Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Białystok


[ 199 ]Białystok, błędnie Białostok, ross. Biełostok, m. pow. gub grodzieńskiej, leży pod 53° 8' szerok. geogr. i 40' 49' dług. wschod., o 74 wiorsty na. połud. zach. od Grodna, nad rz. Białą, dopływem Supraśli, 78 wiorst od Grajowa, 120 od Brześcia, stacya dr. żel. warsz. petersb., na przestrzeni Warszawa-Wilno, między Łapami a Czarną Wsią, o 163 w. od Warszawy, 882 w. od Petersburga. B. zbudowany był nad rzeczką Białą przez Giedymina w r. 1320. Jan Kazimierz nadał go jako wieś wraz z innemi dobrami Stefanowi Czarnieckiemu, po zgonie którego przeszedł w drodze sukcesyi do wnuka jego po córce, to jest do Klemensa Branickiego. Branicki w połowie XVII1 wieku obrał tu sobie rezydencyą, odbudowal pałac i wś zamienił w mko. Niegdyś rezydencya ta musiała być bardzo świetną. Plany pałacu i ogrodów dotąd przechowują się w Luwrze w Paryżu w oddziale architektonicznym. Dziś pozostał jeszcze główny gmach piętrowy, z wyskokami w kształcie podkowy, przerobiony do niepoznania; wjazd przez bramę piętrową, murowaną i przez dwa dziedzińce; obok murowane piętrowe oficyny, dawna oranżerya i t. p.; z tyłu rozciąga się niegdyś świetny i duży ogród z prastaremi drzewami, stawami, zrujnowanemi mostami, altanami i t. d. Łączył się dawniej z bogatym zwierzyńcem, a dzisiejszy las, pozostały po zwierzyńcu, obecnie jeszcze stanowi ulubiony cel wycieczek. Było to jedno z najporządniejszych miast polskich i byłego województwa podlaskiego; z powodu wspaniałego pałacu, rozkosznych ogrodów, wielkich i pięknych domów, zwane Wersalem podlaskim. Do rzędu miast wyniesiony został B. w r. 1749 przez Augusta III na skutek wstawiennictwa [ 200 ]Branickich; w wieku zaś XIV jako wś należał od Wiesiołowskich. Po śmierci Branickiego pozostała wdowa bezdzietna. Sukcesorowie Branickiego: Jan, Feliks hr. Potoccy i Maryanna z Potockich hr. Mostowska w r. 1802 sprzedali dobra białostockie, to jest B. z pałacem i 5 wiosek, królowi pruskiemu za 270,970 talarów; że zaś wdowa Branicka miała dożywocie, więc król pruski dopiero po jej śmierci mógł wejść w posiadanie dóbr B. Stało się jednak, że Branicka przeżyła rządy pruskie, trwające od r. 1794 do 1807 i w czasie których B. był miastem kameralnem. Po jej śmierci wpomniani wyżej sukcesorowie, za zgrodą króla pruskiego, sprzedali za tęż samą summę dobra B. cesarzowi Aleksandrowi I w r. 1809. Ponieważ jednak na dobrach tych hetman Branicki uczynił dla rożnych instytucyj i osób zapisy, a w ich liczbie na fundusz edukacyjny talarów 51.777, duchowny tal. 30,844, ziemi bielskiej 15591 etc., przeto po strąceniu takowych z procentami, sprzedający otrzymali tal. 97,321. Od pokoju tylżyckiego przyłączony do Rossyi, B. do r. 1842 był miastem obwodowem, a odtąd powiatowem. Pamiętny także długą chorobą Augusta II i nadniszczony pożarem w r. 1753 (Echard'a Dykcyonarz z r. 1782). Kiedy Aleksander I przejeżdżał przez B., miejscowość tak mu się podobała, iż ją na letnią rezydencyą przeznaczył, asygnując zarazem na drobne naprawy rs. 2,000. Wyznaczona w tym celu komisya zanadto uprzątała wszystkie cenne ruchomości i zabytki, tak, że cesarz, uwiadomiony o takiem spełnianiu swej woli, wyznaczył inną komisyą. Ale i teraz nie obyło się bez nadużyć. Pomiędzy innemi faktami przytaczają, że np. wielką, kosztowną zasłonę teatralną, z powodu niemożności przetransportowania, pocięto na 4 części i sprzedano przez żydów do Anglii. Pousuwano posągi, powyrywano posadzki. W końcu zdjęto dach miedziany, zastąpiwszy go żelaznym, odmiennego płaskiego kształtu; podczas tej zmiany dworzec przez całą zimę stał bez dachu. Kiedy cesarz powtórnie zjechał do B. w celu zamieszkania pałacu, zastał wszystko tak zrujnowane, że pierwotnej myśli swojej zaniechać musiał. Za czasów hetmańskich gospodarstwo w B. prowadzone było bardzo umiejętnie i korzystnie, i pomimo całej wystawności, rozchód był zawsze z dochodem w zgodzie. Pozostałe, systematycznie i bardzo porządnie prowadzone rejestra gospodarskie, wymownie o tem świadczą. W okolicach B. istniały różne piękne ogrody z altanami i pałacykami np. na Wysokim Stoczku, w Bażantarni, w Pstrągarni, gdzie pstrągi i bażanty dla pańskiego stołu i na sprzedaż dla zysku hodowano. W Choroszczy, o 2 mile na zachód od B. nad Narwią, stał piękny pałacyk w stylu rococo zbudowany, wodą oblany, śród wielkiego parku, stawów, kanałów i wysp; dwa małe pawilony piętrowe i dwie takież oficyny wielkich rozmiarów przeznaczone były dla gości, służby i dla ogromnej kuchni, gdzie, między innemi, istniał komin rozmiarów olbrzymich dla pieczenia całych wołów. Przez B. przepływa rzeczka Biała, formująca w środku miasta dosyć duży staw. Ponieważ fabryki po większej części leżą nad tą rzeką i odchody do niej wpuszczają, jest ona tedy nadzwyczaj błotnista i smrodliwa. Ulice dawniejsze zabudowane są dosyć porządnie, kamienicami parterowemi i piętrowemi, mianowicie: Warszawska, Lipowa, Niemiecka; rynek w środku z bazarem i wieżą zegarową, wybudowaną przez hetmanowę. Pokażniejszemi ulicami jeszcze są: Wasilkowska, Kleindorf nad stawem, gdzie mieszkali dawniej czescy muzykanci hetmańscy. Nowowznoszące się ulice są ciasne, krzywe, cuchnące; domki lub fabryczki drewniane stawiają się bez planu i porządku, jak się komu podoba. Główne budynki, oprócz dworca hetmańskiego: dom sierót, tak zwany prijut, dawniej mieszkania oficyalistów hetmańskich; dom zajezdny po Potockich, w rodzaju pałacyku w Choroszczy, przy ulicy niemieckiej. Parafialny kościół katolicki Wniebowzięcia N. M. P., założony w r. 1584 przez marszałka Piotra Wiesiołowskiego. Kaplice w instytucie panien i na cmentarzu. (Parafia katolicka dekanatu białostockiego ma dusz 12180. Filia w Supraślu, dawniej w Janopolu. Dekanat białostocki dyecezyi wileńskiej ma parafij 15: B., Goniądz, Jasionówka, Trzciany, Dolistów, Knyszyn, Turośń, Choroszcza, Giełczyn, Juchnowicze, Kalinówka, Niewodnica, Dobrzyniew, Suraż, Zabłudów; wiernych 70,118). Ratusz wyniesiony na 564 stopy nad poz. morza, kościół na 458 stóp. (Parafia ewang. B. obejmuje powiaty: białostocki, bielski, sokólski: dusz 3315 (r. 1857); kościół prawosławny 1, 2 synagogi, żydowskich domów modlitwy i szkół 16) Z innych zahudowań wyróżniają się jeszcze: odwach i bazar. Domów zajezdnych, brudnych, podrzędnych, wielka ilość. Większych rozmiarów są: Grand-Hotel i Hotel europejski; koszary, szpitale: wojenny, powiatowy, żydowski; bank wzajemnego kredytu, filia banku handlowego wileńskiego i t. p. Fabryk różnych kortów w mieście i na przedmieściach znaczniejszych i okolicy 16, mianowicie kortownie: Ribbert i Jakoby (250 robotników), Commichau (380), F. H. Philipp (150), C. H. Philipp (150), F. T. Timofiejew (200), F. Severin (48), F. Richter, H. Pinagel, C. Krause, Balde et Sieger (150); przędzalnie i tkalnie: A. Surazki, N. Surazki, A. Słonimski, S. Jesionowski; apretura E. Kramm; fabryka kapeluszy od r. 1876 Braimeck et Voss. W roku 1878 1 stycznia w B. liczono ludności ogółem 34506 [ 201 ]dusz, mianowicie mężczyzn 19009, kobiet 15497, w tej liczbie ludności niestałej i wojska: płci męzkiej 3680, żeńskiej 1445 (wojska 950). Podług wyznań: prawosław. 5185 (m. 3014, k. 2171), katol. 3084 (m. 1674, k. 1414), ewang. 5560 (3054 m., k. 2506), izrael. 20365 (m. 10961, k. 9404), mahomet. 312 (m. 300, k. 6). Co do przemysłu i handlu w obecnym czasie dodać jeszcze wypada, że po wsiach okolicznych wszędzie fabrykują surowe korty, choć na 1–4 krosnach, oddając surowy wyrób do dalszej przeróbki w mieście. Obrót handlowy B. i jego okolic w ciągu jednego półrocza wynosił: koleją warszawsko-peterb. wywóz 2,146,800 pud., wartości rs. 28,174,600; przywóz 4664200 pud., wartości rs. 14,613,300; zatem traci B. przerabiając surowe materyały: pud. 2,517,400, pozostałe zaś 2,146,800 pud. nabierają przez przeróbkę większej wartości o rs. 13,561,300, czyli, że w ciągu całego roku B. zyskuje rubli 27,122,600. Obrót koleją grajewskobrzeską w przybliżeniu o połowę mniejszy. Zakłady naukowe: szkoła realna: uczniów do 200, instytut: uczennic 125. Dla zestawienia i porównania podajemy (podług Siemienowa) cyfry z roku 1860: mieszkańców 16544 (w tej liczbie mężczyzn 8146): kupców 386, mieszczan 12,544, rzemieślników cechowych 1680; podług wyznań: prawosł. 643, katol. 3887, ewang. 713, izraelitów 11288, mahomet. 13. W tymże r. 1860 było: cerkwi prawosł. 1, kościół katolicki 1 i 3 kaplice; kościół ewang. 1, synagogi 2; domów modlitwy i szkół izrael. (chederów) 16; domów 819 (181 murowanych); sklepów 164, szpital miejski, więzienie, gimnazyum (4 klasy podzielone na dwa oddziały), instytut córek szlacheckich i szkoła żydowska. W r. 1860 dochody miejskie wynosiły 10,609. rs. Wedle sprawozdań za tenże rok 1860 w mieście znajdowało się fabryk sukiennych 3, w których wyrobiono sukna za rs. 32,775; przędzalni bawełny 2, wartość produkcyi rs. 9320; wełn. 5, wartość produkcyi rs. 201,620; wytapialni łoju 2; w. p. rs. 4942; garbarnia 1, w. p. rs. 12425; browar małych rozmiarów 1, olejarni 2 i mydlarni 3. Robotników w tych zakładach pracowało około 500; rzemieślników 741 (417 majstrów). W ogóle B. pod względem handlowym ma znaczenie ważne. Kupcy prowadzą handel zbożem, drzewem i wyrobami przemysłu rękodzielniczego; targi odbywają się 2 razy w tygodniu, jarmark 24 czerwca, na który dowożą wyłącznie płody i wyroby wiejskie, przypędzają konie i bydło. B. łączył się niegdyś z Warszawą traktem pocztowym 26 mil długim: Złotoryja, Tykocin, Mężenin, Zambrów, Ostrów, Budy, Wyszków, Serock, Nowydwór, Jabłonna. B. przyłączony do Rossyi od pokoju tylżyckiego, tworzył tak zwany obwód B., rozdzielony w r. 1808 na 4 powiaty: B., bialski, sokolski i drohiczyński, i istniał do r. 1842, w którym wcielono go do gub. grodzieńskiej i B. został miastem powiat. Białostocki powiat w zachodniej części gub. grodzieńskiej zajmuje przestrzeni 50 mil czyli 2427 wiorst kw. (Siemienow; 2552 wiorst kw. Strelbicki), a wedle danych urzędowych na rok 1878 (Pamiatnaja kniżka grod. gub.) 264791 dzies. kw., w tej liczbie 14633 własności rządowej i 49456 lasów. Wedle tychże danych urzędowych ludność 126400 dusz, t. j. 50 na 1 wiorstę kw. Fabryk sukna 4, wartość produkcyi 46126 rs.; kortów 23 produkujących za 1363950 rs.; sukna i kortów 44, produkujących za 1768316½ rs.; wyrobów wełnianych 10, produkujących za 445530 rs.; kapeluszy 1, produkująca za 36000; flaneli 6, produkujących za 37800 rs.; przędzalni 2, produkujących za 8700 rs.; tytuniu 2, produkujących za 26200 rs.; wódek 11, produkujących za 82801 rs.; browarów 15, produkujących za 117000 rs.; farbiarni 4, produkujących za 45000 rs.; mydlarni i świec 2, produkujących za 15491 rs.; garbarni 6, produkujących za 5932 rs.; hut szklan. 1 produkująca za 25000 rs.; cegielni 9, produkujących za 15000 rs.; gisernia 1, produkująca za 48763 rs. Miejscowości fabryczne: B., Supraśl, Michałowo, Gródek, Choroszcza, Dojlidy, Królowy Most, Skorupy, Nowosiołki, Żółtki, Krzywa, Topole, Wasilków. Najstarszą kortownią jest zakład w Topolach Łyszczyńskich, istnieje bowiem od roku 1826; następnie kortownia Oskragiełłów Moesów w Choroszczy z r. 1846. W pobliżu Choroszczy w Nowosiołkach prowadzi p. Alfred Oskragiełło Moes wysoko postępowe gospodarstwo. Browar jego wyrabia 60,000 wiader piwa bawarskiego przedniego gatunku rocznie. Drugi browar parowy jest w Dojlidach; trzeci mało znaczący w B. Powiat B. dzieli się na trzy stany: Zabłudowo, Starosielce, Goniądz i 11 gmin. W r. 1857 liczyło się tu 10 gmin wiejskich; 216 wsi, 12408 włościan mężczyzn, 98 obywateli ziemskich, izraelitów 16232, synagog 10, domów modlitwy 24; mahomet. 56, ewang. 2381. O osadnikach niemcach w pow. B. dosyć szczegółowo wspomina Klaus w dziele rosyjsskiem p. t. „Nasze Kolonie“ Petersburg 1869. Powiat b. ma ze wszystkich powiatów gub. grodzieńskiej najmniej miejscowości zaludnionych, bo tylko 477, ale gęstość jego zaludnienia wyżsża aniżeli powiatu słonimskiego, który ma miejsc zaludnionych 1035. Wszystkie parafie katol. pow. białostockiego tworzą jeden dek. tegoż nazwiska, (ob. wyżej); prawosławny zaś dek. białostocki ma 11 parafij, wiernych liczy 11,025 (rok 1857). Powierzchnia powiatu B. cała prawie równa i nizka, szczególnie południowa. Rzeki Narew i Biebrza odgraniczają całą zachodnią część powiatu od [ 202 ]Królestwa Polskiego. Narew toczy swe nurty śród łąk rozległych, nizkich, błotnistych; w granicach powiatu nie nadaje się do żeglugi statków, przystępna jednak dla promów i tratew. Z dopływów jej najważniejsza: Supraśl, rzeka spławna, mająca w obrębie powiatu do 15 sążni szerokości i przyjmująca także dopływy rzek: Białą, Płaską i Niewodyszę. Dla powiatu nierównie ważniejszą pod względem handlowym jest rzeka Biebrza, z dopływem swoim z prawej strony, Nettą; odtąd jest już spławną w ciągu całego lata. Z przystani pod Goniądzem wychodzi głównie zboże. Do Biebrzy wpadają liczne rzeczułki, ale bez znaczenia. Z jeziór w powiecie najwydatniejsze: Augustowskie czyli Czechowskie w pobliżu Knyszyna i Nersel pomiędzy wsiami Koźne i Białobrzeskie (do 20 wiorst dług.; 2–3 w. szer.). Błota i moczary ciągną się wzdłuż rzek; na jesień zalane wodą, latem zaś można je przebyć, oprócz zakątka przy ujściu Narwi i Biebrzy, prawie całkiem niezaludnionego. Część północno-zachodnią pomiędzy Narwią i Biebrzą zwano dawniej „traktem zatykockim.“ Gleba żytnia, kamienista ale urodzajna; powiat przerzyna droga żelazna warszawsko - petersburska. Dla zestawienia i porównania przytoczymy cyfry z roku 1860 podług Siemienowa: W tym roku powiat liczył 75135 dusz płci obojga (z wyjątkiem miasta B.), w tej liczbie: szlachty 3057, włościan skarbowych 31069, kolonistów 34, innych rolników 27,000; na 1 milę kw. wraz z miastem: 1833 mieszkańców; Powiat pod względem policyjnym dzielił się na dwa stany. Pod względem wyznań było: prawosł. 10,321, katolik. 58,387, ewangelików 2,846, izraelitów 3527, mahomet. 44, cerkwi prawosł. 8, klasztor męski 1 a w nim zakoników 5; kościołów katolickich 11, synagogi 3 i żydowskich domów modlitwy 6. Ludność, oprócz miasta powiat. zamieszkiwała w mm. nadetatowych: Goniądzu, Knyszynie i Surażu, w 216 wsiach prywatnych i 276 skarbowych. Miasteczek w powiecie 7 (Gródek, Zabłudów, Trzcianna, Choroszcza, Jasionówka, Supraśl, Janopol). Roli ornej w powiecie 122,254 dziesięcin; średnio na rok wysiewa się żyta 26,229 czetwierti, pszenicy 1,000 czetw., jęczmienia 5,447, owsa 8046 i kartofli 118,659; zbiór zaś wynosi: żyta do 131,140 czetw., pszenicy do 6,000, jęczmienia do 21,000, owsa 32,184 i kartofli 1,067,931 czetw. Zboża jest poddostatkiem nietylko na żywność, ale i do gorzelni. Łąki uważane za najlepsze w całej gubernii, szczególnie też wyborne są łąki nadbiebrzańskie na zachód od Goniądza do ujścia, nad rzeczkami; Łosośną, Płaską, Orlanką, Brzozówką i t. d. Włościanie skarbowi użytkowali z 22,304 dz. ziemi, t. j. po 2 dzies. na głowę (płci męzkiej). W r. 1860 liczono w powiecie 5,700 koni, 28,000 sztuk bydła rogatego, 17,900 owiec ordynar., 26,451 cienkowełnistych, 18,200 sztuk trzody chlewnej. Lasy obejmowały 61,962 dzies. (40, 687 dzies. budulcu); z tych do dóbr państwa należało 16.090 dzies.; budulec spławiają do Królestwa Polskiego rzekami Narwią i Biebrzą. Przemysł leśny dosyć jest rozwinięty pośród wieśniaków, ale nie stanowi głównych ich zajęć. W r. 1860 liczono w powiecie 21 fabryk sukna i kortów, 16 gorzelni, 9 browarów, 2 fabryki terpentyny, 8 cegielni, 25 garncarni, 1 przędzalnia bawełny, 1 płócienek, 1 farbarnia, 1 fabryka powrożnicza i lin, 2 garbarnie. Same fabryki sukienne wyprodukowały sukna, flaneli i kortów za 1,864,116 rs.; co do wyrobu sukna najwięcej zasługuje na uwagę Supraśl, który sam jeden wyprodukował tych towarów za 1,483,816 rs.; dalej Michałów (154,000), Dobrzyniew (105,000 rs.) i inne. Handel powiatu koncentruje się głównie w m. B., dokąd włościanie zwożą swoje płody i wyroby (Z rękopisu Artura Sulimierskiego).

Białystok, wieś, pow. łucki, około 700 mk., cerkiew murowana i ruiny klasztoru bazylianów, założonego przez Hulewiczów - Wojutyńskich, do których niegdyś B. należał.

Białystok, strumień, wypływa na granicy gm. Wulki suszańskiej i Józefowa w pow. Kamionka Strumiłowa; płynie łąkami ku północnemu zachodowi, odgraniczając gm. Płowe od tejże Wulki; przepływa stawek płowski, dostaje się w obręb gminy Suszna, a minąwszy gminę Obrotów i przysiołek suszański Tobołów, przechodzi w powiat sokalski; przepływa błotniszcza roździałowskie, łąki Wolicy Komarowej; w Komarowie przepływa staw komarowski, następnie między lasem Bażantarnią a Borkiem u południowych stóp Kilowej góry (211 m.), a w końcu staw w Wólce poturzyckiej, i wpada w obrębie tejże Wólki do Bugu z pr. brz. Długość biegu czyni 4 mile niespełna. Br. G.


#licence info
Public domain
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]

This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home.


Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.

PD-US-1923-abroad/PL Public domain in the United States but not in its source countries false false