Progreso/Unesma Yaro/Numero 2/Kompleta numero

←

Progreso - Unesma Yaro (1909)
by Louis Couturat

→

339247Progreso - Unesma Yaro1909Louis Couturat

[ 33 ]

PROGRESO

KONTENO

Konkludoj de la Raporto, da L. Couturat e L. Leau

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33

Esperanto proprajo di l’Esperantisti ? da L. Couturat

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46

La malshanghighemaj rughgorghoj, da P. Hugon

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52

Linguala questioni : Pri la teknikaj vortaroj

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53

Kroniko : D^ro Javal e la supersigni ; Simpla averto

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

56

Bibliografio. Libri : La vivo de Jesuo

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

Jurnali : Le Maître phonétique ; Lingvo internacia ; L'Etoile Espérantiste. Eĥo esperantista ; Roma Esperantisto ; Progres ; Universal-Korespondenz

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

KONKLUDOJ DE LA RAPORTO

pri la nuna stato de la demando de Lingvo internacia,
prezentita al la Komitato
de la sekretarioj, L. Couturat kaj L. Leau^[1].

Formulotaj restas de ni la konkludoj, kiuj ŝajnas al ni rezulti el la longa esploro kiun ni faris, unue en nia Histoire de la Langue Universelle, poste en Les Nouvelles Langues internationales, sekvo de la unua verko, fine en la jena Raporto ; kaj, por tio, ni penados akiri opinion kiel eble plej senpartian kaj objektivan, kaj ni lasos nin gvidi per la rimarkinda konverĝado de la plej novaj projektoj, kiun ni jam montris ĉe la fino de nia Historio, kaj kiu ankoraŭ pligrandiĝis dum ĉi tiuj lastaj jaroj. Ni esperas, ke tiuj konkludoj estos kvazaŭ fadena kondukilo tra la ĥaoso de l’ diversaj opinioj, kaj servos kiel [ 34 ]fundamento de la diskutado por la Komitato, kies konsiliĝojn ili tiamaniere povos plifaciligi.

Antaŭ ĉio, estas nedubebla, ke la L I. povas esti nur lingvo a posteriori, kiel ni jam montris en la konkludo de nia Historio. Por pliprecizigi tiun montron, la meza punkto, al kiu ŝajnas konverĝi la plej novaj kaj plej atentindaj projektoj, ŝajnas troviĝi inter Esperanto, Idiom Neutral kaj Novilatin : ĝi estus lingvo pli « natura » kaj pli a posteriori ol Esperanto, pli sendependa kaj pli regula ol Neutral, pli simpla kaj regula ol Novilatin. Oni scias ke, komence, Esperanto estis konsiderata kiel « artefarita », simila al Volapük, kaj, ankoraŭ hodiaŭ, oni riproĉas al ĝi iajn partojn arbitrajn kaj tro a priori, kiel la tabelo de l’ kunrilataj vortetoj, la finiĝoj konjugaciaj kaj eĉ la gramatikaj finiĝoj. Ĉar D^ro Zamenhof ne klarigis sian kreitaĵon kaj ne formulis siajn principojn; kaj nur la longa kaj scienca laboro klariganta de S^ro de Beaufront montris kaj lumigis la verajn principojn de Esperanto, kaj pruvis, ke ĝi estas vere lingvo a posteriori, fondita sur la principo de internacieco. Sed ĝiaj ĉefaj konkurantoj estas pli a posteriori ol ĝi, kaj fieriĝas pri tuja komprenebleco, kiun ĝi ne posedas samgrade. S^ro de Beaufront montris, ke tio estas nur « tre bela tromplogilo », kaj ke oni ne povas oferi la regulecon kaj la sendependecon de la lingvo al troa « a posteriori » eco, kies rezulto estus kopii la L I. laŭ tia aŭ alia lingvo natura (la franca, la itala, la hispana, laŭ la gusto de l' aŭtoro), kaj ĝin igi tiel malfacila kaj malsimpla kiel ia lingvo vivanta. Sed S^ro Rosenberger respondis, ke estas tute same facila atingi la regulecon per internaciaj elementoj ol per ne-internaciaj; kaj tio devigas esplori, ĉu ĉiuj elementoj de Esperanto estas kiel eble plej internaciaj. Ŝajnas ke tio ne estas, kiam oni komparas ĝin al ĝiaj ĉefaj konkurantoj, kaj tio devus esti ekzamenata detale. Sed ne ŝajnas neebla, kunigi la regulecon, la sendependecon kaj la riĉecon de Esperanto kun la pli granda internacieco, pri kiu fieriĝas Neutral, Universal kaj Novilatin.

Por realigi tiun idealan lingvon, kiun oni devas elekti kiel fundamenton aŭ deiran punkton? A priori, tio ŝajnas negrava; ĉar, kiel sprite diras S^ro Rosenberger, la plej grava ne estas la deira punkto, sed la alvena punkto : kaj kiel ekzemplon li montras Neutral mem, ellaboritan de Volapükistoj deirintaj de Volapük. Sed, je praktika vidpunkto, oni ne povas dubi. Eĉ se la estonta L I. (kion ni tute ne certigas) estus pli [ 35 ]proksima al Neutral aŭ al alia lingvo ol al Esperanto, estus ankoraŭ Esperanto kiu trudiĝus kiel fundamento. Oni vidis efektive, ke ĝi estas la lingvo, kiu posedas nekompareble plejmulte da adeptoj, aŭ plibone ke ĝi sola nun posedas da ili, ĉar la aliaj havas nur teoriajn aprobojn, kies valoron kaj kompetentecon ni ne malkonsentas. Esperanton preferas granda plimulto de la Delegacio, ne sole pro ĝiaj internaj kvalitoj, sed ankoraŭ kaj precipe pro ĝia nuna disvastiĝo, pro la fervoro kaj la entuziasmo de ĝiaj adeptoj, pro ĝia organizacio, pro ĝia ĉiam kreskanta propagando, pro tio, kion oni povus nomi ĝia akirita rapideco, kaj ankaŭ pro la rajtoj, kiujn ĝi akiris per siaj sukcesoj. Personoj absolute senpartiaj kaj eksteraj, kvankam simpatiaj, je la movada esperantista, klare eldiris al ni tiun opinion, ke la Komitato ne povus alpreni alian lingvon krom Esperanto, ĉar se ĝi alprenus alian, tio necese starigus du konkurantajn lingvojn, kio estus malutila por la sukceso de la ideo, kiun antaŭ ĉio ili deziras. Inter tiuj personoj ni deziras citi aŭtoron de ia L I., S^ron Henderson, kiu, ne forlasinte sian preferon por novlatina lingvo, praktike kunhelpas al la propagando de Esperanto. Sed estas evidenta (eĉ se tion ili ne estus dirintaj fakte al ni), ke tiuj samaj personoj ne postulas nek konsilas alpreni Esperanton tian, kia ĝi estas; kontraŭe, ili certigas ke tiu decido, kiu donos al ĝi novan puŝon kaj akcelos ĝian definitivan triumfon, estas la plej bona okazo por altrudi al ĝi la ŝanĝojn aŭ plibonigojn necesajn. Kaj kiam oni konstatas, ke Esperanto nun estas turmentata per reformista movado tiom pli forta kaj danĝera ke, proklaminte la netuŝeblecon de la Fundamento, oni esperis starigi antaŭ ĝi netransireblan barilon, oni opinios, ke ĉi tiu momento estas favora al iaspeca arbitracio, kiu, kontentigante la reformistojn ĝis utila grado, ĉesigos kritikojn ĉiam reaperantajn kaj certigos la unuecon de la lingvo kaj la regulecon de ĝia venonta disvolviĝado, plibone ol la fideleco al « sankta libro ». Aliflanke, estas rimarkinda, ke ĉiuj reformaj projektoj, prezentitaj de esperantistoj, celas pliproksimigi ĝin al la konkurantaj lingvoj kaj igi ĝin plimulte a posteriori; sekve, la samaj reformoj, kiuj kontentigus la « progresemajn » esperantistojn, samtempe senarmigos ĝiajn konkurantojn; ne ĉar ni esperas, ke la konkurantaj aŭtoroj tuj alprenos ĝin; sed se oni donas al Esperanto la realajn aŭ ŝajnajn bonaĵojn, per kiuj ili sukcesas allogi ian parton de la publiko kaj, ne havante eĉ sukceson [ 36 ]kompareblan al la ĝia, komprometi aŭ malfruigi la ĝian, oni deprenos ĉiujn argumentojn pli malpli verŝajnajn, kiujn ili utiligas por si, kaj oni forigos ĉiujn kritikojn faratajn kontraŭ Esperanto de amikoj kaj malamikoj, tiamaniere ke ĝiaj konkurantoj ne plu gajnos novajn adeptojn kaj baldaŭ perdos tiujn, kiujn ili estos varbintaj. Kontraŭe, se oni alprenus Esperanton tian, kia ĝi estas, ne sole ĝiaj konkurantoj daŭrigus sian propagandon kaj siajn atakojn, sed oni povus timi ke ia parto de ĝiaj adeptoj alflankiros : ĉar iaj esperantistaj estroj nepre certigis al ni ke, se Esperanto restos neŝanĝita, ili forlasos ĝin kaj ĉesos uzi kaj propagandi lingvon laŭ ilia opinio tro maltaŭgan kaj de nun nesanigeblan, kiun ĝiaj malbonaĵoj kondamnas, ili diras, al certa ruiniĝo.

Ĉar oni devas tre atenti fakton, kiun ne rimarkas D^ro Zamenhof kaj liaj fideluloj. D^ro Zamenhof senĉese ripetadas, por forigi ĉian reforman proponon, ke la reformistoj ne interkonsentas kaj neniam interkonsentos, kaj ke, se oni bonvolus ilin aŭskulti, iliaj postuloj ĉiuj kontraŭdirus unu la alian kaj sin reciproke neŭtraligus. El kio ili konkludas nedirite, ke nuna Esperanto troviĝas en la ĝusta kaj vera mezo, kaj ke la kontraŭaj puŝoj de la reformistoj nur plifortigas ĝin en ĝia stato. Jen estas plena eraro kaj danĝera iluzio. Tute kontraŭe, ni estas tre mirigitaj, ke ĉiuj reformistoj, novaj aŭ malnovaj, kia ajn estas ilia lando, interkonsentas, senkonscie kaj nepreparite, pri la ĉefaj punktoj : de dudek jaroj, ĉiam la samajn punktojn atakas la kritikoj; kaj la reformistoj malsamiĝas (nur ĝis ia grado) nur pri la rimedoj por ilin plibonigi. Tion pruvos la sekvo de la jenaj konkludoj. Sed oni vidas la konsekvencon de tiu konstato : se oni povas konkludi de la pasinto al la estonto, ĉiam tiujn samajn punktojn kontraŭbatalos la kritikoj kaj la reformaj proponoj, kaj, eĉ se oni hodiaŭ silentigus ilin per aŭtoritata decido, kiu provizore senkuraĝigus ilin, ili pli malpli frue reaperus, kun pli granda energio, kaj ili senhalte komprometus la unuecon de la lingvo. Kiel oni diras kutime, « oni neniam ĝuos la pacon » kun tiaj malbonaĵoj (realaj aŭ ŝajnaj) : ili estos eterna kaŭzo de disputoj, kaj ilin senfine profitos la malamikoj de Esperanto kaj de ĉia L I. Kontraŭe, se oni jam nun korektos ilin, estas tre versimila, ke oni certigos la « pacon », plifortigos la unuecon, se nur oni ne refaros la eraron de la Deklaracio de Boulogne, se oni proklamos netuŝeblaj nur la verajn principojn de la lingvo, kaj ne [ 37 ]tekston, en kiun ĉiam povas enŝoviĝi nerimarkitaj eraroj, kaj oni senbare ebligos la disvolviĝadon de la lingvo, la korektadon de la malbonaĵoj kaj de la malutilaĵoj, kiujn la sperto montros, kaj eĉ la evolucion nedisigeblan de la « vivo », kiun ĉiuj ni deziras al ĝi.

Por pruvi kion ni ĵus diris, nome ke ekzistas fundamenta interkonsento pri la reformotaj aŭ korektotaj punktoj, ni intersekve citos kaj ekzamenos ilin, resumante pri ĉiu el ili la argumentojn, kiujn oni uzas kontraŭ ili kaj favore al la postulataj ŝanĝoj.

ALFABETO

Alfabeton plej multe kaj plej akre atakas la kritikoj. De ĉiuj flankoj oni postulas la forigon de la literoj supersignitaj, ne pro pure teoriaj motivoj sed pro praktikaj motivoj, montritaj de la sperto, kaj pro la utilo de la propagando. Cetere, la plej bonan kritikon de la literoj supersignitaj faris D^ro Zamenhof mem en 1894, per la jenaj linioj : « Signoj superliteraj. Tiu ĉi punkto, kiu siatempe en teorio ŝajnis tute sensignifa, en la praktiko montris sin kiel tre grava barilo por la disvastiĝado de nia lingvo. Dank' al tiuj ĉi signitaj literoj, kiujn la presejoj ne posedas, la libera ĉialoka presado de libroj en aŭ pri nia lingvo kaj la publikigado de nia lingvo per gazetoj fariĝis preskaŭ absolute neebla. Ni devas tiujn ĉi literojn forigi ».

Ĉu oni diros ke tio, kio estis vera en 1894, nun ne plu estas tia, ke ĉiuj presejoj de l'mondo posedas la literojn supersignitajn aŭ intencas ilin aĉeti? La plendoj de S^oj Lemaire, Hugon, Peltier, k. c. bone pruvas la kontraŭon. Eĉ ŝajnas, ke tiu praktika malutilo fariĝas pli kaj pli ĝenanta rilate al la pli kaj pli granda disvastiĝado de Esperanto en ĉiuj landoj. Ĉiuokaze, oni ne povas diri pri tiu reformo, kion D^ro Zamenhof diras pri ĉiu reformo, nome ke ĝi povas esti bona teorie, sed ke praktike ĝi estas malbona. Tute kontraŭe, ni montris en nia Historio (post S^ro de Beaufront), kaj ni daŭrigas opinii, ke la alfabeto de Esperanto teorie estas bonega kaj ke science ĝi estas pravigata : sed praktike ĝi montriĝis maloportuna kaj malutila, kaj kiel D^ro Zamenhof mem ni opinias, ke « en nia pura praktika afero la neoportuna teoria logiko devas cedi al la pli oportuna praktika kutimo de la popoloj », kaj ankoraŭ : « ni devas eviti ĉian superfluan bataladon kontraŭ [ 38 ]la kutimoj de la popoloj, por ne malfaciligi senbezone la bataladon por nia lingvo ».

Unue, ĝi estas fakto, ke la popoloj, kiuj ne havas literojn supersignitajn, nome la angle-parolantaj popoloj, sentas instinktan mallogon kontraŭ tiaspecaj literoj kaj trovas en ili « malĉarman aspekton ». Kaj tio estas komprenebla, kiam oni memoras pri la impreso sentita de la francoj antaŭ paĝo de ĉeĥa aŭ pola lingvo, kie amasiĝas la supersignoj : tio ŝajnas al ili io terure komplikita, mistera kaj barbara (barbara estas, laŭ difino, ĉio kion oni ne komprenas!). Oni komprenas, ke la slavoj kaj la germanoj ne sentas tiun impreson vidante Esperanton; sed la romanoj kaj anglo-saksaj popoloj ĝin sentas, kaj, ĉar la plej granda plimulto de la homoj juĝas pri ĉiuj aferoj « unuavide », oni povas diri, ke la naŭdekonoj de la anglo-saksaj kondamnas kaj forĵetas Esperanton pro tiu unua impreso; kaj, kio estas pli grava, ke ili estas nepre pretaj alpreni aŭ preferi ĉian alian lingvon, kiu, kun difektoj malpli videblaj, prezentus « al iliaj okuloj » la bonaĵon ne montri tiujn mallogajn signojn. Eĉ se tiel montriĝus nur sentimentala repelado, jam oni devus atenti ĝin. Sed ĝi nur esprimas senkonscie teknikajn malutilojn, kiujn ni tuj resumos.

La plej evidenta estas la foresto de tiuj literoj ĉe la presejoj de la pli granda parto de la mondo civilizita, dum ĉiuj posedas la alfabeton romanan aŭ eĉ anglan (ĉi tiu plie posedas la w). Diri ke estas facila por ili akiri tiujn supersignitajn literojn, estas forgesi ke tio kaŭzas novajn elspezojn, ne sole por la fando, sed por la kompostado. Plie, tiu almeto de ses literoj estas multe pli kosta ol oni ĝin opinias : oni devas ilin posedi en ĉiuj specoj : romana, kursiva, grasa-rekta, grasa-kursiva, malgrandaj kaj grandaj kapitaloj, kaj en ĉiuj specoj, kiuj servas por komposti la titolojn, anoncojn, k. c. Sen tio, oni estas devigata enmeti en iapecan tekston supersignitajn literojn aliaspecajn : tio okazas por La Belga Sonorilo kaj por Tra la Mondo, kies presisto posedas la supersignitajn literojn romanajn, sed ne la kursivajn nek la aliaspecajn ; sed tio kaŭzas impreson malagrablan kaj tre malĉarman. Aŭ, anstataŭ supersignitaj literoj, oni uzas literojn ne supersignitajn, kio estas malpli malplaĉa por la okulo kaj ne konfuzas la lertulojn (kiuj povas taksi ĝin preseraro), sed kio tre ĝenas la novicon kaj ne povas esti tolerata en ĝenerala maniero. Plie, la supersignitaj literoj estas iom malfacile distingeblaj de la [ 39 ]samaj nesignataj literoj, kio igas pli malagrabla la legado, precipe en malgrandaj literoj, kaj lacigas la okulojn, ĉar oni devas legi pli proksime. Ili kaŭzas nekalkuleblajn preserarojn tre malfacile troveblajn kaj korekteblajn, kaj kiuj almenaŭ duobligas la penadon kaj la laboron de la aŭtoro, kiu devas korekti presprovaĵojn. Tial ekzistas neniu lernolibro de Esperanto, eĉ plej zorgeme presita, kiu ne enhavas tiaspecajn erarojn ; unuvorte, estas neebla kun tiuj literoj atingi perfektan tipografian senerarecon. Plie, la signo super la ĥ kaj super ĉiuj grandaj literoj eliĝas el la linio, kio komplikas la laboron de la kompostisto (kaj sekve kostas), kaj ĝi ĉiam riskas esti rompata kaj foriĝi, tiamaniere ke, sen ia eraro de la korektantoj, eraro povas okazi dum la presado.

La malfacilaĵoj estas ankoraŭ multe pli grandaj, kiam oni uzas la kompostajn maŝinojn (linotipajn), kiuj pli kaj pli disvastiĝadas, precipe por la ĵurnaloj. Aŭ plibone ili fariĝas vere neeblaĵo. Efektive, por aldoni eĉ unu solan literon al tia maŝino, oni devas ĝin tute ŝanĝi. Kaj ni vidis^[2] la ateston de ĵurnalaj direktoroj, tre favoraj al Esperanto, dirantaj, ke ne estis ebla al ili akiri novajn maŝinojn por havi la supersignitajn literojn. Se Esperanto volas « venki la mondon », ĝi devas sin alfari al la kutimoj kaj al la teknikaj postuloj; ĝi ne povas pretendi ilin ŝanĝi laŭ sia oportuneco; aŭ se iu havas tian esperon pri ĝi, li estas trompata per tre naiva iluzio.

Inter la komposta maŝino kaj la malnova kompostado ekzistas la sama rilato, kiel inter la skribmaŝino kaj la mana skribado; kaj ĝi prezentas tiel grandajn utilojn, ke ĝi rapide disvastiĝas ĉe la komerco, ĉe la administracioj kaj eĉ ĉe la privatuloj kaj literaturistoj. Sed estas neebla aldoni unu solan literon al skribmaŝino : oni devas ĝin interŝanĝi, kaj tio kaŭzas grandan elspezon, kiun neniu, krom esceptoj, konsentas fari. Sendube ekzistas maŝinoj kiuj enhavas la supersignitajn literojn; sed ili estas specialaj tipoj intence kunmetitaj, kaj enhavantaj pli grandan nombron da literoj ol la ordinaraj tipoj, kaj, sekve, pli multekostaj ol la lastaj. Sendube ankaŭ, oni povas uzi la supersignitajn literojn per la maŝinoj, kiuj posedas sendependan superliteran signon, sed tiam oni devas tuŝi du klavojn por formi unu literon kaj, en tiaj kondiĉoj, kun sama rapideco oni skribus diagramon : kio eĉ estus pli facila. Plie, tio ne estas ebla al ĉiuj, precipe en [ 40 ]la angleparolantaj landoj. Unuvorte, iu Esperantisto certe povas akiri maŝinon tian, kian li bezonas; sed se iu, jam posedanta maŝinon, fariĝas adepto de Esperanto, li ne havas la eblecon skribi en Esperanto per sia maŝino, aŭ li devos aĉeti alian maŝinon. Tio tute ne estas kuraĝiga por la novaj adeptoj, tio estas diri, ke tie kuŝas grava malhelpo al la disvastiĝado de la lingvo kaj de ĝia uzado.

Fine en la manskribado, la supersignitaj literoj ŝajnas prezenti neniun malutilon : ŝajnas malgrava, ke la skribanto skribas unu signon plie, aŭ uzas signon prefere al digramo. Sed fakte tio ne estas tiel. La skribado esence estas formata per senrompa linio desegnita per la plumo : ĉio kio neebligas la senrompecon de tiu linio estas ĝeno kaj grava malfruigo. Sed, por desegni signon super litero, oni devas, aŭ interrompi la vorton por ĝin poste daŭrigi, aŭ (kiel ĝin konsilas D^ro Javal en Physiologie de la lecture et de l'éctriture) desegni la vorton unumove kaj poste reveni malantaŭen por ĝin « ornami » per la signoj. En ambaŭ okazoj, tio kaŭzas perdon de tempo ne proporcian je la skriba graveco de tiuj signoj; tial la sama aŭtoro konsilas nepre forlasi, dum la rapida skribado, tiujn flankajn signojn (punkto super la i streko de la t, k. c.). Tial la praktikaj homoj, kiel la Amerikanoj, malamas la supersignojn : kaj pro tio la American Philosophical Society. en sia programo por L I. en 1887 (vidu nian Histoire, p. 366), postulis forlasi el la L I. ĉiujn supersignojn, eĉ la punktojn super i, j, la strekon de t kaj la apostrofojn. Kiel prave diras S^ro Bullen estas pli facila skribi digramon ol supersignitan literon, ĉar oni ne devas levi la manon nek lasi la linion. Ni aldonu rimarkon sufiĉe gravan por la korespondado : ju pli la skribado estas kuranta kaj rapida, des pli la signoj fariĝas ĝenaj, pro la ĉeso, kiun ili okazigas; el tio rezultas, ke oni estas tentata ilin forlasi (kio malhelpas la klarecon de la teksto), aŭ ke oni desegnas ilin kun ligstrekoj nevolaj sed fatalaj, kiuj malkarigas la skribadon. Ĉiu ajn kiu ricevas, kiel ni, leterojn el ĉiuj landoj, certe rimarkas ke la leteroj skribitaj de Angloj aŭ Amerikanoj ĝenerale estas pli legeblaj ol la aliaj. Tio devenas el tio, ke ilia skribado ne estas komplikata, malklarigata per supersignoj, kiel tiu de la Francoj kaj de la Germanoj : la linio, ĉar ĝi estas senrompa, estas pli pura kaj pli klara. Tio ankaŭ povas deveni de pli bonaj skribmetodoj (nome de la rekta skribado, kun en Francujo propagandis D^ro Javal; sed tiuj metodoj mem rilatas kun la [ 41 ]geografio de la lingvoj kaj ilia skriba maniero pli malpli simpla; kaj neniam Germano aŭ Slavo havos skribadon tiel klaran (en sia lingvo) kiel Anglo. Tio devenas de la supersignoj, kiuj devige kaŭzas neregulajn kaj ŝanĝeblajn ligstrekojn.

Pro ĉiuj tiuj motivoj, kiuj jam de longe estus devintaj atentigi la aŭtoron kaj la estrojn de Esperanto, la forigo de la supersignitaj literoj kaj de ĉia supersigno estas nepre necesa. Ĝi estu necesa, eĉ se Esperanto estus la sola ebla kaj konata L I.; ĝi estas multe pli necesa pro la konkurantaj L I., kiuj ĉiuj (ni parolas nur pri la plej bonaj) havas, kontraŭe al ĝi, la superegan bonaĵon, je la praktika kaj propaganda vidpunkto, kontentiĝi per la romana alfabeto. Tiu bonaĵo estas tiel granda, ke ĝi certe okazigos, pli malpli frue, la sukceson, ĉu de unu el tiuj lingvoj, ĉu de ia projekto de reformo de Esperanto, ĉar tiajn projektojn certe sen ĉeso elvokos tiu maltutilo (Ekselsioro, de D^ro Greenwood). Kaj oni ne povas esperi, ke aŭtoritata decido, kiel tiu de la Komitato, sufiĉus por trudi la supersignitajn literojn al la mondo, kiam al ili kontaŭstaras, ne sole ka kutimoj kaj la gustoj (bariloj jam tre fortikaj), sed teknikaj malfacilaĵoj, kiuj implikas aldonajn elspezojn. Oni ne povas postuli monajn oferojn de la venontaj adeptoj de la L I.; la profitemo estas fine la granda movigilo, la sola por la plimulto de la homoj; se la L I. altrodiĝos al la mondo, tion ĝi povos nur pro siaj praktikaj bonaĵoj; sed la signoj prezentas precize la kontraŭon al la plimulto de la popoloj, kaj oni povas diri, ke ili faras senĉese kaj faros ĉiam « negativan » propagandon. Estas do necesa, por la bono de Esperanto aŭ de la L I., kia ajn ĝi estos, ke ŝi akiru la ĉefan bonaĵon devenantan el la ekskluziva uzado de la romana alfabeto, kaj forprenu ĝin al ĉiuj nunaj aŭ eblaj konkurantoj, aŭ plibone, ke ĝi antaŭe senkuraĝigu ĉian konkuranton kaj ĉian provon de reformo, efektivigante, por tiu kiel por la ceteraj punktoj, la plej grandajn simplecon kaj facilecon por ĉiuj.

Restas decidota, kun sistemon oni devas alpreni por forigi la supersignitajn literojn. Sed inter la proponoj ŝajne tiel diversaj, pri kiuj ni raportis, oni povas distingi du sistemojn, en kiuj ĉiuj resumiĝas. La unua alvokas teoriajn ideojn pri tio, kio devas esti ortografio severrege « fonetika », kaj estas fondita sur la principo : « Unu litero, unu sono ». El tio oni konkludas, ke ĉiu sono devas esti riprezentata per unu sola litero, kaj sekve oni malakceptas ĉian digramon. Tiam oni [ 42 ]devas sin turni al la neuzitaj literoj de la romana alfabeto (q, x, y) kaj doni al ili sonojn arbitrajn kaj kontraŭajn al la kutimoj de la okcidentaj popolod (S^ro Zakrzewski); aŭ oni alvenas al la propono grave ŝanĝi la elparoladon de Esperanto, forigante la sonojn ĉ, ĝ, ĉ, por konservi nur la simplajn palatsiblajn literojn ŝ (skribe c) kaj ĵ (skribe j) : ĝi estas la sistemo proponita de S^ro Lemaire, inter aliaj. Sed samtempe oni submetas kaj eĉ oni oferas la internacian grafismon al malpli internacia fonetismo (se oni anstataŭigas la c de la lingvoj romanaj per s), aŭ oni grave difektas la fonetismon, se oni volas konservi la grafismon (ĉie donante al c la sonon ŝ).

La proponoj de la dua sistemo interkonsentas preskaŭ pri ĉiuj punktoj. Ĉiuj anstataŭigas ĵ per j kaj sekve j per y : ĉiuj alprenas la digramojn ch, sh por anstataŭigi la literojn ĉ, ŝ; fine ĉiuj forĵetas la sonon ĥ, tro malfacilan por iaj popoloj, kaj anstataŭigas ĝin per k. La sola punkto, pri kiu oni ne konsentas, estas la anstataŭigo de ĝ : unuj proponas dj, aliaj nur j; preskaŭ neniu (S^ro Peltier) aprobas la gh, proponitan de D^ro Zamenhof kaj, kontraŭe, prezentatan de aliaj por riprezenti la malmolan g. Jen estas la sola malkonsenta punkto; kaj estas versimila, ke la plej bona solvo estus revizado de la radikoj, kiuj enhavas ĝ : unuj estus skribotaj per g (malmola) kaj aliaj per j (elparolata ĵ aŭ ĝ, kiel proponis D^ro Javal.

Sed antaŭe oni devas elekti unu el la du difinitaj sistemoj. Por tio, ni komence rimarkas, ke la dua estas pli konservema ol la unua : ĉar fundamente ĝi povas esti taksata kiel ortografia reformo, kiel simpla kaj regula transskribo de l’ vortoj el la nuna Esperanto per nova alfabeto. Poste, oni devus klarigi la signifon, en kiu oni devas kompreni kaj akcepti la principon : « Unu litero, unu sono », per kiu oni resumas la regulojn de la fonetika ortografio. Tiuj, kiuj gin alvokas, ĝin komprenas jene : « Por ĉiu simpla sono unu simpla litero, kaj por ĉiu simpla litero unu simpla sono ». Sed kiamaniere difini la simplajn sonojn? La sonoj c, ĉ, ĝ, kiuj ŝajnas malsimplaj al la okcidentantoj, ŝajnas simplaj kaj elementaj al la Slavoj kaj Italoj : kiel decidi inter ambaŭ opinioj, kaj ĉu estos necesa eniri tian tro subtilan dikutadon por starigi fine praktikan alfabeton? Sed la suprediritan principon oni ankaŭ povas kompreni jene : « Ekzistas unusenca kaj reciproka korespondo inter la grafikaj signoj kaj [ 43 ]la sonoj »; kaj, laŭ tiu senco, ĝi forpelas nek la sonojn nomatajn malsimplaj (c, ĉ, ĝ), nek la digramojn (ch, sh). Oni diras, ke ĉi tiuj lastaj povas naski konfuzon, kiam la litero h sekvas c aŭ s. Sed tio povas okazi nur en la kunmetado (se la litero h troviĝas komence de vorto elementaj), kaj tiam oni devos disigi la kunmetatajn elementajn vortojn per streketo (chas-hundo) : des pli ke, se oni ĝeneraligus tiun regulon, oni legus kaj komprenus pli facile la kunmetitajn vortojn. Cetere, ĝi estas tre malofta okazo. Resume, por starigi ortografion fonetikan; sufiĉas ke ekzistas nur unu sola maniero or legi kaj elparoli ĉiun literon kaj ĉiun vorton, kaj tion certigas la unusenca interrilato inter la sonoj kaj la literoj aŭ digramoj.

Por elekti unu el tiuj du sistemoj, ni konstantas, fidelaj je nia komparema metodo, ke ĉiuj konkurantaj lingvoj posedas la duan sistemon : ĉiuj uzas la anglajn j kaj y, kiuj cetere troviĝos en ambaŭ sistemoj; ĉiuj havas almenaŭ unu digramon (sh, Neutral) kaj eĉ du (ch, sh, Universal, Novilatin) kun ilia angla sono (ĉ, ŝ). Ŝajnas do, ke je tiu flanko troviĝas la solvo praktike la plej kontentiga; kaj tio estas des pli vera, ke ekzistas projektoj ankoraŭ plimulte proksimiĝantaj al la naturaj lingvoj ankoraŭ plimulte proksimiĝantaj al la naturaj lingvoj, kiuj forlasas la unuformecon de l’ sono de ĉiu litero por sin almezuri pli ĝuste al la internacia elparolado : oni ekzemple proponas doni du sonojn al c : k antaŭ a, o, u, kaj fajfan sonon antaŭ e, i; kaj same por g kaj s^[3]. Evidente, tiuj projektoj iras tro malproksimen, ĉar ili difektas la fonetikan ortografion, kiu estas unu el la esencaj kvalitoj de la L I. Sed ili pruvas, ke oni devas sin almezuri kiel eble plej ĝuste al la bezonoj kaj kutimoj de la vivantaj lingvoj, kaj ne sin lasi erarigi de troa a priori-eco : nu, tiel oni agus, se oni volus apliki la principon « unu litero, unu sono » laŭ ĝia plej severa senco. La dua sistemo estas ĝusta mezo inter tiuj pure teoriaj postuloj, kiuj celas lingvon ideale perfektan, kaj la troaj cedoj, kiujn la reformistoj de Neutral konsentas al la neregulaĵoj de la romanaj lingvoj. La elekto de l’ sono de la litero c en Esperanto ŝajnas al ni tre bona kaj tre feliĉa por konservi plej ofte la plej internacian elparoladon de tiu litero. Sed, je tiu sama vidpunkto (akordigo de la internaciaj grafismo kaj fonetismo) oni neniel povas kontraŭstari al la [ 44 ]literoj j kaj g, nek al la digramoj ch kaj sh, ĉar ne sole ili konservas la konatan elparoladon, sed ili restarigas la aspekton de l’ vortoj kaj tiamaniere ili pligrandigas la grafikan internaciecon (chambro, shipo, joyo, voyajo). Ili kunhelpas igi Esperanton pli legebla unuavide, kiel deziris D^ro Javal, kaj la internaciajn vortojn pli rekoneblaj. Unuvorte, la digramoj ch kay sh estas pravigataj en lingvo a posteriori, ĉar ili troviĝas en la naciaj lingvoj plej konataj, kun sono identa aŭ analogia al tiu, kiun al ili aljuĝas la reformaj projektoj de Esperanto kaj la konkurantaj lingvoj. Tiu akordiĝo pruvas, ne sole ke tie kuŝas la plej kontentiga solvo, sed ke ĝi plej verŝajne estos akceptata en ĉiuj landoj.

Ni intence priparolis, ĝis nun, nur la skriban flankon de la demando pri la supersignitaj literoj; ni rezervis al la venonta ĉapitro ĉiujn fonetikajn demandojn, por ĝuste apartigi la diversajn problemojn kaj ilin laŭorde diskutadi.

Sed ni ankoraŭ devas montri demandon pri la alfabeto. Restas en la romana alfabeto du neuzitaj literoj : q kaj x; sed ili troviĝas en multaj internaciaj vortoj kaj en ortografio de ĉiuj ne-slavaj lingvoj. Ŝajnas do utila ilin alpreni, pro la principo de internacieco; kaj ekzistas neniu motivo por ne alpreni la malsimplan sonon x, kiam oni alprenas la malsimplajn sonojn c, ĉ kaj ĝ. Aliparte, q estas sendube duoblaĵo de k, sed oni scias, ke ĝi estas ĉiam sekvata de konsonanta u, kaj tio estas eble sufiĉa rimedo por distingi ĝin de k. La alpreno de q malgrandigus la oftecon de la litero k, kiu estas malbela, ĝenanta, longe kaj malfacile skribebla (tial ĝi estas ofte malbonformigata kaj nelegebla en la germanaj kaj slavaj skribadoj), kaj kiu ofte mankas ĉe la okcidentaj presistoj, pro ĝia malofteco en la franca, angla, itala, hispana, portugala, k. c. lingvoj, kaj ĝia ofteco en Esperanto.

(Daŭrigota.)

Ni kredas oportuna ed interesanta adjuntar a ca parto di nia Raporto la sequanta extraktajo di la Raporto pri la labori de la Komitato (tradukita de franca en EP).

« Alfabeto, digramoj^[4]. Pri l’alfabeto, neniu defendis la supersignitajn literojn de Esperanto; estis tuj konsentita, ke la LI. devas kontentiĝi per la romana alfabeto. La sola [ 45 ]demando diskutita estas, ĉu oni devas akcepti digramojn (kiel Ido), kaj ĝi naskis longan kaj severan diskuton, kiu okupis tutan kunsidon.

S^o Baudouin de Courtenay, kiel oni vidis, malmulte ŝatis la « grafismon » (skribmaniero) kaj kontraŭe deziris absolutan « fonetismon », kies devizo estas : « unu litero, unu sono ». Li argumentis, ke la L I. devas rigardi la estonton prefere ol la estinton, kaj, anstatatŭ respekti la tradiciajn erarojn kaj mallogikaĵojn de niaj lingvoj, prezenti al la junaj spiritoj modelon de logikeco kaj reguleco, kaj « purigi la pensadon ». Li ne povis akcepti, ke la L I. kunhelpu eternigi tiun absurdaĵon, riprezenti sonon simplan per kombino de du literoj, kiuj havas aparte sonojn diferencajn. S^o Ostwald defendis la saman teorion, alvokante la principon de unusenceco, kiu devas laŭ li regi absolute en la L I. : ĉiu lingvo estas sistemo da signoj, des pli perfekta, ke ĝi estas unusenca, t. e. ke ekzistas korespondo unika kaj reciproka inter la signo kaj la signifato. Tia korespondo devas ekzisti aparte inter la literoj kaj la sonoj. Konsekve, S^o Ostwald proponis alpreni j anstataŭ ĵ, y anstataŭ j, kaj c por la surda ŝ-sono (ŝ). Tiam la malsimpla sono c estus riprezentala de ts, kaj la malsimpla sono ĉ, de tc. Tiu propono estis apogata de S^o Baudouin de Courtenay.

« S^o Jespersen, Moch kaj Couturat parolis kontraŭ tiu opinio, kiu venas de principoj a priori tre respektindaj, sed estas kontraŭa al la praktikaj kondiĉoj altrudataj de la principo de internacieco. Certe, kaj ĉiuokaze, la L I. estos multe pli racia ol niaj lingvoj, sed ĝi ne povas esti absolute racia, se ĝi devas esti a posteriori; cetere, kiel ĝi povus, per si sola, « purigi la pensadon », se niaj lingvoj daŭras doni ekzemplojn de malreguleco? La fakto ke la ŝ-sonoj estas riprezentataj de digramoj en ĉiuj okcidentaj lingvoj klariĝas per historiaj kaŭzoj, kaj altrudiĝas per sia internacieco mem. Ĉiu homo iom instruita konas la nomon de Shakespeare, aŭ legas en sia ĵurnalo informojn de Shanghaï; li konas tiel antaŭe la du digramojn ch kaj sh, kaj estas preparata elparoli ilin proksimume korekte. Plue, l’ uzado de tiuj digramoj ebligas konservi la aspekton de multaj internaciaj vortoj, kiel chambro, shipo. Uzi ortografion pure fonetikan, ne konsiderante la internacian grafismon, estus igi tiujn vortojn nerekoneblajn de ĉiuj Okcidentanoj; kiu rekonos en capo la germanan Schaf, en cipo la anglan ship, en cuo la germanan Schuh? Fine, oni ne devas forgesi, ke la L I. propagandiĝos precipe per la okaza legado de [ 46 ]tekstoj, kiujn oni devas tuj deĉifri, sen prepariĝo. Nu, en tia okazo la digramoj liveras apogon familiaran, dum la fonetika ortografio erarigas kaj trompas la okulon, ofendas la akiritajn kutimojn, kaj riskas igi malbone legi kaj malbone elparoli. Oni ne devas bezoni (kiel diradis D^ro Javal pri la supersignitaj literoj de Esperanto) « montrilan foston » apud ĉiu litero; oni devas diveni ĝian sonon kaj rekoni la vorton unuavide, sen antaŭa instruo nek prepariĝo. Je tiu praktika vidpunkto de la propagando de L I., la du digramoj estas nepre necesaj.

« Tiu diskutado estis fermita per la sekvanta decido, farita de 4 voĉoj kontraŭ 2 (la sola kiu ne estis farita unuvoĉe)^[5] :

« La Komitato alprenas en la Lingvon internacian la du digramojn CH kaj SH kun la sono, kiun ili havas ordinare en angla lingvo. »

Unu membro de la Komitato proponis anstataŭi la ŭ konsonanton per w; sed S^o Jespersen rimarkigis, ke la angla konsonanto w ne havas precize la saman sonon kiel la ŭ, vokalo nesilaba, kiu komponas la diftongojn aŭ, eŭ. Cetere, la w difektus la aspekton de vortoj internaciaj, kiaj Augusto, Europo ».

ESPERANTO PROPRAJO DI L’ ESPERANTISTI?

On expresis sat ofte, recente, l’opiniono, ke Esperanto apartenas propre a l’ Esperantisti, quale la franca linguo a la Franci, la angla a la Angli, e c., e ke nulu havas yuro tuchar a ca linguo sen la permiso di ti, qui ol uzas; plue, ke ci soli esas kompetenta por decidar pri la plubonigi, quin on povas dezirar en olu.

Ca aserto, semble justa, fondesas sur plura gravas miskompreni. Unesme, ne esas justa dicar, ke nacionala linguo « apartenas » a la naciono, qua uzas ol; nam la stranjeri povas ol lernar, e, per co mem, li deformas ol koncie o nekoncie; or nula autoritato, nula sanciono povas impedar [ 47 ]ca nevolata deformi, se ne la naturala sanciono, qua konsistas en ne komprenesar. Nula fortajo en la mondo povas obligar, exemple, ne-anglo a pronuncar korekte la angla vorti qui kontenas malfacila sono, quale th. La angla linguo esas deformata da la Usonani; qua autoritato povas impedar ico? E se la Usonani volas reformar la angla ortografio, kad la Angli facos milito kontre li? Tiu supozo esas tute ridinda!

Duesme, e co esas max grava, la similigo de Esperanto a nacionala linguo esas tute maljusta, e mem kontra ad l’ ideo ipsa di linguo internaciona. La Esperantisti konstituas nule populo aparta, tute kontre, li duras apartenar singla a sa grupo nacionala, linguala, sociala profesionala, e c., e simple deziras faciligar e multigar sua relati kun la ani di cetera nacioni e lingui. Sed kelka fanatiki asertas, ke Esperantistaro esas « populo » mem naciono o « supernaciono »; e fakte li tendencas realigar ica infantala kimero, instituante por la Esperantisti, ne sole insigni, standardo e konsuli (qui povas esar utila, en bona senco), sed « nacionala » festo, sed moneto (rigretinde nur fiktiva, provizore), sed kolonyo o stato (por realigar la komika ido de S^o Fred Isly, humoristo bone konocata, qua revis kolonyo esperantista en ula dezerta insulo!), balde forsan specala kostumo, e fine aparta religyo.

Omno co igus Esperanto ridinda ad omna saja omni; sed precipue omno co esas kontredicanta a l’ ideo mem di L I. La helpanta linguo devas esar internaciona, c. e. existar inter omna nacioni, quale lia komuna proprajo, e ne internacionala c. e. apartenar ad un (su-dicanta) internaciono. Se Esperanto esus vere la linguo di un naciono aparta (mem artificala e dissemita), ol neplu meritus divenar la L I.: nam la Delegitaro tre juste e saje exkluzis omna nacionala lingui, pro evidenta motivo di neutreso, e la linguo di l’ « populo esperantista » neplu esus neutra.

On vidas tale, ke ca metafora expreso: « la populo esperantista » ne sole ridinda exajero e pura fanfaronado; ol celas (kashas) grava eroro e kompleta miskompreno pri la esenco mem di L I. On povus forsan asertar, ke Esperanto apartenas a l’ Esperantisti, se ici konstituus efektive societo klozita e sekreta, quale la framasonaro, o quale religyala sekto; lor li povus havar linguo propra e quaze sekreta jargono (quale la societi de studenti, de konspiranti, de banditi, e c.). E mem en ica kazo, nulu povus impedar, ke tala linguo esez frue o tarde konocata da la « profani », qui povas [ 48 ]uzar ol segun sua arbitrio : e se la sekreteso esus necesa kondiciono, la sekto devus nur chanjar sa linguo.

Sed, tute kontre, la Esperantisti ne volas konservar jaluze sa linguo por su ipsa, quale interna (se ne sekreta) komunikilo; li pretendas (e co esas lia honoro) adportar L I. por la tuta mondo, e li laboras energioze por rekrutar a ca linguo sempre nuva e plu multa adepti, Bone, bonege! sed lor la linguo neplu apartenas ad li, sed a la mondo, quan li volas konquestar, e qua esas la difinitiva judikanto di l’ utileso e boneso di lia linguo. Esas do kontredicanta, propozar L I. a la mondo, e samtempe asertar, ke ca linguo apartenas nur ad sa nuna adepti.

On deklaras fiere, ke la profani havas nula yuro por diskutar la linguo. Sed, kande on volas, ke ca « profani » adoptez la linguo, on devas ya diskutar ol kun li, montrar ad li sa bonaji ed avantaji, rifutar lia kritiki, justigar sa (reala o semblanta) difekti o malfacilaji. La « profani » di « ca-die » esas la adepti di morge, e se on volas konquestar li, on esas obligata audar lia opinioni e deziri. Se Esperanto devus restar la exkluziva proprajo di la nuna Esperantisti, ol mortus balde; do sa futuro, sa vivo mem dependas de ca profani, ad qui on volas interdiktar omna diskuto. Multfoye on dicis ad ni (aludante Esperanto) : « Me aceptas L I. e konsentas lernar olu, sed me ne volas, ke on impozez ol a me quale religyo ». La fanatika Esperantisti devas meditar ica parolo, e su questionar, kad lia netoleremeso ne repulsas multa futura o posibla adepti.

Altra eroro : on asertas, ke la Esperantisti sola havas yuro e kompetenteso por decidar pri L I. entute. Co supozas, ke la nuna Esperantistaro kontenas ja omna partiani di L I.; sed ico esas rekte kontredicata da la aserto di D^ro Zamenhof, « ke la afero de L. I. estas nun ankoraŭ en la stato de propragando ». Ne sole la nuna Esperantistaro kontenas nur malgrandega parto de l’ « interesati », sed ol kontenas nur iti, a qui la nuna Esperanto ja sufice plezas; omni ceteri restas extere. Tamen li anke deziras e bezonas L I. : e li anke havas yuro expozar sua opiniono pri la afero. Or omna ca opinioni di l’ interesati esas riprezentata senpartie da la Delegitaro, ed esis ricevata ed audata da sa Komitato. Oca sola do esas vere kompetenta por judikar senpartie la questiono pri L I., e tute ne la Esperantistaro e sa organi plu o min reguloza, quale Lingva Komitato : nam li esus ya samtempe judikanto e partio! [ 49 ]On asertas, ke nia Komitato ne esas (sufice) kompetenta por judikar Esperanto : co esas malvera, nam sa membri konocis bone Esperanto. Sed altraparte la Esperantisti e lia riprezentanti esas nule kompetenta por judikar cetera artificala lingui, nam (exter kelka rara ecepti) li konocas nula altra linguo, ed ofte ne konocas mem la nomo di la precipua konkuranta lingui. Sed, mem se li konocus plu o min bone la cetera lingui, li ankore ne esus kompetenta por « elektar » la max bona, nam, quale Esperantisti, li esus necese partiana (kelki ek li konfesis sincere, ke en ica questiono li nek povas nek volas esar senpartia), mem se li ne esus facinta ante ula juro pri fideleso ad un Maestro o ad un Fundamento. Mem la longa kustumo, quan li havas pri Esperanto, igas li nevole e nekoncie partiana, nam ol igas nesentebla la difekti o la malfalcilaji di lia linguo : simile, la experta latinisti opinionas naive, ke la latina esas la max bona L I., pero ke li neplu koncias la malfacileso, komplikiteso e neregulozeso di lia « kara linguo ». La « elekto » ne devas esar komisita plu a profesionala Esperantisti kam a profesionala latinisti (la respondo esus facile previdebla, sed havus en la du kazi la sama valoro, c. e. nula), sed a senpartia personi (precipue a linguisti), qui konocas la diversa lingui sen esar praktike ligita, per longa kustumo, ad ula ek li.

Cetere la pretendo, interdiktar ad omna ne-Esperantisto judikar Esperanto, esas tute absurda. On ya povas studyar e mem praktikar Esperanto sen igar su enskribar en ula grupo od yarlibro : ed ulu, qua ne esas oficiale Esperantisto, povas posedar Esperanto multe plu bone kam multi, qui portas la verda stelo. La samo eventas pri la naturala lingui : existas germana filologi, qui konocas la france (aparte la malnuva franca) multe plu bone kam multa Franci; kad ne esus ridinda pretendar interdiktar ad li ca studio, pro ke li ne esas Franci? La shovinismo di kelka Esperantisti esas simila, sed ankore plu ridinda, pro ke ol aplikesas, ne ad malnuva nacionala e patrala linguo, sed ad artificala linguo, qua havas apene 20 yari de evo, e quan li praktikas nur (la max multi) de 5 til 6 yari.

Tamen on audacas asertar, ke, por la nekompetenta publiko, Esperanto divenis quaze sinonimo di L I., ke konseque omna partiani di L I. generale esas praktike Esperantisti od adminime Esperantani. — Co esas parte vera, sed on povis dicar exakte la samo pri Volapük ante 20 yari : tante plu juste, ke [ 50 ]multa ex-Volapükisti divenis Esperantisti. Co pruvas do nulo por Esperanto plu kam por Volapük, nek teoriala boneso, nek praktika suceso. Co pruvas nur la neceseso di L I. generale e la fervoro di la partiani di ca nobla ideo. Sed on ne havas yuro identigar ca ideo ad ula ek sa realigi plu od min perfekta : co esas nek logike nek normale korekta. La amiki di l’ ideo su kunligis cirke Volapük ante 20 yari, li su kunligas nun cirke Esperanto, nur pro co, ke ca o ta linguo riprezentas tempe la generala ideo sub la max bona o praktika formo. Sed tala adhero esas esence provizora, nam ol vizas vere, ne ca o ta aparta linguo, sed nur la ideo. Co explikas, ke la nombro di la Volapükisti falis preske subite a zero, quankam li ne povis de un jorno a la sequanta oblivyar lia linguo. Same multa nuna Esperantani esas pronta abandonar lia « kara linguo » por adoptar linguo plu simpla e plu perfekta, qua plu bone realigos lia konstanta idealo. Nu! juste por distingar la ideo de sa diversa realigi esis fondita la Delegitaro; ol volis unionar omna partiani di la ideo por la elekto definitiva di un sola linguo, malgre la diverseso neevitebla di lia personala opinioni. Ol sola do havas yuro parolar pri e por la generala ideo, e nek la Esperantisti, nek altra partio, havas yuro akaparar la ideo por la profito di aparta solvo. Konklude, la argumento, per qua on penas identigar Esperanto ad la L I. generale, turnesas kontre la esperantista « shovinisti » : nam ol pruvas reale, ke Esperanto apartenas, ne ad li sola, sed ad omna amiki di l’ ideo, qui aceptas ol nur quale la solvo provizore max bona, sed ne renuncas nek povas renuncar a futura plubonigo o chanjo, se la linguo ne tute respondas ad lia deziri o bezoni.

Fine, on alegas por Esperanto la neceseso di la unikeso di la LI. e di l’ uniono di omna sa partiani. La LI. ne esas simila ad la industriala produktaji, nek ad la religya o filozofia doktrini. Singlu povas selektar por sa propra uzo telefono, bicikleto, motor-veturo, ne tro zorgante, kad altri (multi o malmulti) havas la sama tipo di mashino. Singlu povas anke adherar a religyo, sistemo o sekto, qua kontentigas max bone sa morala ed intelektala bezoni, sen atencar, kad la nombro di sa adepti esas granda o malgranda. La konkuro di industriisti e di doktrini esas posibla, e mem bona ye kelka vidpunti. Sed la LI. devas esar una, od ne povas existar : ne povas existar plura LI., nam lor nula ek li esus la LI. [ 51 ]Or de ca neceseso la Esperantisti konkludas, ke lia linguo devas restar netuchebla. Sed quo pruvas ke la LI. devas esar lia linguo, e plue ca aparta formo, quan ol ricevis de un homo en un tempo? Ol ne kontentigas mem omna Esperantisti, ankore min la ne-Esperantisti. Se do on deziras konservar o plu juste fondar la uniono, on devas facar koncesi ad la diversa opinioni e tendenci. Se Esperanto devas divenar la LI., ol devas konformijar ad la bezoni di sa futura adepti, e mem ad lia gusti, mem se ici ne esus teorie justigebla. Esperanto ne esas religyo od eklezyo severe klozita, tale ke on povas dicar ad la « hereziuli » : « Ekirez ed fondez extere altra eklezyo, altra religyo ». La hereziuli deziras la uniono egale quale la « ortodoxi », ed li povas alegar la neceseso di uniono kun sama yuro. Qua decidos, kad la uniono devas esar facata per Esperanto primitiva o per nuva Esperanto? Esperanto primitiva havas nula aparta yuro, nula privilejo quaze deala, ne mem la malnuveso, nam existis lingui plu malnuva, qui ne impedis la autroro de Esperanto propozar sa linguo a la mondo. Ol havas nula altra yuro kam sa interna bonaji. Nam mem la tradiciono e la litarturo ne esas serioza argumenti. Volapük anke havis literaturo, sed nulu legas ol plu. Multi deziras LI. precize pro ke la nacionala lingui, havante longa tradiciono e vasta literaturo, neplu esas sat flexebla e ne povas esar simpligata e regulizata segun la postuli di la logiko o la bezoni di la cienci. Nu, apene un LI. existas de 20 yari, on trovas jam homi qui pretendas, ke on neplu povas ol chanjar o plubonigar, pro la tradiciono e la literaturo jam existanta! Co esas vere ironio!

Cetere, on lektas en la famoza Deklaro de Boulogne, qua havas tanta autoritato por la « fidela » Esperantisi, la tre explicita frazo sequanta: « 3. Ĉar la aŭtoro de la lingvo Esperanto tuj en la komenco rifuzis unu fojon por ĉiam ĉiujn personajn rajtojn kaj privilegiojn rilate tiun lingvon, tial Esperanto estas « nenies propraĵo », nek en rilato materiala, nek en rilato morala. » Co esas tute klara, e la Deklaro adjuntas : « Materiala mastro de tiu ĉi lingvo estas la tuta mondo, kaj ĉiu deziranto povas eldonadi en aŭ pri tiu ĉi ingvo ĉiajn verkojn, kiajn li deziras, kaj uzadi la lingvon por ĉiaj eblaj celoj ». Per co on vidas, ke la tezo « Esperanto proprajo di l’ Esperantisti » esas rekte kontra a la Deklaro di Boulogne, ed a la spirito d l’ autoro ipsa di la linguo. Co devas suficar, por ke la vera [ 52 ]e fidela Esperantisti tute repulsez ica tezo, mem se ol ne implikus omna absurdaji, quin ni montris supre.

Konklude : od Esperanto apartenas nur a la nuna Esperantisti, qui povas ol konservar tala, quala ol esas, e konsiderar ol quale « palladium » od quale fetisho ; sed lor omnu havas yuro facar, propozar e propagar altra linguo, plu o min bona kam Esperanto, plu o min simila ad ol. Od Esperanto esas la « enkorpigo » di la ideo di LI. ; sed lor ol apartenas ad omna amiki de l’ ideo, ad omna interesati (bezonanti) di tala linguo, ed ici havas yuro chanjar o plubonigar ol. Sed asertar unflanke, ke Esperanto esas netuchebla proprajo di sa adepti, ed altraflanke, ke nula altra povas kompozar altra linguo, en qua on konservus la bonaji di Esperanto ed emendus la malbonaji, co esas pretendo netolerebla, ed vere sukontredicanta : nam co esas simple postular por Esperanto la monopolo en la domeno de LI., quale se ol esus la sola LI. existanta o posibla en la pasinto, la prezento e la futuro !

L. Couturat.

LA MALSHANGHIGHEMAJ

RUGHGORGHOJ

Fablo dedichita al chiuj tiuj kiuj shatas la Zamenhofan manieron anstatauigi la supersignitajn presliterojn per litero h.

Du malshanghighemaj naivaj rughgorghoj
Iam enloghighis en ghentilan loghejon,
Jhurinte ke chiam en la du vizaghoj
Vidighos la ghojo malshati shanghadon.

Ghis farighis vintro, ghuante la vivon,
La rughgorghoj en senbrecha nesto loghis.
Sed kiam vintrighis, vidante la neghon,
Senshancelighemaj rughgorghoj ekghemis.

La loghejo ghis nun sufiche taugadis,
Sed chu ghi starados dum chiaj blovighoj ?
Konstruajho baldau per frost’ ekdisighis
Kaj la rughgorghetoj trovighis en ventoj.

[ 53 ]

Ambau faris lautan plendon al chielo
Dirante ke ventoj printempe promesis
Pri netushebleco de la kara nesto.
La ehho de l’ ghemo chie disvastighis.

Chiuj tiuj birdoj, kiujn ghi kortushis,
Rapidis cheesti che la rughgorghetoj,
Serchante alporti al malfelichuloj
La simpatiojn kiujn chiuj sentadis.

Sed shercemulo chiam chie trovighas ;
Unu kun rid’ enshovighis en la neston :
Jen ghi falas kiam la birdo turnighas
Tiel sherceme detruinte la domon
Li, per kelkaj vortoj, sin komprenatigas :
« Se anstatau fidi je ventaj promesoj
Vi per propra labor’ estus aranghintaj
Vian neston dum dauris la belaj tagoj,
Tiam vi estus en la vintro ghuintaj :
Sed nun vi perdas chion pro via kulpo.
Mi ne kompatas al tia naiveco.

P. D. Hugon,

Eks-instruisto de Esperanto che la « City
of London College », che la « London
County Council », k. t. p.

LINGUALA QUESTIONI

Pri la teknikaj vortaroj.

Sub tiu titolo, Internacia Scienca Revuo (februaro 1908) anoncas, ke la Scienca Ofico^[6] en Genève « estas nun preta » komenci la laboron pri la teknikaj vortaroj, kaj proponas liston de 100 sciencoj klasigitaj laǔ la decimala klasigo. « De nun », ĝi « konsilas » al siaj kunlaborantoj « la uzon de kelkaj novaj sufiksoj por pliprecizigi la sencon de la teknikaj vortoj, ekzemple :

sufikso -oz $=$ plena je, kiu havas, entenas (ekz. poroza, kalkoza)
sufikso -iz $=$ ŝmiri per, kovri je, provizi per (ekz. elektrizi, sulfizi) ;
sufikso -iv $=$ kiu povas (ekz. kondukiva) ;
sufikso -if $=$ produkti (ekz. ĝermifi) ;

[ 54 ]

sufikso ‑ojd $=$ kiu havas la formon, la ŝajnon de (ekz. sferojda). »

En la numero de marto, oni aldonas ankoraŭ (p. 97) la sufikson ‑ism « por montri partion, doktrinon, dogmaron, kredon, k. t. p. (ekz. : socialismo, katolikismo) » ^[7]. Oni konfesas, ke la sufikso ‑atr (di Ido) estus preferinda al ‑ojd (p. 98) ; fine, oni uzas kaj tiel enkondukas la sufikson ‑end kun la senco : « kio devas esti » (p. 80, kaj noto). Pri la lasta sufikso ni devas diri, ke ĝi estis alprenata de nia Komitato jam dum ĝiaj kunsidoj, anstataŭ la sufikso ‑ind de Ido, por konservi al ‑ind ĝian unuan sencon. Cetere ĝi estis proponita jam antaŭe de S^o Leau kun tiu preciza senco. Ni do vidas kun plezuro, ke la Scienca Revuo jam alprenas bonan parton de la novaj afiksoj proponitaj de S^oj Couturat kaj Ido, kaj akceptitaj de nia Komitato ; kaj ni gratulas ĝin pro ĝia kuraĝoza iniciatemeso. Ĝi jam preparas la necesan « evolucion », kiu kondukos laŭgrade de EP. al ES.

Kio ajn estas, ni devas fari kelkajn rimarkojn pri la propono de Scienca Revuo. Unue, ne sufiĉas alpreni kaj uzi « kelkajn novajn sufiksojn », tio eĉ povas esti neniel utila, se oni antaŭe ne klarigis kaj regulizis la uzon de la malnovaj, kaj precipe la uzon (nun tute senregulan) de la senpera derivado. Ekzemple, Scienca Revuo jam uzis vorton nervozulo. Nu ! tiu vorto estas monstro, ĉar la sufikso ‑oz igas la sufikson ‑ul neutila, kaj anstataŭas ĝin en la plej multaj kazoj (des pli oportune, ke ĝi estas multe pli internacia kaj konforma al la uzado de vivantaj lingvoj). Oni devis diri simple nervozo.

Due, antaŭ ol alpreni novajn radikojn, oni devas havi fiksitan ortografion kaj fonetikon kaj, antaŭ ĉio, scii kian alfabeton oni uzos. Nu ! estas tre rimarkinda fakto, ke la teknikaj vortaroj ĝis nun eldonitaj ^[8] enhavas tre maloftajn supersignitajn literojn, kaj enhavas ilin preskaŭ ĉiam en vortoj apartenantaj al la vulgara lingvo. Tiu fakto (kiun ni klarigos poste) pruvas, ke oni ne bezonas la supersignitajn literojn en la teknika vortaro, kaj, ke se oni forigas ilin (kio estas tute facila) el la vulgara lingvo, oni neniam plu bezonos ilin. Estus do vere malsaĝaĵo starigi teknikajn vortarojn kun tiaj literoj.

Same pri la fonetiko. Ekzemple, ni vidas proponata la sufikson ‑ojd. Nu, ni montris, ke la diftongoj aj, oj estas tre malfacile pronunceblaj antaŭ konsonanto, kaj Esp. simpligita akceptas ilin nur antaŭ vokalo (t. e. ĝi akceptas nur la diftongojn ja, je, jo, ju, kiujn ĉiuj popoloj povas pronunci, kaj neniel la diftongojn inversajn aj, ej, oj, uj.) Konsekve oni ne povas alpreni la sufikson ‑ojd, sed nur la sufikson ‑oid, des pli ke necese la plej multaj pronuncos ojd kiel oid. Tio estas fonetika fakto kontraŭ kiu neniu povas batali. Nun la sufikso ‑oid riskas konfuziĝi kun la sufikso ‑id, se tiu ĉi [ 55 ]daŭras esprimi la junojn^[9] de la bestoj. Oni estas tiel kondukata alpreni por tiu ĉi senco la procedon de la malbenita Ido, t. e. diri bovyuno (tute reguloze formita : juno de bovo) anstataŭ bovido : ĉar tiu ĉi vorto estos eble necesa por signifi F. bovides! Fakte, la sufikso -id estas uzata (laŭ internaciaj konsentitaj reguloj) por formi la nomojn de la zoologiaj familioj kaj de la botanikaj « subfamilioj », kaj tio estas eble sufiĉanta motivo por ne uzi ĝin en senco de juno, naskito.

Samtempe oni vidas, ke la starigo de la teknikaj vortaroj povas havi konsekvencojn tute neatenditajn sur la ordinara lingvo. Oni jam povas juĝi per tio la ĝustecon de tiu opinio (ofte esprimita), ke oni povas kaj devas provi la novan derivadon nur en la teknika fako, antaŭ ol enkonduki ĝin en la vulgaran lingvon. Tio estas neebla, se oni ne volas baldaŭ havi du lingvojn ne sole diversajn, sed reciproke kontraŭdirantajn.

Trie, ne sufiĉas alpreni novajn sufiksojn kaj eĉ uzi ilin reguloze. Oni devas ankaŭ zorgi, al kiuj radikoj oni aplikas ilin : ĉar se la radikoj estas malbone elektitaj, la rezultato povos esti nur malbona. Ekz. se oni konservas la radikon konus por signifi D. Konus, E. cone, F. cône, I. S. cono, ni ricevos per la sufikso -oid la vorton konusoido, dum la vorto konoido estas tute internacia. Oni do devas unue alpreni kon anstataŭ konus, kaj poste alian radikon anstataŭ la nuna kon; ĉar neniu scianta pri Esperanto, ke ĝi enhavas la plej internaciajn radikojn, povus suspekti, ke kono ne signifas alion el D. Konus, E. cone, F. cône, I. S. cono...!

Alia ekzemplo : se oni alprenas (tre ĝuste) la sufikson -if (tre internacia), oni estas devigata ŝanĝi kelkajn nunajn radikojn, kiuj finiĝas per tiu silabo; ekzemple, signifi... signifos fari signojn, ĝi do ne povas plu signifi... signifi. Oni devas ŝanĝi ĝin je signifiki, kion cetere postulas la internacieco, la etimologio kaj la derivado. Same edifiki, modifiki, k. t. p.

Oni vidas per tiuj malmultaj ekzemploj, ke oni ne povas diri : « Ni tuj alprenas kekajn novajn sufiksojn, kaj konservos ĉion ceteron; » aŭ : « Ni akceptas la ortografion kaj la derivadon de Ido, sed ni rifuzas ĉiun ŝanĝon en gramatiko » aŭ fine : « Oni povas ja ĉiam aldoni novajn vortajn elementojn, sed oni ne devas ŝanĝi ion en la Fundamento. » Tiuj, kiuj tiel parolas, ne komprenas, ke en lingvo ĉio estas ligita kun ĉio, kaj ke oni ne povas apartigi, kiel en skatoloj, ortografion, vortaron, derivadon kaj gramatikon. Ne, ĉiu ŝanĝo, ĉiu eĉ aldono havas necesajn kaj malproksimajn konsekvencojn, kiujn oni devas antaŭvidi kaj precize kalkuli. Tian kalkulon faris Ido, konstruante « sistemon » kompletan kaj «v koherantan »; tial ĉiu, kiu akceptas ian « plibonigon » en Esperanto, estos frue aŭ malfrue devigata akcepti la « sistemon » de Ido. [ 56 ]Atendante, ni povas konkludi jene : antaŭ ol entrepreni tiel grandan kaj gravan laboradon, la kunlaborantoj di la Scienca Ofico devas nepre decidi, kian lingvon ili akceptos kiel fundamenton. Se ili alprenas Esperanton primitivan kun ĝia maloportuna ortografio kaj ĝia senregula derivado, la tuta laboro estos vana, kaj iliaj penoj riskas perdiĝi. Se kontraŭe ili alprenas Esperanton reformitan, ilia laboro estos vere utila kaj havos definitivan valoron. Tio meritas pripenson!

KRONIKO

D^ro Javal e la supersigni

Nia kroniko esos cafoye poke retrospektiva, nam ni deziras prezentar ad la publiko kelka dokumenti, qui koncernas la historyo di la ortografiala reformo, la max grava ek omna reformi, e la fonto di omna ceteri. La questiono di la reformo di l’ alfabeto esas la unesma, quan on propozis ad la Lingva Komitato, quik pos sa fondo (provizora) da la kongreso di Boulogne. Ni extraktas la sequanta citajo ek broshuro da D^ro Javal, titolizata Fonetika skribado por enpresigoj en ne-esperantistaj gazetoj, datizata la 5^a januaro 1907 kaj distonita ad la membri di la Lingva Komitato.

« En februaro 1906, per la helpo de la Centra Oficejo, mi sendigis al ĉiuj membroj de la Lingva Komitato la sekvantan leteron pri la sensupersigna skribado de la telegramoj :

« Dum la Kongreso de Boulogne-sur-Mer oni tre aplaŭdis la ideon, ke estas necese anstataŭigi, kiel eble plej frue, la supersignitajn literojn per ordinaraj literoj por la skribado de telegramoj. Tiuj aplaŭdoj estus tute nekompreneblaj, se la sperto ne estus montrinta la malfacilecon de la provizora sistemo jam proponita de D^ro Zamenhof. En tiu sistemo oni anstataŭigas la supersignitajn literojn per ordinaraj respondaj kun aldono de h. Efektive, tiu sistemo estas tute ne fonetika. Telegrafisto ne sciante Esperanton, kia aj esta lia nacio, ne povas sen antaŭa klarigo legi kun preskaŭ ĝusta elparolo skribaĵon laŭ tiu sistemo.

« Sed por la telegrafado, precipe inter diverslingvaj landoj, la fonetika sistemo estas treege dezirinda.

« La fonetismo estas necesega, kiam la sendanto uzas la telefonon por dikti la telegramon al la oficisto, kiu devas ĝin sendi, aŭ kiam la telegrafisto de la ricevanta oficejo telefonas la telegramon al la ricevonta persono. Tiu lasta uzado de la telefono fariĝas pli kaj pli ofta ĉe komercistoj.

« Post atento pri tiuj konsideroj kaj interparolado pri tiu afero kun amikoj, kiuj kutimas telegrafi en Esperanto, la raportanto^[10] estis devige alkondukata prezenti la jenajn proponojn. [ 57 ]

Reguloj^[11]

1. — Por la ŭ la solvo trudiĝas : oni simple forjetas la supersignon.

2. — Por la h, oni skribos kh.

3. — Por la ŝ oni metos sh, laŭ la elparolo de la angla lingvo kaj de multaj geografiaj kaj aliaj vortoj, kiuj fariĝis internaciaj. Ekzemple : Shakespeare, Shanghai, shako, shilling, shrapnel, k. t. p.

4. — Por la ĉ, oni ne povas ŝanceliĝi, kaj oni devas meti ch, ne nur ĉar tio estas malnova propono de D^ro Zamenhof, sed ĉar almenaŭ por Angloj kaj Hispanoj la ch estos tuj korekte elparolata.

5. — La ĵ kaj la ĝ estos ambaŭ anstataŭataj de la sola litero j, kiu estos elparolata dj. (Oni devas rimarki, ke por preskaŭ ĉiuj popoloj la sono ĵ estas tre malfacile elparolebla.)

6. — Tiu lasta propono devigas nin anstataŭigi la ordinaran j per y. Se oni petas de la Angloj ilian opinion pri la anstataŭigo de jes per yes, ili certe respondos : « yes! »

« El la 95 membroj de la Lingva Komitato nur 19 respondis al la dirita letero. La plimulto faris nenian kontraŭparolon; tamen tri el ili kontraŭstaris al la paragrafo 5^a konsistanta fari nemlan distingon inter la sonoj ĵ kaj ĝ.

« Mi devas diri, ke en la opinio de miaj korespondantoj la demando pri la skribado de la telegramoj estis transirinta al flanka loko, kaj ke ili preskaŭ ekskluzive sin priokupis pri fonetika ortografio taŭga por faciligi enpresigojn en ne-esperantistaj gazetoj.

« Ĉar la temo de la demando estis tiel ŝangita, mi detenis min doni sekvon al mia unua intenco, kiu estis raporti pri ĝi antaŭ la Kongreso de Ĝenevo, kaj mi profitis tiun ĉi lastan kongreson por inspiri min per la plej aŭtoritataj opinioj pri la demando grande plilarĝigita, kiel montras la ĉi supra titolo^[12].

Malgraŭ multaj konferencoj havitaj ekster la kunsidoj de la kongreso, nenia solvo sin trudis antaŭ la disiĝo de la Esperantistoj kunvenintaj en Svisujo, kaj nur post nova kunveno okazinta en Parizo la 2^an de oktobro 1906, al kiu ĉeestis D^ro Zamenhof, mi havis la eblecon skribi al kelkaj amikoj leteron, el kiu mi eltiras la sekvantajn liniojn… » [ 58 ]Hike D^ro Javal ripetas la reguli ja propozita da ilu, kun du chanji videbla impozita ad ilu da altra personi : ĝ estus vicata da dj, e c esus vicata da ts avan a, o, u. Il dicas, ke ca sistemo esis experimentata jam en novembro 1906, ed adjuntas ca grava vorti :

« Responde al mia letero de la 10^a de Novembro, en kiu mi petis de li la rajtigon diri, ke tiu « prova balono » estis elsendita kun lia permeso, D^ro Zamenhof per letero datita je la 23^a respondis laŭvorte :

« Mi nenion havas kontraŭ tio ĉi, se vi diros al ĉiu, ke vi faris la proponojn kun mia konsento. »

Ca dokumento pruvas, ke la questiono di la reformo di ortografio esis pozita avan la Lingva Komitato de sa origino (Kongreso de Boulogne, agosto 1905). Sed ol ricevis de ca komitato nula solvo, e mem, ni kredas, nula serioza atenco. Tamen ol esis pozita da ciencisto tre kompetenta en tala temo, e da viro pri qua D^ro Zamenhof skribis pos sa morto ca bela e tuchanta paroli :

« Javal estis Esperantisto en la plej bela senco de tiu ĉi vorto. Li estis Esperantisto pure idea. Esperanto povas esti fiera pro tio, ke ĝi havis Javalon; Esperanto estos feliĉa kaj glora, se ĝi havos multe da Javaloj^[13] ».

Simpla averto.

Iaj esperantistaj estroj daŭros dissemi malverajn sciigojn pri la Delegitaro kaj pri nia Komitato. Fidela al « nia Programo », kiu forpelas severe ĉiujn polemikojn kaj personajn demandojn, ni respondos nenion al tiaj kompatindaj klopodoj. Ni ne lasos nin deturni per ili de nia celo, kiu estas la scienca kaj paca diskutado de la lingvaj demandoj. Tion ŝajnas pleje timegi la diritaj estroj, kaj pro tio ili serĉas nin altiri per « malnoblaj diskutaĉoj » en la « densaĵon de la ĉikano. » Por montri la malverecon de iliaj asertoj, sufiĉos diri, ke la samaj membroj de nia Komitato, de kiuj ili kredigas, ke ili ricevis ni ne scias kiajn « protestojn », nome S^oj Baudouin de Courtenay kaj Jespersen, aprobis formale « Nian programon », kiu estis redaktita kaj korektita laŭ iliaj konsiloj. Cetere, la publiko havas kriterion tre simplan por juĝi ilian verdiremecon : ni komencas konigi « nian » lingvon, kaj ni daŭros plenumi tiun taskon. Niaj legantoj povos kaj jam povas vidi, kiom ekzaktaj estis la sciigoj dissemitaj pri tiu lingvo de l’ unua momento. Nu, ili sciu bone, ke la sciigoj dissemitaj de la samaj personoj pri la Komitato estas egale ekzaktaj kaj fidindaj. La Esperantistaro juĝos iam severe la estrojn, kiuj penis ĝin erarigi kaj blindigi. De nun, por la profito de la paco, ni respondos al iliaj... imagaĵoj nur per silento de malŝato. [ 59 ]

BIBLIOGRAFIO

LIBRI

Vivo de Jesuo de Ernest Renan, esperantigis E. Gasse (Le Hâvre, 1907). — Ca traduko esas aparte interesanta per sa ortografio : la autoro ne povis uzar la supersigni, e pro co il uzis la rimedo ja de longe konsilita da la Maestro, sed nultempe uzita en verko tante longa : c. e. la vicigo di la supersigno per h pozita dope. Cetere D^ro Zamenhof mem aprobis la autoro. Co esas do la unesma experimento, quan on facis pri ca sistemo ortografiala, ed ol permisos ad omni judikar ol praktike. Ol advenas tre oportune, kande la reformo di l’ ortografio esas diskutata. Ja ca publikigajo esis favore aceptata da la max konservema Esperantisti, qua esus ol akre malaprobinta sis monati plu frue, c. e. ante ke nia Komitato decidis la vera e necesa reformo. Ni do konsilas ad omni, quin interesas la questiono di la reformi, lektar ica verko, qua cetere esas tante famoza ed historyale grava. Por ke nia lektanti povez judikar adminime sa skribformo, ni imprimas hike extraktaji kun lia traduko en ES. :

Chapitro dekkvina

La ideo fundamenta de Jesuo estis tuj de lia unua tago la fondo de la regholando de Dio. Sed chi tiu regholando de Dio, tiel, kiel ni jam diris, Jesuo shajnas esti kompreninta ghin lau sencoj tre diversaj. Che momentoj, oni konsiderus lin kiel estro popolregana, volanta tute simple la regadon de la malrichuloj kaj de la malfelichuloj. Aliajn fojojn, la regholando de Dio estas la plenumigho lauvorta dela aperoj de Danielo kaj Henohho. Ofte fine la regholando de Dio estas la regholando de la animoj, kaj la liberigho baldaua estas la liberigho per la spirito. La revolucio volita de Jesuo estas tiam tiu, kiu reale : la fondo de religio nova, pli pura ol tiu de Mosheo. Chiuj tiuj pensoj shajnas esti ekzistintaj samtempe en la konscienco de Jesuo. La unua tamen, tiu pri revolucio

Chapitro dekkinesma

La fundamental ideo di Jesu esis (ja) de sa unesma dio la establiso di la rejolando di Deo. Sed ica rejolandon di Deo, quale ni ja dicis, Jesu semblas komprenir en senci tre diferanta. En ula momenti, on vidus en il chefo demokrata, qua volas simple la regno di la malrichi e di la malfortunozi. Altra foyi, la rejolando di Deo esas la realigo literala di la vizioni di Daniel e Henok. Ofte fine la rejolando di Deo esas la rejolando di l’animi, e la balda liberigo esas la liberigo per la spirito. La revoluciono volita da Jesu esas lor ica, qua reale eventis : la establiso di nuva kulto, plu pura kam ica di Mozes. Omna ca pensi semblas existir samtempe en la koncio di Jesu. La unesma tamen, ca di tempala revoluciono, ne semblas il multe ritenir. Jesu nultempe rigardis la tero, nek la richaji di la tero,

[ 60 ]

tempa, ne shajnas esti lin tre haltiginta. Jesuo neniam rigardis la teron, nek la richajhojn de la tero, nek la potencon materian, kiel valorantaj la zorgon priokupi sin pri ili. Li havis nenian gloramon eksteran. Kelkafoye, pro kunsekvo natura, lia granda graveco religia estis preskau tuj aliighonta en gravecon socian. Homoj venis lin peti fari sin jughanto kaj arbitracianto en la demandoj profitaj. Jesuo forpushis tiujn proponojn kun fiereco preskau kiel insultojn. Plena je sia idealo chiela, li neniam elighis el sia malshatema malricheco. Pri la du aliaj komprenajhoj pri la regholando de Dio, Jesuo shajnas chiam esti konservinta ilin samtempe. Se lia ununura penso estus, ke la finigho de la tempoj estis baldaua, kaj ke estis necese pretighi al ghi, li ne estus preteririnta Johanon-Baptiston.

p. 151 : … Fine, pushante la homaghojn de sia honorado al trograndigoj ghis tiam nekonataj, shi teren kushighis kaj vishis per siaj longaj haroj la piedojn de sia majstro. La domo plenighis je la bonodoro, je la granda ghojo de chiuj, escepte tiun de la avara Juda de Keriotho. Konsiderante la kutimojn shparemajn de la kunularo, tio estis vere malshparo.

nek la materyala povo, quale meritanta, ke on su okupez pri li. Il havis nula extera ambicyo. Kelkafoye, per naturala konsequo, sa granda religyala importo preske chanjis en sociala importo. Homi venis demandar, ke il divenez judikanto ed arbitranto en questioni di interesto. Jesu repulsis ta propozi kun fiereso, preske quale insulti. Plena de sa cielal idealo, il ekiris nultempe ek sa malprizema malricheso. Pri la du cetera koncepti di la rejolando di Deo, Jesu semblas li konservir sempre samtempe. Se sa unika penso esus, ke la fino di la tempi esas balda, e ke oportas su preparar ad ol, il ne esus superirinta Johano-Baptisto.

… Fine, pulsante la manifesti di sa kulto ad exajeri til lor nekonocita, el prosternis e vishis per sa longa hari la pedi di sa maestro. La domo esis plenigata da la bonodoro di la parfumo, ye la granda joyo di omni, ecepte di l’ avara Juda de Kerioth. Konsiderante la sparema kustumi di la asociitaro, co esis vera malsparego.

On rimarkos, ke ni havis okaziono uzar la infinitivo pasinta : komprenir $=$ esti kompreninta; existir $=$ esti ekzistintaj; ritenir $=$ esti haltiginta; konservir $=$ esti konservinta.

Pri la stilo ipsa di la tradukinto, ol esas konforma a la « spirito » di Esperanto primitiva, ed a sa fundamentala tendenco, qua esas : max granda (tro granda) sparemeso pri radiki, e konseque uzado (trouzado) di vorti derivata e kompozita. Kelka exempli suficos ad montrar ca tendenco : malmeto (p. 7) vice supreso; supersufichegaj [ 61 ](p. 8) vice abundanta; la templo formis kunon... c. e. tuto; parolieloj (p. 123) signifikas : parol-manieri o parol-modi; subtezo (p. 124) vice hipotezo; esteca, estece (p. 130) vice esencala, esence; sangtubo (p.173) vice arteryo; popolregado (v. supre) vice demokratio. On trovas en ca verko la idiotismi, qui konstituas por kelki la precipua charmo di Esperanto : elrigardo (p. 138) vice aspekto; la akuzativo esas uzata ne sole en vojagho Jerusalemon (p. 136), sed en La mortigo Jesuon (p. 149-169), e mem en tala frazo : « kiam oni havas sur la konsciencon la grandan trompighon de Gethsemani » (p. 177). Con explikos certe ad ni la subtilega gramatikisti, qui diskutas senfine por savar, kad on devas dicar apogi sin sur tablo o sur tablon. Sed ni questionas simple, kad tala trouzo de Esperantismi ne 1gas la linguo tro malfacila ad la « profani », e konseque ne esas rekte kontra ad la skopo ipsa di L I.

JURNALI

Le Maitre phonétique, decembro 1907. — En ca numero, la eminenta profesoro di fonetiko, S^o Paul Passy, konsakras a la Delegitaro ed a la L I. artiklo qua, pro la reputeso di sa autoro, ne devas restar sen respondo. Il komence deklaras su decidita adverso di omna L I. artificala, alegante, ke la L 1. sempre abutos a reforma provi quale la nuna. Mem se on atingus la dezirata perfekteso sur la latina bazo, qua certigas ke, pos ula nombro de yari, on ne devos tute renuncar ica bazo por bazo chinana, exemple? Or, duras ilu, on pasas dume preter la vera solvo : se omna L I. propozita en la lasta yari tendencas sempre plu proximijar a la latina bazo, pro quo on ne prenas la formo nun vivanta de la latina, nome l’ italiana? La malfacilesi multe malgrandijus per plu bona instruala metodi; pri la ecepti, li apartenas esence a la homala spirito, li malaparos pokope. « Omnu havas plu spirito kam ja max granda ciencisti ».

Co quo esas max kurioza en ca artiklo, esas, ke ol ne esas skribita en la ordinara ortografio di S^o Omnu, sed en la bonega alfabeto inventita da la ciencisti di la Fonetika internaciona Asocio. Se vere S^o Omnu esas tante habila en linguistiko, pro quo S^o Passy ne agnoskas, ke sola Omnu havas yuro por modifikar gradoze sa ortografio per progresema evoluco? Pro quo il penas enduktar la cienco en afero, qua dependas de la publiko? Pozar ca questiono esas ol solvar : se esas vera, ke preferinda esas uzar artificala alfabeto (e me esas pronta sequar la max fanatika fonetikisto en la voyo de simpligo di l’ortografio di omna lingui), kad ne esas egale vera, ke esas ulila simpligar ed unigar la gramatiko e la vortaro, anke artificale e cience? Se on objektas, ke la fonetika alfabeto esas nun destinata nur ad la studyo di la stranjera lingui, e ne vizas vicar nia nacionala ortografio, mi respondos ke, same, la L I. vizas nur simpligar la internaciona relati e ne volas vicar nia lingui. Mem en [ 62 ]la hipotezo di unika linguo, kad la exemplo di la metrala sistemo ne montras la grandega avantajidi racionala ed artificala sistemo?

Se bazo latina havas malavantaji, la objekto esas evale forta kontre l’ italiana kam kontre L I. artificala. Se Chino o Japono divenas ultempe dominacanta en la mondo, ca povi su opozos tante plu al’ elekto di vivanta linguo, quante plu li deziros ca privilejo por la sua propra. Suficas, por konvinkesar pri co, vidar la peni di la granda europana nacioni por propagar sua linguo uni che altri. On povas dicar, ke la L I. esas rezultajo di omna ca peni aganta en diversa direkti. Ol esas la konvenciono absolute neutra, pri qua omni povas interkonsentar, e pri qua omni balde interkonsentos, nevolunte forsan, sed necese.

S^ro Passy ne dicas, quo divenus l’ italiana, kande omnu entraprezus ol studyar. Esas timenda, ke ol ricevus lor chanji tante multa, ke ol divenus nerekonocebla.

Altraflanke, se on volus elektar naturala linguo, kad ne konvenus plu adoptar la hispana, qua, ultre gamatiko tam facila kam ca de l’ italiana, posedas ortografio infinite plu reguloza, e qua esas patrala linguo di 17 Stati suverena e independanta, tale ke omnu povus ol studyar en lando ube ol parolesus, sen devar facar voyajo monatala por ibe irar? Ol havus samtempe l‘avantajo, esar min nacionala kam l’ italiana. Forsan anke on povus adoptar la angla pro sa difuzeso e la simpleso di sa gramatiko, o la franca, o...

Sed nur la neutra linguo esos adoptata.

P. D. Hugon.

Ni permisas ad ni adjuntar kelka vorti ad la recenzo di nia kolego. Ni devas rimarkigar, ke nia linguo tute ne esas fondata, quale S^ro Passy kredas, sur latina bazo, sed sur bazo internaciona (europana). La kalkulo di l’ internacioneso di la radiki esas fondata sur la nombro di la adepti di omna europana linguo vivanta, e la latina tute ne eniras en ca kalkulo. Se la latina elementi dominacas en la vortaro, co venas de lia plu granda internacioneso, ad qua kontribuas, ne sole la romanala lingui, sed (precipue) la angla, anke la germana, e mem la rusa. S^ro Hugon esas do justa, dicante ke nur neutra linguo povas adoptesar, e ni pruvos per fakti, ke nia linguo esas vere neutra, pro ke ol esas fondata sur la principo di la maxima internacioneso, sola principo di yusteso e neutreso.

L. C.

Lingvo internacia (marto 1908) publikigis, quale anexajo, broshureto Por Esperanto kontenanta quar verketi, « respondoj de diverslandaj Esperantistoj al la proponoj pri ŝanĝoj en la lingvo internacia ». Esas ja stranja kozo, ke quar privata personi prenas sur su « respondar » ad ica proponi, quin li cetere semblas konocar tute ne o nur tre malbone; dum ke la Lingva Komitato, ad qua li esis prezentita, rifuzis respondar e mem li examinar. Cetere, co tute [ 63 ]me malplezas ad ni, nam ni esas pronta diskutar la reformi kun irgu, membro o ne membro di Lingva Komitato. Plue, ni konstatas kun plezuro, ke Lingvo internacia fine sentis, ke ne suficas klamar sur omna toni proze ed verse : « Ni restos fidelaj ! » e publikigar « fidelecajn deklaraciojn » ; ol kredas nun necesa diskutar la reformi propozita. Quale dicas la proverbo, « Pli bone tarde kam nultempe ! »

Pri la tri unesma artikli ni havas malmulto dicenda, nam li tute ne diskutas la plubonigi propozita, e presentas nur sentimentala od a priori argumenti kontre omna chanjo. Ni rimarkos nur kelka erori, qui montras, ke mem la membri di Lingva Komitato esis tre malbone e ne sufice informata. S^o Paul Nylén skribas ad ni : « Vi diras, ke Zamenhof havas la rajton ŝanĝi kaj aliformigi Esperanton ». Nu ! ni nulloke e nultempe dicis to od ulo simila. Il dicas plu juste : « Estas nepruvite, ĉu iu havas aŭ kiu havas la rajton ion decidi en la nomo de la Esperantistaro kaj Esperanto. » Se co esas vera, nulu anke havas yuro por su opozar ad ula reformo di Esperanto ! Il apelas a la praktiko ed a la publiko ; bone ! ni anke, ni do konsentas kun il pri co. Sed il facas granda eroro, kredante, ke ni konsideras nur la ciencala mondo, e neglijas o malprizas la neciencisti, aparte la laboristi. Tute kontre, la reformo tendencas samtempe igar la linguo plu preciza e reguloza por la ciencisti (per la regulizo di la derivado) e plu facila por la mezinstruktiti (per la simpligo di la gramatiko). Co esas pruvata da leteri, quin ni ja citis, e da multi altri, quin ni povos citar. S^o Nylén tute malprizas la adhero di la ciencisti, supozante, ke li ne bezonas LI. Sed, se co esus vera, pro quo do on fondis Scienca Revuo, Scienca Asocio e c. ? Pro quo do on penas omna mode propagar Esperanto en la ciencistaro e ciencala jurnalaro ? Esas evidenta ke, se on volas engajar la ciencisti, on devas adaptar la linguo a lia bezoni, ed auskultar lia deziri e konsili. Konseque, la superba malprizo di S^o Nylén ad la cienco esas tute kontra ad la propagado di Esperanto en la ciencala mondo. Il anke eroras, kredante, ke la reformo esas dezirata od aprobata nur en Francio e Belgio : ol esas dezirata ed aprobata da samideani de omna landi, de Rusio e Polonio til Usono e Brazilo ; konseque, da germanlinguani e da slavlinguani same quale da romanlinguani. La akuzo francigar la linguo esas tute maljusta, nam tute kontre ni ofte supresas od emendas la francismi di D^ro Zamenhof, quale aĉeti, kuiri, detrui, parkere, e c., e c. Co esis ja pruvata da Ido en sa broshuro Les vrais principes de la Langue auxiliaire, ed esos ankore pruvata en nia revuo. La cetero esas nur malpreciza konsideri, quin on ne povas diskutar : « filozofoj ne havas la kredon ; ili estas ĉiam skeptikuloj ». Tala aserti pruvas, ke S^o Nylén konocas nek la filozofi nek la filozofio. Pro quo do il parolas pri li ?

S^o Rollet de l’Isle pezas konciencoze la « profitoj kaj malprofitoj de ebla interkonsento de la Esperantistaro kun la Komitato de la Delegacio ». Ca diskuto havas nun pure teoriala intereso, pro ke la [ 64 ]interkonsento ne existas. Ni do ne perdos tempo diskutante hipotezo, qua ne esis realigata. Ni rimarkos nur kelka maljusta interpreti di nia Raporto. S^o Rollet de l’Isle malprizas la opinioni di la personi, « kiuj ne partroprenas la Esperantan aferon, kaj sekve ne konas Esperanton ». Kad ne esas posibla konocar Esperanto (mem plu bone kam multa Esperantisti) sen mixar su ad la « Esperanta afero » od agado, sen facar propagando, sen enskribigar su en grupo od societo, e c.? Il kredas anke, ke ni supozas la opiniono di personi, qui ne expresis ol. Il tute miskomprenis frazo di nia Raporto, qua esas texte : « esas evidenta (mem se li ne esus dicinta ol ad ni explicite), ke ca sama personi ne postulas nek konsilas adpotar Esperanto sen chanjo. » Ca parentezo signifikas tute klare, ke li fakte espresis ad ni sua opinioni. Kad S^o R. audacas asertar, ke Esperanto ricevos nula profito, kontentigante multa personi, qui esas amiki di la LI. generale, sed qui ne amas Esperanto pro kelka difekti facile emendebla? Nu, existas multa tala personi, qui konocas Esperanto, sed qui ne prizas ol, e konseque ne divenis nek divenos Esperantisti; precipue se on prezentas ol ad li quale religyo o netuchebla dogmo (co esis dicita ad ni da multa ciencisti : averto por la fanatiki!)

S^o Frenkel traktas, ne nia propozi, sed la propozi (tute nedependanta) di S^o Backheuser, prezidanto di la organizanta komisitaro di la Brazila Kongreso di Esperanto, quin ni recensos en la sequanta numero. Ni do povus tacar ica tuta diskuto; sed ni volas rimarkigar, ke la reformi postulata da nia Brazilana samideani esas tute konforma ad la nia. Ca koincido esus admirinda, se la chanji propozita esus arbitriala; sed ol nule surprizas ni, nam ni bone savas, ke la sama chanji esis ed esas sempre postulata (quale ni dicis en nia Raporto) da la kompetenta Esperantisti en omna landi. S^o Frenkel parolas ya tro superbe dicante : « Kiun detenas de esperantismo lia maldeziro ellerni nian alfabeton, tiu, oni povas esti certa, neniam fariĝos vera esperatisto » (co esas ya verajo di S^o de La Palisse!) « kaj similajn varbotojn ni ne bezonas ». Ho! ho! ne per tanta fiereso Esperanto « venkos la mondo! » Nia rusa samideano konstatas, ke « por la rusoj » existas en Esperanto nula fonetikala malfacilajo. Tute komprenebla, sed por la cetera populi? Cetere, il evidente exajeras la grazeso di la Esperanta literaturo, quan il volas konservar « kiel sanktajon! » Il mem asertas, ke « la trezorejo de Esperanto estas neelĉerpebla, pli riĉega ol la havaĵo de ĉiuj naciaj lingvoj » (!!). Tala exajeri povas nur nocar ad Esperanto en okuli di omna saja homo. On povas dicar la samo pri la konsidero di Esperantistaro quale « jam nun ekzistanta internacia nacio ». Nula « kredo » esas plu naiva, e precipue plu danjeroza por Esperanto e por nia ideo ipsa!

Fine, S^o Frenkel expresas opinioni qui semblas su kontredicar reciproke : unlatere, il konfesas tre saje ke « ni, nuntempa [ 65 ]malgranda aro da esperantistoj, ne povas altrudi niajn decidojn al la tuta esperantigota homaro, al la estonta esperantistaro, kies nombro senkompare superos la nian »; de quo on konkludus facile, ke la Deklaro de Boulogne esas vana e neutila, se ne malutila; sed samtempe il proklamas energie « la ĉiama netuŝebleco de la linguo », e mem asertas audace, ke la Esperantistoj devas konservar lia linguo, « eĉ se la registaroj proponos akcepti nian lingvon kondiĉe farotaj reformoj ». Il esas do plu papisto kam la papo ipsa : nam D^ro Zamenhof, quale on savas, deklaras nun, ke sola la guvernanti povos reformar Esperanto, kande li adoptos ol oficiale (mem per speciala lego!) Co ne suticas ad la fervoro de S^o Frenkel : « la propaganda periodo finiĝos ne tiam, kiam la registaroj akceptos oficiale nian lingvon, sed kiam ĝi estos parolata de la tuta inteligentularo en la mondo ». Ca opiniono esas cetere justa, nam la konfido od espero ye la guvernanti esas poke naiva. Sed quale S^o Frenkel ne komprenas ke, por konquestar la tutmonda inteligentaro (kad ica vorto ne esas sat longa sen ul?), Esperanto devas su adaptar ad lia bezoni o deziri, e purigar su de sa difekti? Sed quon pensas S^o Nylén pri ca kondiciono, il qua tante malprizas la inteligentaro?

La quaresma autoro, S^o Kabanov, de Moskva, esas la sola, qua diskutis fakte la reforma propozi, nome la Etude sur la dérivation di S^o Couturat e la proyekto di Antido. Sed malfelice il semblas ne konocar la linguo di Ido, e ca fakto ne sole igas sa diskutado min interesanta e kompleta, sed anke quaze lamigas ol, nam il atribuas ad Antido chanji, qui venas de Ido, e qui esas multe plu komprenebla en ol kam en Antido. Il ne vidas, ke la propozi di S^o Couturat e di Ido formacas quaze sistemi kompleta, ed il diskutas li nur detale, ne konsiderante nek sate prizante la tuto. Exemple, il kredas erore, ke la sutixo -al por adjektivi esas la prepoziciono al (EP.) e ne vidas ke, dum ke ca prepoziciono ne havas formo internaciona (ol esas ad), la sufixo -al esas tute internaciona. Prenante omna sufixo separate, il deklaras ol malnecesa (kad il volus dicar, qua esas la utileso di mal en ca kazo, e per quo malnecesa diferas de nenecesa? same, kad malesti signifikas altro kam neesti?). Sed il ne sufice atencis la derivado nemediata, di qua la reguli dominacas la derivado mediata. Il parolas pri la « fendado », quale se ol povus esar altro, kam la ripeto di la simpla ago fendo; ed il konsideras fendo quale rezultato de la fendado, quo esas tute kontra ad la principi di Esperanto. Il ne komprenis do la utileso di la sufixo -ur, e sa difero de la sufixo -aj, nam il dicas : « laŭ S^ro C. imituro $=$ aĵo imitanta, imitaĵo $=$ aĵo imitata. » No : imituro esas la rezultato di imito,e S^o K. konfuzigas tute la du idei, dicante, ke « imitaĵo certe signifas la aĵon imitantan, ĉar la aĵo imitata tute ne estas la rezultato de imitado;... aĵo kopiata ne estas la rezultato de kopiado ». Precize pro co on bezonas altra sufixo kam aj por la rezultato di ago, exemple ur (se on trovas nula plu bona). [ 66 ]Generale, S^o K. opinionas, ke sufixo esas nenecesa, kande on povas vicigar ol per vorto o kompozajo; sed en tala senco nula sufixo esas necesa! La questiono esas, kad ula relato prizentas su sat ofte, por ke on devez expresar ol komode per specala afixo. Or la relati quin ni expresas per -iv, -iz, -oz,-if esas tre ofta, e juste pro co (e pro manko di specala afixo) on riprezentas li per nemediata derivaji, o per maljusta afixi tute nereguloze (aerumi, sali, lumigi, e c.). S^o K. evitas la sufixo -if per expresi kompozita : vaporprodukti, versfari, fumdoni; sed samtempe il aceplas sangi, guti, vice sangifar, gutifar, e co pruvas, ke il ne vidas la sameso di la relato expresata da -if. Cetere, il rezonas sate stranje : « fumiĝi $=$ iĝi fuma » (pro quo ne : iĝi fumo?) « t. e. produkti fumon! » Kad la fumanto, qua produktas fumo, iĝas fumo od fuma? « Neniu opinios, ke alkoholigi signifas igi alkoholo ». Ne sole on povas opinionar ico, sed on devas, nam tala verbo ne povas havar reguloze altra senco.

S^o K., qua reprochas ad ni facar linguo tro logika (quale se la logikeso ne esus un ek ica chefa qualesi di la linguo, quin S^o K. nomizas indoj, on ne savas pro quo), trovis distingo vere subtila por kombatar la uzo tre klara e logika di es vice ec : « Utileci $=$ ne esti utila, sed havi utilecon »; avareci ne signifikas esti avara, sed havi avarecon! Ni konfesas, ke ni vidas nula difero inter la du expresuri od idei. S^o K. esas plu subtila logikisto kam ni!

Il facas maljusta objekto, dicante ke, se ni volas esar sempre « logika », ni devos adoptar tro granda nombro de nuva afixi. Il ne legis sat atence (EP. atente) la broshuro da S^o Couturat, qua dicas explicite (p. 19-20) : « Ni ne volis citar omna malreguloza derivaji... sed ni notis ed enklasigis li omni ». Il ne prenis hazarde kelka exempli; il exhaustis la konteno di la germana vortolibri, e povas afirmar, ke omna maljusta derivaji (exter kelka malmulta ecepti) eniras en la klasi definita da il, e povas tale esar regulizata. On ne devas do timar, ke multa altra sufixi aparos pose necesa. Se on adoptas la sistemo propozata, on ne bezonas plua alixi, se ne por la teknikala linguo.

Fine, S^o K. su kontredicas, nam, pos ke il rimarkis, ke la propozi di S^o Couturat tuchas la Fundamento, il konkludas, ke la manki montrita esas « exter la fundamenti ». Il ne sufice atencis la kritiko di la derivado nemediata, qua montras kontre, ke la fonto di omna difekti trovesas en la Fundamento. Il do ne povas afirmar, ke la plubonigi povas realigesar « tute libere ». Cetere, il aceptas nula « leĝdonado » de « ia ajn komitato » (konseque ne mem de la Lingva Komitato), e demandas, ke la plubonigi « efektiviĝadu ĉiam entute private ». Il do ne povas riprochar ad ni, « privata personi », segun D^ro Zamenhof, entraprezar ca tasko; tante plu, ke, segun S^o Frenkel, « la Lingva Komitato ne havas la rajton ŝanĝi la fundamenton de Esperanto, ĉar ĝi kontraŭe estis starigita por gardi [ 67 ]ĝian netuŝeblecon ». Se tala esas la tasko di la L. K., on pensos forsan, ke esis neutila elektar 99 personi por... facar nulo, se ne postenar e garde vigilar cirke la santa libro!

Ni ne judikas digna de ni parolar pri la spritaji o malspritaji publikigita en Lingvo internacia od altrube pri E S. Ni ne respondos anke a la diskutachanti qui, vice instruktar lia lektanti, trompas li mixante perfide la reguli di E S. kun iti di altra reforma projekti. Fine, ni ne diskutos kun iti, qui uzas nula altra metodo kam ta, qua konsistas dicar : « Co esas segun la Fundamento » o : « Co esas kontre la Fundamento »; nam existas por ni nula « santa libro ». Ni montros nur per un exemplo la maljusteso di tala objekti : on jokas sur la vorto viviva, qua en E S. signifikas « qua povas vivar », sed quan nulu esas obligata uzar, nam on povas anke dicar vivpovanta o vivkapabla. Sed on oblivyas, ke en E P. ipsa on devas dicar : vi vivas, vi vivis, e c. Vere, ica jokisti esas tre malprudenta, e ne reflektas mem un momento ante lansar lia « bona vorti », qui refalas quik sur lia « kara linguo »!^[14]

L’Etoile Espérantiste, monata jurnalo en Esperanto e franca (3 rue Sophie-Germain, Paris 14^e). Redaktata da P. Fruictier, L. Carlos e A. Fréchas.

Ca nuva jurnalo (aparinta en januaro) intencas esar « libera paroleyo » por propagando e diskutado. Sa programo dicas : « Esperantismo por ni estas nek netuŝebla dogmo nek mon-akirilo ». Tala programo meritas max sincera simpatio ed aplaudo.

En la unesma numero, S^o Frechas, sub la titolo : Simpla admono (il volis e devis dicar : averto), asertis, ke nia Komitato havis yuro e kompetenteso por elektar Esperanto, sed nula kompetenteso nek yuro por plubonigar ol. Ni ne bezonas refutar ica infantala paradoxo.

Felice, en la 2-esma numero trovesas artiklo plu serioza e plu justa di S^o Fruictier pri La Reformo di (plu juste da) la Delegitaro. « Esas adminime neprudenta fulminar en omna pagino kontre la reformisti e ridindigar lia projekti, quale facas Lingvo infernacia, sen expozar klare e komplete la temo. On terorigas tale sa lektanti sen donar ad li armi por su defensar, nam ni ne opinionas, ke la rekanto :

Fideli, fidelo, fidela, fidele,
Biblia fidelo, fideli Bulonje,

povas suficar por konvinkar nia kontreparolanti e refutar lia argumenti... »

Certe ne! ol donus prefere armi ad li, nam la verbo fideli havas nula senco, e fidelo ne povas signifikar fideleso. [ 68 ]« Oportas abordar decide e fronte la questiono, e pro ke on ofras ad ni konsento, diskutar loyale, paceme kun ti, qui en fundo persequas la sama idealo kam ni. » — Brave! — Hike la autoro afirmas sa fido en Esperanto, ed invitas ni « starigar linguo plu praktika, plu facila, plu flexebla », kun difuziveso ankore plu rapida.

… « Kad konsequas de co, ke ni devas rifuzar examinar lia argumenti, ed imitar la Lingva Komitato, qua jus... facis voto malfavoroza ad la reformi, sen mem ke sa membri ricevis la dokumenti necesa por konceptar opiniono (se vere la cetera membri di ca Komitato esas en la sama situeso kam ni, ed ricevis nur malpreciza cirkuleri de kelka linei)? » (Kursiva da ni.)

Konforme a ca senpartia posturo, l’Etoile espérantiste komencis publikigar la dokumenti de la Delegitaro, nome nia cirkulero de 15^a decembro e la konkludi di nia Raporto. Ni dankas e gratulas sincere nia kunfrato pro sa lovala kritiko; kun tala Esperantisti ni sempre penos praktike interkonsentar, irge qua teoriala malkonsenti separos ni de li.

Eĥo Esperantista (monata aldono de l’ « Echo », Berlin, n^o 21, 1908 monato?) publikigis interesantan artikolon de S^o Christaller (Stuttgart) : Kritikoj kaj reformproponoj pri Esperanto. Tin artikolo diskutas tre serioze kaj senpartie la Etude sur la Dérivation en Esperanto de S^o Couturat. Kelkaj kritikoj ne estas justaj, kaj la publikigo de la novaj vortaroj respondos al ili. Ekzemple, oni ne bezonas, kaj oni ne uzos lumifi, nek lumuro, nek lumizuro; oni ne povas formi seriozoza, ĉar serioza estas jam adjektivo kaj naskas la substantivon seriozeso. Neniam oni bezonos finiĝojn kiel ivecizi, iziveco, ifiveco, kiujn S^o Christaller arbitre imagis. Oni ne bezonas diri penifi anstataŭ peni, nek kuraĝeco anstataŭ kuraĝo, nek ĝojeco anstataŭ ĝojo, nek katenozigi anstataŭ katenizi, nek telefonuzi anstataŭ telefoni. Sed oni devos uzi la nomon telefonilo, la adjektivojn ĝojoza, kuraĝoza. Oni ne diros sufiĉeci (suficar), sed oni devas diri suficanta (ne sufiĉa). S^o Christaller diras, ke tiel oni plilongigas la vortojn. Ne ĉiam : se oni plilongigas kelkajn, oni malplilongigas aliajn. Kial do S^o Christaller diras tute neutile instruitulo, simplanimulo, anstataŭ instruito, simplanimo? La amo de mallongeco ne ŝajnis regi ĝis nun la Esperantistaron. Tute kontraŭe, oni ofte riproĉis al Esperanto la longecon de ĝiaj yortoj komponitaj, kaj kelkaj sprituloj (?) jam sin amuzis imagante vortojn derivitajn multsilabajn. Tion forgesas tiuj, kiuj kritikas la novan sistemon de derivado, amasigante sufiksojn sen ia senco nek utileco. Ili forgesas, ke tiaj argumentoj estis uzataj de la nesciantaj aŭ malbonvolaj kontraŭuloj de Esperanto, kaj ili ne timas prunti de li armojn kontraŭ ni. Ni ne diras tion por S^o Christaller; sed li ŝajnas esti kelkfoje erariginta de tiaj ŝercemuloj, kies argumentoj [ 69 ]ne meritas refuton en nia jurnalo. S^o Christaller konfesas, ke la novaj sufiksoj, « precipe ur, iz, oz, havos valoron por sciencaj kaj teknikaj esprimoj » (jes, kaj tion jam deklaris multaj sciencistoj aŭ teknikistoj); sed li reprenas tiun koncesion, dirante : « Eĉ por sciencaj vortoj ne estas konsilinda la trouzo de tiaj sufiksoj, kiuj nur pezaĵigas » (sic! kial ne : pezigas?) « la lingvon, kaj apartigus la sciencan lingvon for de la komuna ». Nu! ni rezonas same, sed en kontraŭa senco. Jes, oni ne devas apartigi la sciencan kaj la komunan lingvon, kiuj ne devas esti du lingvoj, sed nur unu. Sed ĝuste pro tio oni devas akcepti en la komunan lingvon la afiksojn necesajn al la scienca lingvo, des pli, ke tiuj afiksoj estas ofte necesaj ankaŭ en la komuna lingvo pro la samaj motivoj logikaj. Oni ne timu la trouzon de la sufiksoj : aŭ ili estas necesaj por la senco, kaj tiam oni ne povas ilin trouzi; aŭ ili estas neutilaj, kaj tiam oni devas ilin tute ne uzi. Nenio estas pli malbona, je tute praktika vidpunkto, ol la kutimo forigi kelkfoje la saman sufikson, kiun oni uzas alifoje, ekz. diri feliĉo anstataŭ feliĉeco, fiero anst. fiereco, sano anst. saneco, dum en aliaj okazoj oni uzas regule la sufikson ec. Se tiu sufikso nenion signifas, oni devas tute forigi ĝin; sed se ĝi havas sencon kaj utilecon (ne : utilon!), kiel ni pensas, oni devas uzi ĝin ĉiufoje kiam ĝi estas necesa, sen timi la monotonecon nek tro konsideri la « belsonecon ». Ĉar oni devas antaŭ ĉio sekvi la logikon, kiu sola igas la lingvon vere internacia, malgraŭ la diversaj kaj fantaziaj kutimoj de niaj « naturaj » lingvoj. Oni ne devas forgesi, ke Esperanto ŝuldas sian facilecon al la logiko kiu regas ĝin, kaj ke igi ĝin ankoraŭ pli logika ne estas igi ĝin pli malfacila, sed kontraŭe pli facila por ĉiuj popoloj kaj por ĉiuj klasoj de lernantoj.

Roma Esperantisto, 1^a jaro, 1^a numero (januaro 1908). Monata revueto, oficiala organo de « Imperiosa Civitas », Roma Esperantista Societo. Direktoro kaj Administranto Prof. Luigi Giambene. — Ni salutas simpatie la novan revueton, kaj deziras al ĝi plej grandan sukceson en la patrujo de la latina lingvo, en kiu tro da sciencistoj revas ankoraŭ la neeblan revivigon de la « romana » lingvo. La unuan numeron malfermas, kompreneble, deklaro pri fideleco, tute deviga (ĉar alie oni estus ekskomuniita de la Sankta Ofico!), sed ne « fetiĉista » : « Ni estos pretaj akcepti tiujn ŝanĝojn, kiuj estos ne projektitaj sed leĝproponitaj de ia aŭktoritata (sic!) Komitato. Tial ni estas fidelaj al la Fundamento kia ĝi estas kaj kia ĝi estos ». Tio signifas evidente, ke oni povos ŝanĝi la Fundamenton aŭ alpreni alian Fundamenton. Tralegante la unuan artikolon (Ni prezentas nin!), ni rimarkas la jenan frazon : « Sen fari neamaj komparoj, neniu povas maljesi ke Italujo okupas... » Unue, tiu uzo de sen kun infinitivo estas tute logika, sed tute kontraŭa al la sankta tradicio : ĝi estas unu el la teruraj novajoj proponitaj de Ido! Due la adjektivo [ 70 ]neama estas tute malklara; ĉu ĝi signifas neamanta, neamata, neaminda? La itala vorto estas « odiosi » : la senco estas do malaminda, Trie, la verbo maljesi (cetere tute konforma al la ŝparema spirito de primitiva Esperanto) estas tute ne klara : oni povus diri nei, o plubone (kiel ES.) negar : tiam oni estus komprenata de ĉiuj popoloj, kaj aparte de la itala, dum maljesi prezentas al ili volapükismon nedeĉifreblan. Kvare, oni forgesis meti « neamaj komparoj » en akuzativo! kaj tio ne estas unufoja kulpo, ĉar en la Literatura Paĝo ni legas la jenan frazon : « Tra la fenestraj vitraĵoj aperis klareton kvazaŭ tagiĝan ». Tiuj eraroj, faritaj de « fidelaj » Esperantistoj kaj fervoraj propagandistoj, pruvas, ke la gramatiko de Esperanto ne estas tiel facila kaj simpla, kiel ili sendube predikas por varbi adeptojn. Ili pruvas, kian malfacilecon prezentas la ĝusta uzado de l’ akuzativo, kiun praktike forigas E S. Nu, se la redaktistoj de Roma Esperantisto, kiuj estas certe instruitaj viroj kaj bonaj Esperantistoj, faras ankoraŭ tiajn erarojn, kiom da eraroj faros ihiaj samlandanoj nove varbitaj? Ĉu ili povas esperi, ke la lernantoj ne rimarkos baldaŭ tiajn malfacilecojn, kaj ne baldaŭ senkuraĝiĝos? Kaj ĉu ili estas certaj, ke tiu gramatika (nenecesa) malfacileco de Esperanto (malgraŭ ĝia ŝajna kaj trompema facileco je unua vido) ne estas, almenaŭ parte, la kaŭzo de la malgranda sukceso de Esperanto en ilia lando? Oni diros al ili, ne malprave : « Se ni devas rompi nian kapon per gramatikaj subtilaĵoj, ni lernos prefere la latinan aŭ la francan k. t. p. » Ili pripensu bone tion ĉi : ne ĉe la instruitoj, kiuj scias la latinan, la francan, k. t. p., povas prosperi ilia propagando : ĝi povas sukcesi (unue) ĉe tiuj, kiuj konas nur sian gepatran lingvon kaj havas nur unuagradan instruon. Kial do altrudi al tiuj ĉi gramatikajn malfacilajojn, kiuj karakterizas la mortintajn lingvojn? Eĉ la itala lingvo, la plej rekta filino de la latina, forigis la akuzativon kaj entute la deklinacion de sia patrino! Ĉu tiu fakto (cetere ĝenerala en la modernaj lingvoj) ne devas malblindigi niajn italajn samideanojn? Ĉu ĝi ne pruvas, ke la akuzativo (kun l’ akordo de l’ adjektivo) apartenas al tiu antikva balasto, kiun unu post alia niaj lingvoj forĵetas per necesa evolucio? Oni parolas ĉiam pri la necesa evolucio de Esperanto, kaj neniu pli ol tiuj, kaj kontraŭmetas al ĝi la plej gravajn barilojn. Oni devus unue observi la evolucion de niaj naturaj lingvoj, por konstati al kia direkto ĝi marŝas, kaj por turni Esperanton en la saman direkton, ne en la kontraŭan. Se niaj italaj samideanoj bone pripensas ĉion tion ĉi, ili baldaŭ konvinkiĝos, ke nur Esperanton simpligitan ili povos propagandi kun ŝanco de sukceso.

Progres, reviu internasional pro omni interesi de Idiom neutral (anu II, n. 11-12; sept.-nov. 1907) raportis tre exakte e senpartie pri la « Konvent de Komitet ». Ol rimarkas, ke la gramatiko di Ido esas « Kompromis intr gramatik de Esperanto e de I. N. », e ke [ 71 ]« vokabular es plu a posteriori e plu internasional ka tel de Esperanto, e multe proksim de tel de I. N. » Ol esperas, ke nia konstanta Komisitaro povos interkonsentar kun « Akademi internasional de Lingu universal », memorante rusa proverbo : « Stupidi ruin e mortifik unotr, ma prudenti am e sukurs unotr ». (Ni dicas : « La stupidi ruinas e mortigas unaltra, sed la prudenti amas ed helpas^[15] unaltra »). Tala esas anke nia penso.

La sama numero kontenas la Proyekt de Idiom Neutral reformed (1907), quan S^o Rosenberger prezentis manuskripte ad nia Komitato. Ni diskutos ol forsan pose, kande ni havos plua loko. Ni mencionas nur, ke ol semblis ad la Komitato tro komplikita precipue en la ortografio, qua, por konservar la aspekto di la vorti internaciona, violacas la principo di uniformeso di sono : « c ante e, i, y $=$ s dur... c ante a, o, u, ante konsonanti e in fini de paroli $=$ k ». Analoga reguli esas donata por g ed s. Cetere, co esas grava laboro, qua meritas granda atenco e zorga exameno. — S^o Rosenberger citas extraktaji ek sa korespondo kun S^o De Wahl, qua duktis il a sa reforma proyekto.

(Anu III, n^o 13; yanuar 1908). On raportas tre exakte pri la kunveno e decidi di nia Komitato, nur rigretante la sekreti konvencionita (ni anke rigretas li, nam ni esis tre malbone rekompensata pri la extrema komplezo, quan ni montris a kelka Esperantista chefi). On analizas la proyekto di Antido. S^o Rosenberger expozas « Detalii, in keli mi difer de Wahl ». Il diskutas precipue la questiono di la pronunco di la literi c, k, q, s, ti e z, qua esas « nia Gordiala nodo »; segun il, on ne povas ol solvar, on devas ol tranchar. E fakte, il tranchas ol, quale S^o de Wahl, per poke diferanta sistemo, adoptante du soni por singla ek la literi c, g, s. Co esas, teorie, violaco di la granda principo di uniformeso, e praktike grava kompliko e konseque malfaciligo di la linguo por omna populi, qui ne kustumas facar tala nelogika distingi en la pronuncado di sua propra lingui. S^o Rosenberger esas justa, volante exkluzar ek la L I. la sono « ne internaciona » kh (D. ch). Se il studyos la vortaro di Ido, il konfesos, ke ica ne tranchis, sed solvis la Gordiala nodo per la max kontentiganta maniero, respektante la principo di uniformeso.

Universal-Korespondenz di S^o Molenaar (n^o 5-8, 1908) « protest » kontre la decido di nia Komitato, e kontre sa kompozo ipsa, tro favoroza, segun il, ad Esperanto (co ne esas l’ opiniono di la konservemi!). Ol publikigas « Inovazioni in Universal », e « Kritik de altr sistemi », nome Idiom Neutral, Novilatin, Nuove-Roman, Latino sine [ 72 ]flexione^[16], Apolema (nuva linguo di S^o R. de la Grasserie^[17]), Tutonish, Esperanto ed Ido. Il imputas ad Esperanto sep mortala peki : 1^o vortaro mixita; 2^o vicigo di internaciona vorti per esperantismi (ekz., : hospital $=$ malsanulejo, equinox $=$ tagnoktegaleco); 3^o Esp. esas nekomprenebla ye unesma vido; 4^o gramatiko artificala (formaco di la kompozita tempi, e tabelo di la partikli); 5^o Monotoneso e malbelsoneso (oj, aj, ojn, ajn); 6^o Esp. esas multe plu longa kam altra sistemi; 7^o Literi signizita, quin on ne povas imprimar omnaloke nek telegrafar. Kiel ekzemplo di malbelsoneso il citas la frazo sequanta :

« Korespondencoj^[18] fremdlandaj kaj rilatoj internaciaj estas plej facilaj kaj agrablaj por ĉiuj diligentaj lernantoj esperantaj ».

Fine, pri Ido, S^o Molenaar opinionas, ke ol esas « Esperanto ne suficante reformita », e ke ol sufras de 6 ek la 7 mortala peki di Esperanto, (la 7-esma, quan ol sucesis evitar, esas la uzo di supersigni). Ni rimarkos, pri la punto 3^o (ne-komprenebleso) ke Ido dicas detinitive : Il drinkis ante sa departo; pri la punto 4^o (artificaleso di gramatiko : omna lingui moderna esas analizema, Ido esas ankore sintezema), ke Ido neplu havas la formi sintezala, quin S^o Molenaar kritikas (amabis, amabos). Il konfesas, ke « ldo es multe min absurd ke Esperanto », e ke ol konservas kelka principala difekti di Esperanto, sed « en min granda grado ». La broshuro di Ido (Les vrais principes de la Langue auxiliaire) respondas ad la riprochi di S^o Molenaar, aparte pri la mallongeso, quan on ne devas preferar ad la klareso, supresante exemple I’ artiklo, quale facas Universal.

Pri la poeziala provi, quin S^o Molenaar editas en sa « Angul poetik », ni volos dicar nulo, ecepte ke li ne yaloras plu kam la max multa esperantista poeziaji.

La 1^a numero (marto) aparis la 2^a aprilo. Ca numero aparas la 15^a aprilo. La n^o 3^a aparos la 1^a mayo, ed havos anke 40 pagini.

Abrejuri : D. germana ; E. angla ; EP. Esperanto primitiva ; ER. Esperanto reformita (proyekto de 1894) ; ES. Esperanto simpligita ; F. franca ; G. greka ; I. italiana ; IN. Idiom neutral ; L. latina ; LI. linguo internaciona ; R. rusa ; S. hispana.

Le gérant : L. Couturat.

Coulommiers. — Imprimerie Paul BRODARD.

↑ Tio estas nur la tria (kaj proksimume la triona) parto de tiu Raporto, redaktita nur por la membroj de la Komitato de la Delegitaro. La unua parto enhavis la dezirojn kaj opiniojn esprimitajn de la delegitoj. La dua parto raportis pri ĉiuj projektoj de novaj lingvoj aŭ proponoj de plibonigoj ricevitaj de la Sekretarioj per privata vojo. Tiuj du partoj estas do esence konfidenciaj.
↑ En la dua parto de la Raporto.
↑ Projekto de Idiom Neutral reformita, de S^o Rosenberger (Progres, n^o 5, sept. 1906); V. Les Nouvelles Langues internationales, p. 50 sqq.
↑ Oni nomas digramo aron da literoj, kiu riprezentas unu simplan sonon (ekz. ch F, sh E, sch D).
↑ S^oj Couturat kaj Leau sekretarioj, sed ne membroj, de la Komitato, ne partoprenis al tiu voĉdono. Ilia opinio estis kompreneble tiu de la plimulto de la Komitato.
↑ Kial do Oficejo ? Ĉu loko (-ejo) laboras ?
↑ La germanaj vortaroj donas samtempe katolika kaj katolicismo !
↑ Anatomia Vortaro de Esp. Medicina Grupo, Vocabulaire technologique de Ch. Verax, k. t. p.
↑ Mi ne povas diri la junulojn, ĉar oni kredus, ke mi parolas pri personoj!
↑ Nam D^ro Javal esis ja komisita da la prezidanto di Lingva Komitato por raportar pri ca questiono, e la raporto suprecilita portas la titolo : Esperantista Lingva Komitato. Anstataŭigo de la supersignitaj literoj per ordinaraj literoj en la skribado de la telegramoj, kun la marko di Esperantista Centra Oficejo.
↑ Oni rimarkos, ke la sistemo difinita da ca reguli esas precize ta, quan adoptis nia Komitato segun la propozo di ldo, pos longa e zorga diskutado. Cetere, la sama (o preske sama) sistemo esis trovata e propozata sendepende da plura autori, quale pruvas la dokumenti kontenata en la 2^a parto di nia Raporto.
↑ Oni rimarkos ca du lasta alinei, qui pruvas, ke D^ro Javal vere vizis, ne nur la telegrafado, sed la libera imprimado di Esperanto en omna landi, jurnali, e c.
↑ La Revuo, marto 1907, p. 290-291.
↑ Cetere, tala renkontri di sama litero trovesas en lingui naturala, mem la max belsona; exemple en italiana on dicas : vivevo, vivevi, viveva.
↑ Ni havas anke la verbo sokursar, sed kun altra senco kam helpar.
↑ En Progres, n^o 13, S^o G. Peano skribis, ke Latino sine flexione ne esas projekto di L. 1. : « mea skribaji kontenas sole idei multe proxima ad vui » (di S^o Rosenberger). Or on savas, ke S^o G. Peano esas membro di nia Komitato. Co pruvas ol sa senpartieso, kontestata da S^o Molenaar.
↑ Videz Compte rendu des travaux du Comité, p. 7-8.
↑ Eroro : korespondoj o korespondadoj.

[1] Tio estas nur la tria (kaj proksimume la triona) parto de tiu Raporto, redaktita nur por la membroj de la Komitato de la Delegitaro. La unua parto enhavis la dezirojn kaj opiniojn esprimitajn de la delegitoj. La dua parto raportis pri ĉiuj projektoj de novaj lingvoj aŭ proponoj de plibonigoj ricevitaj de la Sekretarioj per privata vojo. Tiuj du partoj estas do esence konfidenciaj.

[2] En la dua parto de la Raporto.

[3] Projekto de Idiom Neutral reformita, de S^o Rosenberger (Progres, n^o 5, sept. 1906); V. Les Nouvelles Langues internationales, p. 50 sqq.

[4] Oni nomas digramo aron da literoj, kiu riprezentas unu simplan sonon (ekz. ch F, sh E, sch D).

[5] S^oj Couturat kaj Leau sekretarioj, sed ne membroj, de la Komitato, ne partoprenis al tiu voĉdono. Ilia opinio estis kompreneble tiu de la plimulto de la Komitato.

[6] Kial do Oficejo ? Ĉu loko (-ejo) laboras ?

[7] La germanaj vortaroj donas samtempe katolika kaj katolicismo !

[8] Anatomia Vortaro de Esp. Medicina Grupo, Vocabulaire technologique de Ch. Verax, k. t. p.

[9] Mi ne povas diri la junulojn, ĉar oni kredus, ke mi parolas pri personoj!

[10] Nam D^ro Javal esis ja komisita da la prezidanto di Lingva Komitato por raportar pri ca questiono, e la raporto suprecilita portas la titolo : Esperantista Lingva Komitato. Anstataŭigo de la supersignitaj literoj per ordinaraj literoj en la skribado de la telegramoj, kun la marko di Esperantista Centra Oficejo.

[11] Oni rimarkos, ke la sistemo difinita da ca reguli esas precize ta, quan adoptis nia Komitato segun la propozo di ldo, pos longa e zorga diskutado. Cetere, la sama (o preske sama) sistemo esis trovata e propozata sendepende da plura autori, quale pruvas la dokumenti kontenata en la 2^a parto di nia Raporto.

[12] Oni rimarkos ca du lasta alinei, qui pruvas, ke D^ro Javal vere vizis, ne nur la telegrafado, sed la libera imprimado di Esperanto en omna landi, jurnali, e c.

[13] La Revuo, marto 1907, p. 290-291.

[14] Cetere, tala renkontri di sama litero trovesas en lingui naturala, mem la max belsona; exemple en italiana on dicas : vivevo, vivevi, viveva.

[15] Ni havas anke la verbo sokursar, sed kun altra senco kam helpar.

[16] En Progres, n^o 13, S^o G. Peano skribis, ke Latino sine flexione ne esas projekto di L. 1. : « mea skribaji kontenas sole idei multe proxima ad vui » (di S^o Rosenberger). Or on savas, ke S^o G. Peano esas membro di nia Komitato. Co pruvas ol sa senpartieso, kontestata da S^o Molenaar.

[17] Videz Compte rendu des travaux du Comité, p. 7-8.

[18] Eroro : korespondoj o korespondadoj.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]