Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brok

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 376 ]Brok mały, Broczek, rz., rozpoczyna się w okolicy szlachec. Skarzyno (Abramy S., Nowa wś S. i Stara wieś S. w pow. ostrowskim), płynie około wsi: Brajczewo, Grochy-boruty, Mroczki, Drogoszew, gdzie jest most długi stóp 25, dalej koło wsi Łętownicy, gdzie przyjmuje rzeczkę Łętownicę; kręto przepływa koło wsi Grzymki-Dworaki i Załuski-Lipniewo, około kościola w mieście Andrzejowie, gdzie znajduje się most długi stóp 58; dalej przerzynając wsie: Godlewo cechny, Kuleszki, Śledziony, Budziszewo, Nienałty, Gaczkowo-Rawa, gdzie jest most długi na stóp 30, przyjmuje rzeczkę Jasionkę i niedaleko wpada do rzeki Brok, przepłynąwszy w ogóle 3 mile.

Brok, Broczek, Broczysko, rzeka, wypływa w powiecie mazowieckim z łąk wsi Brok, o 5 w. na wschód od Wysokiego Mazowieckiego, w kierunku południowo-zachodnim, płynie przez os. Wysokie Mazowieckie, wsie: Dzięciel, Święck wielki, Kaczyn stary, Rosochate kościelne i odtąd płynąc w kierunku połud., przerzyna grunta wsi Krzeczkowo; od Czyżewa płynie zupełnie na zach., przez grunta wsi Gostkowo i Mianowo; od wsi Nienałty-Załęgi opuszcza się na płd. i płynie przez wieś Skłody, a dalej, zwróciwszy się na zach., przepływa przez wsie Nienałty-Kossuty i dochodzi do Gaczkowa, gdzie łączy się z rz. Brok maly; przyjmuje odtąd nazwisko Broczysko; przepływa w kierunku poludn.-zach. przez wsi Daniłowo, Orło, Kaczkowo, pod Czurajem przymuje strumień Grzybówkę i naostatek na gruntach os. Broku wpada z prawego brzegu do Bugu. Źródła tej rzeki regularnie wydają wodę, z tem wszystkiem w czasie suszy, w początkach biegu swego tak małą ma B. wodę, że suchą nogą przejść go można; przy zwyklym jednak stanie, głębokość wynosi od ½ do 6 stóp, koryto szerokie od 6 do 24 stóp, a w czasie największych wezbrań, które wydarzyły się w latach 1853 i 1855 i trwały do 10 dni, wody wzniosly się do 9 stóp nad zwykły swój stan, i rozlały na przestrzeń 360 do 600 stóp. Płynie zrazu między wzgórzami gliniastemi, brzegi ma twarde; dalej ze znacznym spadkiem płynie śród łąk, rozdziela wyniosłe wzgórza pod Rosochatem od nizin z lewej strony rozciągających się; pod Czyżewem i Gostkowem opasana jest wysokiemi brzegami; od Mianowa płynie równiną, od Gaczkowa do wsi Kuskowizny poniżej Orła brzegi jej są równe i na wysoki stan wody zalewane; dalej lewy brzeg wzniesiony, prawy niższy. Mosty: pod Rosochatem i Czyżewem długie po stóp 50, Gostkowem stóp 130, Mianowem 20, Nienałtami 80, Orłem 2 mosty, jeden na głównem korycie, drugi na odnodze, obadwa długie stóp 192, pod Tartowizną długi stóp 147. Długość rzeki wynosi mil 11¼.

Brok, os., przedtem miasto, nad rz. Bugiem, pow. ostrowski, gm. Orło, par. Brok. Leży na wyniosłym brzegu w malowniczem położeniu, posiada kościół parafialny, szkołę początkową, urząd gminny i 2368 mk. Założony w 1505 r. przez Erazma Ciołka, bisk. płockiego. Zatwierdził i rozszerzył jego przywileje w r. 1667 biskup Jan Gembicki. Przytem rozszerzeniu otrzymał B. prawo chełmińskie, oraz propinacyą i rybołóstwo. Z powodu malowniczego, lubo nieco płaskiego położenia, B. był ulubionem mieszkaniem płockich biskupów, które opiewał Sarbiewski w swych odach. Oni wystawili tutejszy kościół, zaś Henryk Firlej na początku 17 w. założył tu zameczek, a raczej pałacyk przy samym ujściu rzeki Brok do Bugu, tak, że budowla ta z dwu stron wodą była oblana. Przemieszkiwał w tym [ 377 ]zamku, a nawet tu dzieła swoje pisał, zasłużony biskup płocki Stanisław Łubieński. Pierwsza wojna szwedzka oszczędziła jego mury, ale w drugiej, w początku zeszłego wieku, padł ofiarą zniszczenia. Odnowił go w roku 1717 biskup Ludwik Załuski, co poświadcza dotąd przechowana z łacińskim napisem tablica. Po odebraniu dóbr biskupom, pożar zniszczył zamek zupełnie. Mury dochowały się tylko na bocznych skrzydłach wieży i kaplicy w całej swej wysokości; przednia zaś ściana części środkowej na materyał rozebraną została. Kościół tutejszy parafialny pod wezwaniem św. Anny, założył biskup Samuel Maciejowski około roku 1544, a dokończył Jędrzej Noskowski w roku 1560. Budowla ta, bardzo pod względem architektury ciekawa, dosyć oryginalna i w całości swej dochowana, murowana bez tynku, ze szczytami w stylu ówczesnym, w płaskosłupy przyozdobionemi. Wewnątrz ołtarze, chociaż spółczesne kościołowi, pod względem sztuki niczem się nieodznaczają; za to ambona w stylu odrodzenia jest bardzo pięknem dziełem. Oryginalny jest także ołtarz Matki Boskiej, zbudowany w roku 1744, na podobieństwo drzew genealogicznych, w XV i XVI wieku malowanych, na których wyobrażano na dole leżącego protoplastę, a z jego piersi wychodzące drzewo rozrośnięte i portretami następców ozdobione gałęzie. Stalle, których, z powodu częstego przemieszkiwania w Broku biskupów, znaczna tu jest liczba, także są równoczesne z założeniem kościoła, dosyć nędznej roboty. Pomiędzy obrazami na kościele rozwieszonemi znajduje się kilka wizerunków Matki Boskiej, wielce starożytnych, szkoły włoskiej, a pomiędzy aparatami zasługuje na uwagę kapa w kolorze czerwonym, z herbami i cyframi Andrzeja Trzebickiego, biskupa krakowskiego, który ją temu kościołowi ofiarował. Za dawnych czasów B. należał do znaczniejszych miast w Płockiem, świadczą o tem bruki dosyć wysokie, po kilkoro staj wzdłuż aż po za miasto idące. W 17 wieku istniały tu fabryki żelaza. Podług rewizyi w r. 1650 uczynionej, znajdowało się tutaj 481 domów, w większej części murowanych; samych piwowarów było 82; istniało tu zgromadzenie bartników, mające swego starostę, sędziego i pisarza z ławnikami, którego obowiązkiem było zawiadywać barciami całej puszczy biskupiej. W 1827 r. B. miał 141 dm. i 1016 mk., w 1859 r. liczył 156 domów i 1371 mk. Obecnie liczy 323 domów i 2368 mieszkańców, wtem 1167 męż., 1201 kob. Posiada synagogę, urząd gminny, szkołę początkową, fabrykę narzędzi rolniczych, młyn wodny przy ujściu rz. Jurki do Bugu, 8 wiatraków. Do r. 1795 Brok był zamieszkanym przez samych chrześcian, dziś połowę ludności stanowią żydzi. Do osady należy 1907 morg. ziemi, przeważnie gruntów żytnich; obrót nawigacyjny na Bugu sięga do 3,000,000 rs. rocznie, z czego znaczna część przypada na kupców zboża i drzewa mieszkających w B. W ogóle B. jest pod względem handlu dosyć ożywionym, a jarmarki tutejsze, szczególnie jesienne, mają pewną sławę w swej okolicy. Na tych to jarmarkach kupcy z Warszawy, Łomży, Lublina uskuteczniają większe zakupy suszonych grzybów i wybornych serów, wyrabianych w dobrach hr. Zamojskich za Bugiem a zwanych brokowskiemi. Par. B. dek. ostrowskiego 4624 dusz liczy. Leśnictwo rządowe B. w pow. ostrowskim obejmuje lasy, stanowiące część dawnej Puszczy-Biskupiej, należącej do biskup. płockich. Tu w osadzie leśnej Feliksowie istniała jakiś czas szkoła leśna, i znany prof. instytutu w Marymoncie, zasłnżony pisarz Jęstrzębowski zaprowadził tu bardzo piękne i rozległe plantacye drzew leśnych wszelkiego rodzaju. Dobra rządowe B. wedle wyciągu hypotecznego z r. 1857 składały się z folwarków: Brok, Bielsk, Orla, Udrzyń, Złotoryja, Danisłowo, Kankowo, Ostów Wójtostwo, Bojany i Dybki; wsi: Bojany, Czuraj, Dudy, Dudowizna, Grabownica, Glina, Kurary, osada Szlaki, Kaczkowo, Kuskowizna, Laskowizna, Naguszewo, Puzdrowizna, Biel, Żochy, Niegowice, Orla, Błednica, Sumiczna, Małkinie górne, Małkinie dolne, Klukowo, Przywóz, Borowe, Białe błoto, Przejmy, Budy Grudzie, Oschielów, Poremba, Ruda, Jurka, Udrzyń, Złotoryja, Danisłowo, Goczkowo, Kankowo, Pawły; miasta Brok i Ostrów; młyny: Brok czarny, Niegowice, Danisłowo i Grzybowizna. W r. 1830 szacowano te dobra na złp. 1,444,280; intraty czyniły wtedy folwarki złp. 45400, lasy zaś złp. 41,611 gr. 12; rozległość lasów ówczesnych oznaczano na włók magdeburskich 2292 prętów 160.

2.) B., wś, pow. mazowiecki, gm. Chojnay, par. Wysokie Mazowieckie, o 5 w. na. wschód od Wysokiego Mazowieckiego. Na łąkach tej wsi bierze początek rz. Brok.

3.) B., wś, pow. ostrowski, gm. Brańszczyk, par. Poręba.

4.) B., wś, pow. mazowiecki, gm. Sokoły, par. Wysokie Mazowieckie. Br. Ch.