Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Garwolin

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 496 ]Garwolin, miasto powiatowe nad rz. Wilgą, w gub. siedleckiej, odl. od Warszawy 58 w., od Lublina 93 w., od Łukowa 56 w., od Żelechowa 21. Leży przy szosie z Warszawy do Lublina, o kilka wiorst na lewo od przystanku Wilga na drodze żel. nadwiśl. między st. Pilawą a Sobolewem. Posiada kościół par. z 1466 r. (drewniany 1825 r. spłonął, a 1839 zmurowany nowy), dom schronienia dla starców i kalek, szkołę początkową od 1820 r., zarząd powiatu, sąd pokoju okr. V, należący do zjazdu sędziów w Siedlcach, urząd miejski, st. poczt. W 1827 r. było tu 152 dm. i 912 mk.; w 1861 r. liczył G. 160 dm. (3 murow.) i 1950 mk., w tej liczbie 656 żydów. Po utworzeniu powiatu garwolińskiego i umieszczeniu tu władz powiatowych w 1866 r. G. zaczął się podnosić, zwłaszcza gdy pobliska droga żelazna połączyła go z Warszawą i Lublinem. Obecnie liczą, że G. ma 2350 mk. G. leżał w dawnej ziemi czerskiej, otrzymał przywilej lokacyjny od Janusza ks. warszawskiego w 1423 r. W archiwum miejskiem przechowano 26 potwierdzeń i nowych nadań królów polskich. Wyrób piwa był główną podstawą pomyślnego stanu G. w XVI wieku jak i prawie wszystkich miast mazowieckich. Według lustracyi z roku 1564 było na samej stronie królewskiej 260 domów, 63 piwowarów, 38 piekarzy, 28 prasołów, 24 szewców, 12 krawców, 22 kowali i ślusarzów, 9 kuśmierzów, 7 czapników, 1 złotnik. [ 497 ]Zubożenie okolicznej drobnej szlachty i włościan, pożary i wojny szwedzkie tak zrujnowały G., że w 1660 r. znajdują lustratorowie 250 placów ale tylko 50 domów i zaledwie 7 piwowarów. G. stanowił starostwo niegrodowe, które podług lustracyi r. 1664 składało się z miasta G. i wsi Wola Rębkowska, Miętne, Poznów, Jagodne, Leszczyny i Niecieplin. Roku 1771 posiadał je Stan. Bieliński i opłacał kwarty złp. 1707 gr. 29 a hyberny zł. 1687 gr. 21. Par. G. liczy dusz 8729. Dobra rządowe G. składają się: z miasta z przestrzenią m. 24. Wś Huta Garwolińska m. 26; wś Goździk m. 974; wś Damirów m. 51; wś Wólka Rębkowska m. 400; wś Stoczek m. 265; wś Uśniaki m. 222; wś Uśniackie Budy m. 159; wś Wilkowyja m. 449; sołtystwo w Rębkowskiej woli m. 72; sołtystwo w Stoczku m. 51; sołtystwo w Wyłkowyi m. 38; wś Wróble m. 515; wś Wargocin m. 6; probostwo Wargocin m. 103; folwark Goździk w gruntach ornych łąkach, pastwiskach itp. m. 370; folw. Wola Rębkowska m. 258; folw. Wargocin m. 419; lasu wogóle przy dobrach Garwolin m. 5679 (według opisu z r. 1854). W okolicy pokłady alluwialne rud błotnych.

Powiat garwoliński gub. siedleckiej utworzony został w 1866 r. z części dawnego powiatu łukowskiego. Graniczy on od północy z pow. nowomińskim, od wschodu z pow. łukowskim, od płd. z pow. nowoaleksandryjskim; zachodnią i płd. zach. granicę stanowi rz. Wisła., oddzielająca pow. G. od pow. kozienickiego. Ogólna powierzchnia wynosi 33,07 mil kw. i przedstawia nizinę w niezbyt dawnych czasach pokrytą obszernymi lasami i puszczami, których wody prowadzą do Wisły rzeczki: Wilga, Przemyk lub Promnik i Okrzejka. Niskość brzegów Wisły ułatwia tu tworzenie się licznych łach i kęp, zwłaszcza na przestrzeni między Damirowem a Stężycą, gdzie kępy te, oderwane od lądu przez łachy wiślane, przybierają znaczne rozmiary. Przeprowadzenie drogi żel. nadwiśl., która przerzyna powiat na całej długości, zmieni w krótkim czasie wygląd fizyczny całego terytoryum przez śpieszne wyniszczenie lasów. Gleba ziemi przeważnie żytnia, lekka, piaszczysta. Rolnictwo na dość niskim stoi tu stopniu z powodu biednej gleby; żyto, owies i kartofle stanowią główne produkta rolne. W 1878 r. wysiano 9,944 czetw. pszenicy, 19,624 czetw. żyta, 19,389 czetw. owsa, 7880 czetw. jęczmienia, 4604 czetw. gryki i 4080 cztw. innych ziarn; kartofli wysadzono 55,700 czetw. Zbiór siana wynosił około 800,000 pudów. Przemysł fabryczny, mało rozwinięty, dopiero z otworzeniem drogi żel. nadwiśl. otrzymał podstawę pomyślniejszego rozwoju. Najznakomitszym zakładem fabrycznym jest wielka huta szklana braci Hordliczków we wsi Trąbki z rocznym obrotem dochodzącym do 290,000 rs. W ogólnej liczbie 60 fabryk z produkcyą wędług urzędowych wykazów podaną na 220,730 rs. było: 5 gorzelni z produkcyą na 58,000 rs., 8 browarów wyrabiających za 16,720 rs., 1 fabr. miodu za 150 rs., 6 octu za 10,550 rs., 3 gazowych napojów za 820 rs., 2 huty szklanę za 53,260 rs., 20 garbarni za 36,840 rs., 3 mydlarnie za 7860 rs., 4 tartaki za 4620 rs., 9 cegielni za 31,000 rs., 2 farbiarnie za 300 rs., 2 fabr. świec za 200 rs., 4 smolarnie za 410 rs. Ludność powiatu dochodziła w 1878 r do 93,000, wtem 45,170 mężczyzn i 47,365 kobiet a więc przeszło 2800 głów na jednę milę kw. Podług wyznań było 78,725 (85 proc.) katolików, 11,838 (12 proc.) żydów, 1815 (2 proc.) ewangielików, 80 prawosławnych i 77 raskolników. Oświata na niskim stoi stopniu tak po wsiach jak i miastach oraz większych osadach. Szkół średnich niema w pow. wcale, początkowych zaś jest 39 i 4 kantoraty ewangielickie. Powiat garwoliński posiada 2 miasta: Garwolin i Źelechów, 17 gmin: Warszowice, Wilga, Wola Rębkowska, Górzno, Żelechów, Kłoczew, Łaskarzew, Maciejowice, Osieck, Pawłowice, Podłęż, Pszonka, Ryki, Sobienie-Jeziory, Sobalew, Trojanów, Ułęż. Szkółek ludowych 38: w Łaskarzowie uczy się dzieci obojga płci (89), Dąbrowie (55), Maciejowicach (28), Wargocinie (41), Osiecku (71), Natolinie (51), Parysowie (100), Niesadnowie (37), Stężycy (100), Rokitni (73), Żelechowie (113), Francdorfie (19), Poznowie (47), Michałowie (45), Woli Rębkowskiej (52), Woli Władysławowskiej (36), Rębkowie (38), Ułężu-Górznie (57), Korzeniowie (—), Drążgowie (64), Sobieszynie (89), Woli Zadybskiej (60), Zadybiu (70), Kłoczewie (81), Goźlinie (47), Sobieniach-Jeziory (23), Wólce Ostrożeńskiej (30), Górznie (51), Ulanie (37), Ostrówku (36) Wildze (49), Owni (36), Kozicach (—), Sobolewie (30), Korytnicy (40), Gończycach (41), Woli Koryckiej (107), Warszowicach (68). — W pow. jest jedna stacya poczt. Garwolin, z trzema filiami: w Żelechowie, Sobolewie i Rososzy. G. pow. dzieli się na 1 okręg pokoju Garwolin z Żelechowem i 5 okręgów sądu gm. I okr. Aleksandrówek z gminami: Wola Rębkowska, Pszonka i Górzno, II Sobienie Jeziory, z gm. Osieck, Warszowice, Sobienie Jeziory i Wilga, III okr. Maciejowice z gm. Łaskarzew, Podłęż, Maciejowice i Pawłowice, IV okr. Ryki z gm. Ryki, Ułęż i Kłoczew, V okr. Gończyce z gm. Trojanów, Sobolew i Żelechów. Dekanat garwoliński dyec. lubelskiej składa się z 23 parafij: Brzeziny, Drążgów, Garwolin, Gończyce, Górzno, Goźlin, Jeziory-Sobienie, Kłoczów, Korytnica, Łaskarzew, Maciejowice, Osieck, Ostrówek, Parysów, Pawłowice, Ryki, Samogoszcz, Stężyca, Wargocin, Warszewice, Wilga, Żabianka i Żelechów. [ 498 ]Były dek. garw. dyec. podlaskiej miał 9 parafij: Borowe, G., Goźlin, Jeziory, Osieck, Ostrówek, Parysów, Warszewice, Wilga i klasztor maryanów w Goźlinie. Br. Ch.