Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Dzików

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 294 ]Dzików 1.) (z Borowem, Wymysłowem, Zwierzyńcem, Podłężem i Wniosłówką), wieś, pow. tarnobrzeski, położona pod 50° 7' szer. północnej, a 39° 5' długości wsch. Ma 1860 m. rozległości, 101 dm., 701 mk.; parafia lac. w Miechocinie; w miejscu urząd pocztowy, gorzelnia i cegielnia pospolita. D. stanowi przedmieście miasteczka powiatowego Tarnobrzega, z którem się styka (powiat tarnobrzeski zowią też niekiedy dzikowskim); położenie równe, gleba żytnia; leży nad Wisłą, przy drodze krajowej prowadzącej z Dębicy do Nadbrzezia, punktu nadgranicznego położonego w bliskości Sandomierza, o 73 kil. od Dębicy. Gdy Stanisław Leszczyński, ustąpiwszy z Polski, przebywał w Królewcu, gorliwi stronnicy jego, nie zważając, że cały prawie naród uznał za króla Augusta III i że po kraju snuły się wojska saskie i cesarzowy Anny, zawiązali w Dzikowie w listopadzie 1734 r. w zamiarze utrzymania Stanisława przy tronie konfederacyą stanów korony i w. ks. litewskiego. Podpisali ją marszałkowie: Adam Tarło starosta jasielski, Maryan Ogiński wda witebski, Jan Wojakowski sekretarz związku, kilkunastu senatorów, dygnitarzy, znaczna ilość posłów i urzędników ziemskich. Nazwę wsi Dzików spotyka się w dokumentach dopiero w samym początku XVI wieku; wieś ta albo wówczas od niedawna była osadzoną, albo może rodzina Tarnowskich obrała tam sobie dopiero wtedy mieszkanie: cała okolica bowiem już przeszło od dwóch wieków do tej familii należała. (Dobra Dz. miał sprzedać hr. Tarnowskiemu, najpierw zastawem, poprzedni ich dziedzic Mikołaj Niemirowicz Szczytt). To pewna, że dopiero Spytek Tarnowski pisze się między innemi dziedzicem Dzikowa. Tenże Spytek był prawdopodobnie założycielem zamku dzikowskiego, którego pierwsze wspomnienie spotyka się dopiero w r. 1619 w działach familijnych prawnuków Spytka. Kościół dominikanów 1676 r. fundowali Jan Stanisław Tarnowski z małżonką swoją Firlejówną i przenieśli do niego 20 maja 1678 r. cudowny obraz Matki Zbawiciela, który poprzednio znajdował się w kaplicy zamkowej, gdzie się obraz w r. 1675 cudownie objawił. W tym kościele odbywają się kilka razy do roku odpusty; szczególniej płynący ze statkami flisy i sternicy błagają Matkę Boską jako swą opiekunkę o szczęśliwą podróż. Zamek w D. stoi na wzgórzu, u stóp którego rozciąga się wspaniały stary ogród. W koło wzgórza znać jeszcze bardzo wyraźnie fosy i okopy, które świadczą, że w dawnych wiekach zamek był obronnym. Środkowa część zamku i lewe skrzydło są najdawniejsze; skrzydło prawe, zapewne w połowie XVIII wieku wybudowane, mieści w sobie obszerną kaplicę zamkową. Z okien tak zwanej wielkiej sejmowej sali, tworzącej środek budynku, w której obecnie mieści się galerya obrazów, rozciąga się wspaniały widok na Wisłę o pół mili odległą i na miasto Sandomierz. Ponad środkową częścią zamku wznosi się niezbyt wysoka wieża z starym zegarem. W zamku mieści się bardzo cenna biblioteka i galerya obrazów. Jan Feliks hr. Tarnowski, syn Jana Jacka starosty bychowskiego i Rozalii Czackiej, odziedziczył znaczną ilość dzieł polskich, lecz dopiero on z wujem swym Tadeuszem Czackim stał się twórcą dzisiejszej biblioteki. On to nabył całą bibliotekę klasztoru cystersów w Oliwie, a w r. 1822 zakupił bibliotekę ks. Hieronima Juszyńskiego oficyała kieleckiego. Dzisiaj księgozbiór D. dochodzi do 700 dzieł polskich lub Polski dotyczących. Najcenniejsze książki są: komplet dzieł astronoma Heveliusa z artystycznie wykonanemi rycinami, najrzadsze wydania Reja, Paprockiego, Orzechowskiego, herbarz Jana Gorczyna in 16-o (unikat), rzadkie druki Garwolczyka, poezye łacińskie Joachima Bielskiego w rzadkiem wydaniu Łazarza. Nie można też pominąć rękopisów: Statut Łaskiego na pergaminie, kronika Kadłubka, statut wiślicki rękopisu Stanisława Łubieńskiego biskupa płockiego. Ogółem sto kilkadziesiąt woluminów różnych rękopisów; pomiędzy nimi wiele dotyczących dziejów XVI wieku. Pomiędzy pamiątkami historycznemi przedewszystkiem wspomnieć należy o hetmańskiej buławie [ 295 ]Jana Tarnowskiego, pięknej artystycznej roboty, i o własnoręcznym liście tegoż hetmana do Jana Dantyszka biskupa warmińskiego. Galerya obrazów założoną została przez twórcę biblioteki Jana Feliksa hr. Tarnowskiego w początku bieżącego stulecia. Najcenniejsze obrazy są: ś. Familia Paulina Vecchio, Matka Boska Bolesna Tycyana, Madonna Gwido Reniego, Galileusz Salwatora Rozy, 5 obrazków Albana, portret Anny Boleyn królowej angielskiej przez Luca Dolanda, Chrystus po Zmartwychwstaniu Rubensa (na blasze), Lisowczyk Rembrandta, portret Henrietty Maryi królowej angielskiej żony Karola I przez Van-Dycka, wieśniak niderlandzki Teniersa, pejzaż Claude Lorraina etc. Wielki zbiór oryginalnych rysunków i szkiców różnych mistrzów, rysunki Orłowskiego. Przepyszny zbiór miniatur przeważnie polskich z końca wieku XVIII. W D. urodził się znany bajkopis i pedagog Stanisłąw Jachowicz oraz znany prof. uniw. jagiellońskiego Stanisław hr. Tarnowski.

2.) D.-nowy i stary (z Grządką i Łabędziem), wś, pow. cieszanowski leżąca nad potoczkiem, dopływem potoku „Netecza,“ oddalona o 9 kil. na północ od urzędu poczt. w Oleszycach, a o 14 kil. na zachód od starostwa pow. w Cieszanowie. Przestrzeń pos. więk. roli or. 978, łąk i ogr. 263, past. 16, lasu 2072; pos. mniej. roli or. 2813, łąk i ogr. 1134, past. 52, lasu 97 mr. austr. Ludności 2555. Parafie obudwu obrządków są w miejscu. Rzym. kat. parafia była pierwotną filią probostwa łac. w Oleszycach; proboszcz oleszycki obowiązany był na mocy fundacyi Mikołaja z Granowa Sieniawskiego wojew. bełzkiego z 1701 r. utrzymywać w Dzikowie wikarego; od 1744 r. została niezawisłą parafią. Kościół murowany wystawiony w 1781 roku przez Adama ks. Czartoryskiego, poświęcony w 1858 roku pod wezw. św. Trójcy. Rzym. kat. parafian liczy: w Dz. starym 300, Cewkowie 1130, Dzikowie nowym o 5 kil. 200, Moszczanicy z Wiłkami 260, Ułazowie z Koziówkią 260. Ogólna ilość katolików w tej parafii 2,150, akat. 32, izrael. 330. W obrębie tej parafii znajduje się 5 szkół trywialnych. W Hucie miłkowskiej przy fabryce szkła jest kaplica drewniana, w której czasami odprawianą bywa msza św. Początek tej włości sięga bardzo odległych czasów. Nazwa Dzików pochodzi, wedle miejscowego podania, od dzikiej lesistej okolicy zamieszkałej przez dzikie zwierzęta rozmaitego gatunku. Pierwotnie osiadłą była przez rusinów, później osiedliła się tu także kolonia mazurska. Mowa ruska, miękka, w formach pełnych i długich. Nad wchodowymi drzwiami drewnianej cerkwi jest napis w drzewie wyryty: „Ta cerkiew zbudowana za króla Augusta II 1724, miesiąca junia 12 dnia, za pozwoleniem jaśnie oświeconego jegomości P. Adama Sieniawskiego, hetmana wielkiego koronnego.“ Cerkiew ta została odnowioną w 1873 roku; posiada ładny bogato złocony ikonostas. W tej wsi jest szk. o 1 nauczycielu i 1 nauczycielce. Właściciel więk. pos. Jan i Zofia hr. Tarnowscy. B. R. i M.