Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Fatra

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 374 ]Fatra. W obszerniejszem znaczeniu nowsi geografowie nazywają Fatra wszystkie łańcuchy gór między górami Nitrzańskiemi a Tatrami, ciągnące się od ujścia Orawy do Wagu w kierunku południowym aż po rzekę Hron (Gran-fluss), wciągając w ten dział górski tak zwane Rudawy węgierskie (Ungarisches Erzgebirge). W ściślejszem znaczeniu góry Fatra legły między górami Nitrzańskiemi (od zachodu) i Niźniemi Tatrami (od wschodu), na południowy zachód od Tatr, od których je oddziela dolina rzeki Wagu. Północno-wschodnią granicę pasma Fatra tworzy dolina rzeki Wagu, począwszy od ujścia doń Rewucy pod [ 375 ] Rozembergiem aż po ujście Orawy do Wagu powyżej Kralowanu. Na tej przestrzeni, wynoszącej 17 kil., przypiera do Fatry zachodni stok Tatr. Północno-zachodnią ścianę tworzy dalszy ciąg doliny Wagu od Kralowanu aż po ujście Turczanki do Wagu pod Rutką; dolina ta turańska nadwaźska, wynosząca 22 kil. wzdłuż Wagu, oddziela pasmo Fatra od Magóry orawsko-turczańskiej. Między tąż Magurą a Fatrą Wag przedziera się między Stankowianami i Ratkowem dzikim wązkim wyłomem z doliny liptowskiej do kotliny turczańskiej. Nie podlega najnajmniejszej wątpliwości, że nim sobie wody przez ten węzeł górski przedarły wpływ ku kotlinie turczańskiej, tak Orawa, jak i Liptów wielkiemi były jeziorami międzygórskiemi. Wzniesienie doliny Wagu od ujścia Rewucy aż po ujście Turczanki: Rozemberg, karczma przy drodze, dom narożny, 428.5 m. (Stur.). Rozemberg, karczma przy moście nad Wagiem, 481 m (Senoner); Lubochna, powierzchnia Wagu, 418 m. (Sen.); Kralowan, nad Wagiem, karczma, 405 m. (Sen.); Turań, gościniec przed pocztą, 354 m. (Kornhuber); Suczany, karczma, 345 m. (Stur.); Rutka, nad Wagiem, słup z napisem wsi, 335 m. Wschodnią granicę pasma Fatra tworzy dolina p. Rewucy, od Rozembergu w górę po Niźnią Rewucę, dalej przecznica Sturecka wiodąca z doliny Rewucy do doliny Bystrzycy aż po ujście p. Hermańca pod Ulmanką. Sciana ta graniczna wynosi 40.5 kil. Oddziela ona Fatrę od Niźnich Tatr. Od. zachodu przypiera Fatra do kotliny p. Turczanki. Od południa przypiera Fatra do Rudaw Węgierskich; przecznica Hermaniecka, łącząca dolinę p. Hermańca z dolinką p. Wielkiej Wody wpadającej do Cieplicy-Wody, dopływu Turczanki, w kotlinie turczańskiej, tworzy między nimi granicę. Pasmo to legło na granicy hrabstw turczańskiego i liptowskiego. Południowa mała czcęść, między Hermaniecką i Sturecką przecznicą, legła w hr. zwoleńskiem. Główny węzeł tego pasma górskiego tworzy szczyt Wielka Krzyżna (1577.5 m. pom. wojsk.), wznoszący się na granicy trzech hrabstw: turczańskiego, liptowskiego i zwoleńskiego. Od Krzyżnej na zachód wybiega wzdłuż granicy turczańsko-zwoleńskiej ramię boczne z szczytem Smrekowicą (1528 m. pom. wojsk.). Od niej ku południowemu wschodowi bieży ramię górskie między dol. Hermańca i Bystrzycy z szczytami: Krasny Kopiec i Goły Kopiec. Ku północnemu zaś zachodowi od Smrekowca mamy dwa grzbiety górskie, prawie równolegle do siebie bieżące. Zachodnie ramię legło między dolinkami potoków Błatnicy (od zachodu) i Gadjarskiego (od wschodu). Tu mamy szczyty: Ostry wierch, Hubnię i Ilstę (1373 m. pom. wojsk.). Wschodnie zasię ramię ze szczytami: Na-Skalne i Przysłop rozpościera się między dol. Gadjarską (od zachodu) a dol. Dedoszową (od wschodu). Główny grzbiet fatrzański od W. Krzyżnej bieży ku północy przez hale Ostredok i Pustą-łąkę, następnie Suchy Wierch na Płaską Halę (1530 m.). Tutaj rozdwaja się na dwa ramiona, zachodnie i wschodnie, bieżące do siebie niemal równolegle. Wschodnie legło między dol. potoku Lubochnej (od zachodu) i pot. Rewucy (od wschodu); zachodnie zaś rozpostarło się między dol. pot. Lubochnej i Turczanki. We wschodniem ramieniu wznoszą się szczyty Czarny Kamień, Wielki Rakitów (1566 m.), Skalna Hala, Smrekowica, Dworzysko czyli Sypruń (1462 m.), Magórki (1208 m.), Niemiecki Kopiec i Suchy Wierch (1064 m.). W ramieniu zaś zachodniem znaczniejsze szczyty są: Jaworzyna, Stefanowa, Mały Łysiec, Łysiec Wierch, Polana, Borysów, Kłak (1394 m), Patrowa, Magóra, wreszcie nad samym Wagiem Fatra (1136 m. Wahlenberg, 1257,31 m. Schedius et Blaschnek). W dolinie Lubochny występuje granit. Od Lubochny w kierunku południowo-zachodnim pojawia się dolomit neokomski aż poza skręt dawnej drogi przez grzbiet Fatry do Krpelanu; koło tego skrętu zaś występują margle plamiste z amonitem (prawdopodobnie Ammonites Nodotianus d'Orb.). Na zachód od Kutnikowego Kopca w dolinie margle dolomitowe, pod niemi wapienie z rogowcami, a jeszcze glębiej szare ciemno prążkowane łupki marglowe i szare wapienie krynoidowe, zawierające nietylko ziarnka kwarcowe, lecz całe warstwy odtoku kwarcowego grubości 3 cm. i więcej. W Fatrze znachodza się: granit; kwarcyt i czerwony piaskowiec; warstwy Kösseńskie; warstwy Gresteńskie; margle plamiste; jurasowe wapienie aptychowe; margle neokomskie i dolomit neokomski. Przy ujściu doliny Bystrej nad Wagiem, nad drogą, liczne znajdują się skamieliny, mianowicie Chemnitzia sp., Lima gigantea Desh., Pecten Valoniensis Defr., Blicatula intustriata Emmr., Ostrea Haidingeriana Emmr., Waldheimia norica Suess, Terebratula gregaria Suess, Spiriferina Münsteri Dav., Rhynchonella cornigera Schafh. Te skamieliny warstwom kösseńskim właściwe zawarte są w szarych marglach, rozmakających łatwo na deszczu, a idących na przemiany z warstwami wapienia grubemi na metr, barwy ciemno-szarej aż w czarne. Po warstwach kösseńskich idą mało rozwinięte margle plamiste, przy skręcie Wagu na zachód na przemianę z łupkami piaszczystemi, a następnie tak przy ujściu pomienionej dolinki, jako też dalej u dołu ku Lubochni po obu brzegach Wagu i w górę nad Wagiem na brzegu północnym czerwone i zielonawe margle wapniowe, zawierające rogowce i aptychy. Na tych wapieniach jurasowych leżą margle neokomskie, mianowicie koło Czerwonej silnie rozwinięte. [ 376 ]Tutaj znaleziono w najspodniejszych warstwach Aptychus angulocostatus Peters, w wierzchnich Ammonites Juilleti d'Orb., A. Nisus d'Orb., A. Neocomiensis d'Orb. Na tych marglach wznosi się dolomitowy szczyt Sidor. Schodząc z tego wierchu przez Wilkoliniec do Białego Potoku w dolinie Rewucy napotykamy margle neokomskie, jurasowe, wapienie aptychowe, margle plamiste, warstwy kösseńskie i czerwony piaskowiec. Te same skały widać także po wschodniej stronie doliny Rewucy, naprzeciw karczmy Zabawy. Dalej w górę styka się z czerwonym piaskowcem wierzchni dolomit neokomski, który od Osady ciągnie się na wierch Wielki Rakitów i ku Rewucy średniej. Tutaj i około Rewucy górnej pojawiają się znowu margle neokomskie, jako calec dolomitu neokomskiego, występującego w kilku miejscach, mianowicie koło Rewucy górnej i poniżej przełęczy stureckiej z czarnemi łupkami proseckiemi. W czerwonych wapieniach adneckich w Suchej dolinie powyżej Rewucy górnej-znaleziono Ammonites difformis Emmr. Ob. Dionys Stur: „Geologische Uebersichts-Aufnahme des Wassergebietes der Waag und Neutra.“ Wien. 1860. Bela Majlath: „Die geologischen Verhaeltnisse des Liptauer Comitates,“ w „Jahrb. des ung. Karpathen Vereins,“ Kesmark, 1879. Br. G.