Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brandenburg

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 349 ]Brandenburg, miasto i prowincya w Prusiech. Prowincya państwa pruskiego, ze stolicą Berlinem, z obwodami potsdamskim i frankfurckim, ma 734 mil kw. powierz. i w 138 miastach, 27 osadach, 3,073 wsiach i 3,220 koloniach 2,553,000 mk. Brandeburska prowincya zawiera prawie całą Marchią brandenburską, oprócz Marchii starej, także niższą Luzacyą, część wyższej Luzacyi i Szląska, nakoniec niektóre powiaty saskie. Grunt jest równy, ale najczęściej piaszczysty, w wodnistych okolicach żyzny, obfituje w drzewo, len, konopie, chmiel, tytuń; wydaje wapno, torf saletrę, żelazo i t. d. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem i chowem bydła, [ 350 ]szczególniej owiec; w rękodzielniach i fabrykach po miastach kwitnie ożywiony przemysł, a rozmaite kanały, łączące rzeki wielkie i mniejsze, jako to: Elbę, Havel, Spreę, Odrę, Wartę, Noteć i t. d., służą do ułatwienia handlu w różne strony. Religia po większej części ewangelicko-augsburska. Przed ustanowieniem królestwa pruskiego, Marchia brandenburgska dzieliła się na Elektoralną i Nową czyli Wschodnią. Pierwszą składały: 1) Marchia stara, za Elbą, z miastem głównem Stendal; 2) Prygnica (Priegnitz) na północ Elby, z miastem głównem Perleberg; 3) Marchia średnia z miastem stołecznem Berlin i 4) Marchia ukrzańska (Ukermark) z miastem głównem Prenzlow. Nowa Marchia, którą elektor Fryderyk II w połowie XVI wieku wykupił z zastawu od zakonu niemieckiego, miała za stolicę Kistrzyn (Küstrin). Cała prowincya nazwisko swoje otrzymała od starego miasta Brandenburg, dawniejszego Brennabor czyli Branibor nad Hawelą (Według Kromera, Wyrwicza i Kleczewskiego dzisiejszy B. nazywano dawniej Zgorzelcem i księstwem zgorzelskiem, co atoli, według Wagilewicza (Słownik Lindego) jest prostem tłumaczeniem wyrazu B.), w obwodzie potsdamskim, liczącego dziś 12,500 mk. Kraj ten, niegdyś przez Swewów, Tubantów i Uzypianów zamieszkały, w dzisiejszej średniej Marchii mieścił Swewów sennońskich, a w dzisiejszej starej przebywali Longobardowie. Ci ostatni w wieku V po nar. Chr., podczas wielkiej wędrówki ludów północnych, wyszli z ojczyzny i razem z Sennonami założyli we Włoszech królestwo lombardzkie. W opuszczoną ich dziedzinę wstąpiły słowiańskie plemiona Hewelów, Wendów, a szczególnie Wilków, które z wielu innemi miastami zbudowawszy Brannibor, Brennabor czyli Brandenburg nad Hawelą, wplątały się potem w wojnę z Frankami i Saksonami, mieszkańcami dzisiejszej starej Marchii, która należała do Ostfalii, czyli wschodniej Saksonii, i razem z niemi w 789 r. wpadły pod władzę Karola Wielkiego; a chociaż za jego zastępców odzyskały swą niepodległość i częstemi napadami niepokoiły Sasów i Turyngów, przecież Henryk I Ptasznik, król niemiecki, ujarzmił na nowo Wendów, pobił nad Hawelą Hewelów, w Marchii ukrzańskiej zgnębił Retów i zdobywszy nakoniec Brannibor, całkiem zawładnął tym krajem; dla obrony zaś saskich granic w roku 931 ustanowił w Salzwedel pierwszych margrabiów. Burzyli się jednak ustawicznie niespokojni Wendowie, znieśli za panowania Ottona II założone w ich kraju przez Ottona W. biskupstwa i chociaż poskromieni przez margrabiów, groźnymi być nieprzestawali i często potem ponawiali napady. Przeszło lat 300 trwały te wojny Wendów z nadelbiańskimi Niemcami, aż w r. 1134 Albert Niedźwiedź, hrabia Askanii, otrzymawszy lennem prawem od cesarza Lotaryusza północną Marchią, na zawsze ten lud słowiański uśmierzył, a podbiwszy pod swoją władzę Priegnitz, oraz Marchie środkową i ukrzańską, osadził w kraju wiele niemieckiej szlachty, przywołał z Niderlandów wielu osadników, założył albo podniósł Berlin, Stendel i inne miasta i piewszy począł się tytułować margrabią brandenburskim (1170 r.). Syn jego Otto I, który po nim odziedziczył margrabstwo, wspominany jest po raz pierwszy jako dziedziczny arcy-podkomorzy a ztąd i elektor państwa rzymskiego. Wnukowie jego, Jan i Otto III Dobry, odzyskali orężem utraconą przedtem ukrzańską Marchią i część Marchii nowej; zdobyli Lebus i Sternberg, założyli Frankfurt nad Odrą i inne miasta, panowali z chlubą, pierwszy do 1250, drugi do 1252 r. Margrabiowie Hermann Długi l Otto IV ze Strzałą, w r. 1303 zakupili niższą Luzacyą. Następca ich, wojowniczy Waldemar, z domu Anhalt (1308), najpotężniejszym był ze wszystkich brandeburcskich margrabiów, ą ze śmiercią następcy jego Henryka (1320 r.), wygasła linia anhalteńska czyli askańska. Przez lat trzy potem to margrabstwo, dosyć już w swych granicach rozległe, krwawe szarpały niezgody i wojny, i kiedy w r. 1323 cesarz Ludwik IV wydzielił je starszemu swemu synowi Ludwikowi, nie było już w pierwotnej swojej całości, bo elektor saski, książe meklemburgski, i Jan król czeski, niektóre części jego oderwali a nieszczęsny magrabia Ludwik, niedość że najazdy chciwych sąsiadów i hardych wazali kłótnie uśmierzać musiał, ale nowego jeszcze doznał prześladowania, kiedy 1346 roku potwierdzony na cesarstwie przez papieża Karola IV, zebrawszy kilku niemieckich książąt, wiózł na państwo brandenburskie niejakiego Jakóba Rehbock, młynarza a podług innych mnicha, i udając go za zmarłego Waldemara, wszystkie prawie prowincye brandenburskie opanował. Zniechęcony tylu przeciwnościami Ludwik, a już mniej dbały o sprawy brandenburskie, skoro z ręką Małgorzały Maultasch pozyskał Tyrol, ustąpił (1349 r.) margrabstwa bratu Ludwikowi z przydomkiem Rzymianin, który już pierwej podzielał z nim trudy rządzenia. Od tego znowu za spółrządzcę przyjęty Otto, zawarł po śmierci brata z domem luksemburskim, w osobie Karola IV, umowę, mocą której dziedzictwo elektoratu, w razie wygaśnienia swojej familii męzkiej, domowi jego zapewnił. Nie przestając na tem przebiegły Karol zaczął zaraz mieszać się w rządy i w roku 1368 kupił od rozrzutnego Ottona Luzacyą, którą do Czech przyłączył; zaś roku 1373 wyłudził od niego cały elektorat, obiecując wypłacić mu 200,000 czerwonych złotych, [ 351 ]naznaczyć roczną pensyą i ustąpić kilka zamków w wyższym Palatynacie. Tak otrzymaną Marchią wydzielił potem synowi swemu Wacławowi czeskiemu; i to był pierwszy elektor z familii luksemburskiej. Lecz po obraniu jego na tron cesarski, wakujący znowu elektorat brandenburski dostał się bratu jego jedenastoletniemu Zygmuntowi, który nietylko że sąsiadów na wodzy trzymać, ale nawet i względem swoich wazalów przyzwoitej powagi zachować nie potrafił i nakoniec pogrążone w okropny nieład państwo, w roku 1388 zastawił za pożyczkę stryjowi swemu Jodakowi (Jobst), margrabiemu Morawii, który ani sam, ani za pomocą niedołężnego namiestnika, porządku przywrócić nie umiał i umierając w 1411 r., znowu temu Zygmuntowi, świeżo obranemu cesarzem, zawichrzony elektorat zostawił. Wtedy to Zygmunt, za pożyczenie 400,000 czer. zł. i na inne niemniej ważne usługi, Fryderyka VI z domu Hohenzollern, dziesiątego burgrafa Norymbergi, naznaczył w Brandenburgu namiestnikiem i wkrótce w roku 1417 r. kraj ten cały, wraz z dostojnością elektora, lennem prawem mu nadał. Od tego to Fryderyka, który się odtąd zaczął nazywać elektorem Fryderykiem I, bierze początek dom panujący do dziś dnia w Prusiech. Władca ten, który pierwszy stolicę z Brandenburga do Berlina przeniósł, przez 29 lat panowania swego powrócił bezpieczeństwo i byt dobry zaburzonej Marchii, i podniósł do większego znaczenia i wpływu stan średni. Syn jego Fryderyk II, zwany Ząb żelazny, dziedziczne państwo swoje we Frankonii podzielił w r. 1440 między dwóch braci: margrabiego Jana Alchymistę i Alberta; od wielkięgo mistrza zakonu niemieckiego wykupił za 100,000 czer. zł. zastawioną przez Zygmunta nową Marchią, z niższej Luzacyi przez króla czeskiego zagarnionej wiele miast napowrót odzyskał; prawo następstwa na Magdeburg i Pomorze dla siebie i swych potomków zapewnił i tym sposobem rozszerzywszy swe państwo i ustaliwszy potęgę, umierając w roku 1471, zdał rządy bratu swemu Albertowi, zwanemu Achillesem i Ulissesem niemieckim. Ten za życia jeszcze zdał godność elektora najstarszemu synowi swemu Janowi; dwaj zaś jego bracia Fryderyk i Zygmunt, otrzymawszy wydziałem Anspach i Baireuth, starszy dom margrabiów brandenburskich we Frankonii utworzyli. Następcą Jana w roku 1486 był Jan Cycero, rządny i pokój lubiący, który pierwszą drukarnię w margrabstwie swem zaprowadził. Nieodrodny syn jego i następca Joachim I, zwany Nestor (od 1449–1535), założył uniwersytet w Frankfurcie nad Odrą (1506 r.). Joachim II Hektor (od 1535–1571 roku) wprowadził do kraju obrządek luterski. Za jego to panowania w r. 1568 umarł Albert, książe pruski z domu brandenburskiego, po którym syn jego, także Albert, księstwo pruskie jako lenność od Polski odzierżył. Joachim II, przez związki pokrewieństwa z królem polskim Zygmuntem Augustem, wyjednał od niego zapewnienie, iż w razie wygaśnienia linii książąt pruskich, jemu lub jego potomkom inwestytura na toż księstwo od Polski udzieloną będzie. I to było pierwszem ogniwem przyszłego kiedyś połączenia Prus z elektorem (ob. Prusy). Następcą Joachima II był Jan Jerzy, zmarły 1598 r., który po śmierci książęcia pruskiego Alberta i brata jego, nową Marchią do elektoratu przyłączył. Za panowania następnego elektora Jana Fryderyka, przedtem arcybiskupa w Magdeburgu, spadły także dziedzictwem na linią elektoralną posiadłości brandenburskiego domu we Frankonii i nadto jeszcze księstwo Jägerndorf, które wszakże Jan Fryderyk znowu między rodzinę podzielił. Bratu Krystynowi dał Baireuth, a Joachimowi Ernestowi Anspach, zkąd powstała młodsza margrabska linia we Frankonii; księstwo zaś Jägerndorf wydzielił młodszemu synowi swemu Janowi Jerzemu. Umarł w 1608 roku. Syn jego Jan Zygmunt, mając sobie w następstwie po ojcu powierzoną regencyą księstwa pruskiego, w imieniu obłąkanego na umyśle księcia Alberta Fryderyka, po jego śmierci w roku 1618, sam toż księstwo jako lenność od Polski z rąk Zygmunta III otrzymał; a przedtem jeszcze w r. 1609, prawem dziedzictwa po żonie, częścią księstwa Kliwii i hrabstwem Ravensberg posiadłości swoje pomnożył. Umarł 1619 roku. Syn jego i następca Jerzy Wilhelm, lubo zrazu w 30-letniej wojnie w Niemczech żadnego udziału przyjąć nie chciał, wszakże gdy sił dostatecznych do oporu nie miał, nie mogąc inaczej państw swoich od zniszczenia uchronić, musiał nakoniec połączyć się z Gustawem Adolfem; chociaż i przez to żadnej dla elektoratu nie wyjednał ulgi. Nieszczęśliwy we wszystkich swoich przedsięwzięciach, próżno popierając orężem przeciw Szwedom prawa swe do Pomorza, po wygaśnieniu w r. 1637 linii tamecznych książąt, umarł nie doczekawszy końca tej wojny, zostawując Prusy zniszczone wojnami Szwecyi z Polską i w ogólności kraj cały w okropnym nieładzie. Z synem jego i następcą Fryderykiem Wilhelmem z przydomkiem Elektora Wielkiego, rozpoczynają się dzieje dzisiejszej monarchii pruskiej, którą odziedziczywszy syn jego Fryderyk III, dotychczasowy tytuł elektora na tytuł króla zamienił i po koronacyi w Królewcu 1701 r. zaczął się pisać Fryderykiem I królem pruskim. (Według Enc. Org.)

Brandenburg, mko w pow. świętosiekierskim, przy ujściu Frischingu do hafu; w pobliżu wś Pokarben (Pokarmin), słynna z bitwy [ 352 ]1262. Ruiny zamku krzyżackiego z r. 1266. Niegdyś osobny komturat. B. ma 1492 mk. i st. poczt. Zowią go też niekiedy Pokarmin lub Nowe Zgorzelice, Nowozgorzelce.

Brandenburg, kopalnia węgla kamiennego pod Rudą, pow. bytomski.