Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Felsztyn

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 381 ]Felsztyn albo Fulsztyn, miasteczko w pow. proskurowskim u źródeł Smotrycza, o wiorst 25 odległe od miasta powiatowego i stacyi kolei żelaznej odesko-wołoczyskiej Proskurów, o wiorst 15 od stacyi tejże drogi Czarnyostrów, 18 od Jarmoliniec. Mieszkańców 2994, w tej liczbie żydów 2220, szlachty 16, reszta włościan przeważnie katolików. Domów mieszkalnych 310, z nich włościańskich 125, żydowskich 185, po większej części drewnianych; po środku murowany piętrowy ratusz. Kościół murowany parafialny, pięknej arhitektury. Par. liczy 6240 wiernych. Cerkiew pod wezwaniem N. P. Maryi z 946 parafianami, posiada 53 dz. ziemi. Jest tu zarząd gminny i policyjny (stan); poczta i sąd pokoju w Jarmolińcach. Felsztyn posiada ziemi w ogóle 1663 dz., z tego: do włościan należy 680 dz., obywatelskiej 973 dz.; ziemia urodzajna, czarnoziem, miejscami są pakłady torfu, lecz lasu i kamienia niema zupełnie. Na Smotryczy są tu dwa małe młyny. Oprócz niedzielnych targów co 2 tygodnie, są 3 doroczne jarmarki: 21 stycznia (starego stylu) na Ś-tą Agnieszkę, na Rachmana we 3 tygodnie po Wielkiej-nocy, i na Zielone święta; jarmarki te bywają bardzo ożywione; blizkość granicy sciąga kupców z Galicyi i z sąsiednich okolic, dla zakupienia zboża, koni, które tu sprowadzają nawet z odległych gubernij rossyjskich, wołów z Bessarabii i Ukrainy. Według wykazów rządowych, ogólny obrót na tych jarmarkach jest z górą 100000 rs. Felsztyn ma aptekę, doktora, do 40 sklepów, 175 różnych rzemieślników i cegelnię. Felsztyn założył Mikołaj Herburt, podkomorzy halickl, jak to świadczy przywilej Stefana Batorego, dany w Lublinie 23 sierpnia 1584 r., pozwalający temuż Mikołajowi Herburtowi, w dziedzicznej wsi swej Dobroszczanach (bezwątpienia dzisiejsza Dobrogoszcz, o wiorst 3 odległa), nad błotami z których się sądzy Smotrycz, wystawić zamek drewniany, zbudować miasto, nazwać je od roddzinnej swej majętności Fulsztynem. (Baliński Staroż. Polska). Tenże sam król obdarzył mieszkańców prawem magdeburskiem, jarmarkami: na 3 króle, na S-tą Trójcę, targami co poniedziałki, i uwolnił ich od podatków i ciężarów. Około 1594 r. pobudowany został kościół drewniany pod wezwaniem ś. Wojciecha i uposażony odpowiednim funduszem. Felsztyn kilkakrotnie był przez Tatarów niszczony a w 1615 roku chan rozłożył się tu taborem, i stąd niszczył kraj w różnych kierunkach. Po Herburtach część ich fortuny (Kupin, Krzemienna, Łysowody) z Zuzanną z Fulsztyna przeszła do [ 382 ]Stadnickich, Felsztyn zaś z okolicznemi wsiami dostał się żonie Jana Herburta, urodzonej Kalinowskiej, i odtąd jakiś czas w ich rodzie pozostawał. Z mocy traktatu żurawińskiego (Mater. do dziejów Polski 1847 str. 163) w 1680 r. Felsztyn dostał się Turcyi; granica przechodziła polami jego a kopce graniczne dotąd się zachowały, według wskazań Lelewela. W tym jednak czasie uległ takiemu zniszczeniu, że kiedy Jan Strzemęski h. Lubicz, rotmistrz choręgwi pancernej, natenczas dziedzic Fulsztyna, odbudowawszy kościół, jak się wyraża w swej erekcyi, nie mogąc odszukać pierwotnej Herburtowskiej fundacyi, obdarza kościół i proboszcza gruntem w miasteczku i naznacza dziesięcinę z sąsiedniej wioski Moskalówki. W 1729 r. Fulsztyn wraz z 12 okolicznemi wsiami, 17 lutego, w grodzie trębowelskim, tenże Strzemęski odprzedał Berhardowi Leszczyc Grabiance. Rodzina Grabianków szczególnie opiekowała się Fulsztynem; buduje zamek obronny w sąsiedniej wsi Rajkowcach, w którym, według miejscowej tradycyj, miała się zwycięzko bronić Maryanna z Kalinowskich Grabianczyna (żona Józefa Grabianki) od napadów hajdamaków. Taż Grabianczyna w 1753 r. w obrębie zamczyska felsztyńskiego wzniosła budowle z kamienia i ciosu dzisiejszego kościoła i wzbogaciła go rozmaitymi funduszami, założyła szpital na 12 łóżek, parafialną szkołę i t. p. Mąż jej Józef Grabianka, podczaszy latyczowski, nadał różne przywileje mieszkańcom Fulsztyna; jeden z nich na pergaminie z pieczęcią zachował cech szewcki i po tylu latach i zmianach pobiera dotąd po 3 grosze od przybyszów za każdą parę butów, sprzedanych podczas targów i jarmarków. Syn ich Tadeusz Grabianka, starosta liwski, twórca sekty awiniońskiej, głośny w swym czasie mistyk, zrujnowawszy swą fortunę, sprzedał połowę Felsztyna z Rajkowcami Onufremu Morskiemu, kasztelanowi kamienieckiemu w 1781 r., w krótce jednak po rozbiorze krajn, ten odprzedał go nazad Teresie ze Stadnickich Grabianczynie, starościnie liwskiej. Morski i starościna Liwska ostatecznie kościół wykończyli i upiększyli a w 1791 r. 26 lipca pod wezwaniem Boskiej Opatrzności poświęcił go biskup kamieniecki Krasiński. Odtąd Felsztyn zostaje ciągle w rodzinie Grabianków. Martyna Grabianczanka wniosła go w dom Czarneckich; obecnie należy do Martyny z Mysłowskich Zieleniewskiej. Z zamku dawnego Herburtów pozostały do dziś wały ziemne obok kościoła. M. Z.

Felsztyn al. Fulsztyn (w dawnych dokumentach brzmi ta nazwa rozmaicie: Folsteyn, Felstin, Fullensteyn, Phulstyn, Fulsthin) i Posada felsztyńska, mko., pow. staromiejski, 12 kil. na półn. od Starego miasta, pod 49°32' płn. szer. a 40°38' wsch. dłu. od Fer., w dolinie Strwiąża, 321 m. npm., przy drodze żel. naddniestrzańskiej. Połud. część obszaru spada ku dolinie Strwiąża, północna wznosi się cokolwiek, a najwyższy jej punkt, wzgórze Węgrzeliska, o 2 kil. na półn. od F., dochodzi 375 m. F. leży na samej granicy pow. staromiejskiego i samborskiego, a na zach. odeń rozłożyła się wzdłuż drogi kolejowej Posada felsztyńska. Dm. w F. 184, mk. 1103 (559 m. 544 k.), w Pos. fel. dm. 161, mk. 810 (399 m. 411 k.). Własność więk. obejmuje roli ornej 26; włas. mniejsza roli or. 158, łąk i ogr. 19, past. 14 mor. Kolej naddniestrzanska ma tutaj stacyą Felsztyn-Głęboka (ob.). Parafie gr. i rzym. katol. w miejscu. Jest tu szkoła etat. jednokl., założona w. r. 1818. Herburtowie, przybywszy z Moraw do Polski około r. 1380 (?), usadowili się w dolinie Strwiąża, osuszali bagna i założyli wieś, którą, pamiętni rodzinnego swego gniazda Felstein na Szląsku, nazwali Felsztynem. Później wieś została miastem i otrzymała od króla Kazimierza Jagielończyka w. r. 1488 przywilej na jarmark w Zielone Świątki i targ we wtorki. Przywilej z r. 1507, na jarmark w dzień św. Łucyi, zowie miejsce to Felschtyn, własność Jana Herborda, a Zygmunt August wymienia 1551 r. miasto Felsthin (inną razą Folsthin), należące do braci Stanisława, Walentego, Mikołaja i Jana Herburtów: „uwalniamy na zawsze od ceł, grobelnego, mostowego i targowego w całem państwie naszem na skarb królewski opłacanych.“ W r. 1553 wydał Zygmunt August rozporządzenie objaśniające, iż wolność od ceł nadana poprzednimi listami odnosi się także do wołów, krów i jałownika. (Ob. „Dodatek tygod. Gaz. lwow.“ 1854 Nr. 45 i 46). Następnie przeszedł F. do Daniłłowiczów, z których Mikołaj otrzymał 1641 r. przywilej na skład win węgierskich. W F. urodził się na początku w. 16 Jan Herburt z Felsztyna, kasztelan sanocki a oraz starosta przemyski, mościcki i medynicki, autor dzieł: „Statuta regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta“ i „Cronica sive historiae polonicae descriptio“, używany do licznych poselstw. Tutaj urodził się ku końcowi w. 15 Sobestyan Felsztyński, czyli Seb. z Fel., teoretyk i erudyt muzyczny z w. 16. W kościele parafialnym spoczywają zwłoki Walentego Herburta, biskupa przemyskiego, posła Zyg. Aug. na sobór trydencki, zmarłego 1572 r., i zwłoki brata jego, wspomnianego Jana Herburta. Pod wizerunkiem Jana, przedstawiającym go w czarnym birecie i czarnym akademickim płaszczu z wyłożonym białym kołnierzem umieszczone są polskie wiersze z w. 16 (podał je „Przyjaciel ludu“ roku 1841 Nr. 32, a także częściowo Baliński w Star. Pol. t. II. str. 643). Lu. Dz.

[ 383 ]Felsztyn-Głęboka, ob. Felsztyn, st. dr. żel. naddniestrzańskiej, między Chyrowem a stacyą Nadyby-Wojutycze, o 10 kilom. od Chyrowa.