Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brzeźno

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 413 ]Brzeźno, 1.) lub Brzeźnio, wieś, pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźno, o 13 w. od Sieradza, rozl. ogólnej morg. 3010, z tego w posiadaniu dworskiem mórg 2569, grunta poproboszczowskie mórg 102, w posiadaniu włościan m. 339 (lasów 900 morg. własność dworu), ludności katolików męż. 262, kob. 253; prawosł. męż. 1, kob. 1: razem 517 Szkoła elementarna na 60 uczniów. Wiatrak z produkcyą 400 korcy zboża. W 1827 r. było tu 55 dm. i 546 mk. Wieś ta należała dawniej, do klasztoru pp. norbertanek z Imbramowic, których przełożona (abbatissa) dawała wraz z siostrami zakonnymi prezentę na probostwo. Niewiadomo odkąd wieś ta stała się dziedziczną Zapolskich, już przecie w 1683 wspominana jest pod nazwą wsi szlacheckiej (villa nobilium). W połowie 18 w. przeszła do rodziny Błeszyńskich. Pierwotny kościół był drewniany, z kaplicą św. Idziego dobudowaną przez konwent imbramowicki. Uposażenie kościoła stanowiły 3 place z zabudowaniami i jeden przeznaczony na wybudowanie domu zajezdnego; 2 włóki ziemi z pastwiskiem i sadzawką w lesie, dziesięcina w snopku, meszne i wszelkie procenta. Do parafii należało 13 wsi, w nich dusz 900, mogących przystępować do Św. Sakramentów. Przed r. 1602 i wieś Godynice do tej parafii należała, a wtedy liczyła 1337 dusz, mogących przystępować do Św. Sakramentów. Dzisiejszy kościół w B. przystawił Kazimierz Błeszyński, chorąży sieradzki, właściciel tych dóbr, wraz z żoną swoją Teresą (de Strusie), pod wezwaniem św. Idziego w 1755 r. Są tu księgi metryczne, począwszy od roku 1600. W roku 1785 liczyła par. B. 1434 dusz, w 1787 tylko 1306, dziś liczy około 5410 dusz. Uposażenie kościoła z biegiem czasu wzrosło do 4 włók gruntu, z dziesięciną i procentami; par. dek. sieradzkiego dawniej i dziś. Gmina B. w okręgu sądu gminnego Brąszewice, należy do 3 parafij: Brzeźno, Kliczków mały i Godynice, zajmuje środkowo-zachodnią część powiatu, graniczy od północy z gminą Charłupia i częścią powiatu kaliskiego, od wschodu z gminą Barczew, od południo-zachodu z gminą Złoczew i Godynice; składa się z następujących miejscowości: wsie: Bednarskie, Borowiska, Brączno, Brzeźno, Bukowiec, Bugaj, Chajew i Gęsina; osada Gozdeckie; wsie Gozdy i Kliczków wielki; kolonia tegoż nazwiska; wsie Kliczków mały, Krzaki, Nowawieś i Ostrów; kolonie Potok i Próba; folw. Przedgorcze, Pustelnik i Rembów; wsie Robaczew, Rybnik, Rydzew i Starce; kol. Sterna; pustkowie Święte; wsie Wola Brzezińska, Zapole, Zgórz i Zwierzyniec. Urząd wójta gminy we wsi B., odległej od stacyi dr. żel. w Łodzi wiorst 69. Rozległość gminy morg 18648; w tem: gruntów ornych m. 11,320, lasów m. 5062, łąk 1242, ogrodów 235, zabudowania drogi i wody m. 789. Właściciele większych własności posiadają morg. 12,620, włościanie m. 6015, duchowieństwo m. 12, instytucye 1. Z gruntów ornych przypada: na dominia morg. 6,206, włościan m. 5114; lasów dominialnych m. 5,062, włośc. nic; łąk dominialnych m. 1032, [ 414 ]włośc. 210. Gospodarstwa dominialne w stanie średnim, z wyjątkiem majątku Starce, w którym gospodarstwo prowadzone podług wszelkich wymagań nauki agronomicznej, i dlatego, jakkolwiek ziemia piaszczysta i nieurorodzajna z natury, doprowadzone zostało do stanu kwitnącego; produkcya podniesiona do znakomitych rezultatów, jak również hodowla inwentarza, prowadzona racyonalnie, nietylko przynosi odpowiedni dochód, lecz zaopatruje zarazem okolice w egzemplarze rozpłodowe, i przyczynia się do poprawienia rasy. Gospodarstwa włościańskie średnio-zamożne, a w niektórych miejscowościach, jak np., we wsi Gozdy, ubogie, z powodu piaszczystego gruntu i nieumiejętności, a bardziej nieudolności uprawy. Ludności w ogóle dusz 4805; w tej liczbie: katolików męż. 2328, kob. 2434, prawosławnych m. 1, k. 1, ewangelików m. 17, k. 17, izraelitów m. 3, k. 4. Zajęcie ludności wyłącznie rolnicze; z rzemiósł znajdują się kowalskie i tkackie, zaspakające miejscowe potrzeby. Kościołów parafialnych 2, we wsi Brzeźno i Kliczków mały; szkółek elementarnych 2 w tychże samych wsiach. Z zakładów fabrycznych istnieje tylko gorzelnia we wsi Nowawieś, z produkcyą 2000 wiader, oraz 5 młynów wodnych i 6 wiatraków, przerabiających do 4000 korcy zboża. Ż.

2.) B., wś, pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Konin. Leży w stronie wschodniej od Konina o 4 w., od rz. Warty w. 2 i pół, na lewym jej brzegu, przy szosie warszawsko-poznańskiej, w pięknem położeniu, dobrze zabudowana, zajmuje obszaru 4123 m. W 1827 r. było tu 40 dm. i 371 mk., obecnie 928 mk., grunt szczerkowaty, w części piaszczysty, obszerne łąki i tuż pod powierzchnią obfite pokłady węgla brunatnego, który z powodu małej spoistości nie może być przewożony i na miejscu tylko z korzyścią zużyty być może. Dobywany bywa na miejscową potrzebę. Prócz tego istnieją tu łomy piaskowca drobnoziarnistego, odznaczającego się białością i twardością dorównywającą granitowi; waga 1 stopy kubicznej dochodzi do 200 funtów; oba powyższe przymioty niekorzystnie odziaływają na rozwój kopalni, z powodu bowiem twardości obróbka jest bardzo kosztowna, duży zaś ciężar, przy braku kolei żelaznej lub uregulowanej komunikacyi wodnej, czyni prawie niepodobnem przewożenie większych sztuk na dalsze przestrzenie, i dla tego z wyrobów piaskowca brzezińskiego mogą tylko korzystać okolice bliżej położone; jakoż robotnicy, rekrutujący się z miejscowej ludności, zajęci są wyrabianiem nagrobków, stopni schodów, płyt do przykrywania kanałów i t. p. najprostszych robót, któremi zasilają kopalnię mieszkańcy Konina i bliższych okolic; kopalnia zatrudnia średnio 4 kamieniarzy. Znajdują się tu także gniazda wapienia, który niegdyś był eksploatowany; obecnie z powodu wyczerpania gniazd dawniej odkrytych wypalanie wapna zarzucone zostało, kopie się zwir, glina i piasek biały drobnoziarnisty, dla huty szklanej wielce przydatny. Z zakładow przemysłowych istnieje: gorzelnia parowa i cegielnia. Do dóbr Brzeźno należą następujące folwarki: Potażniki, Kociętowy, Rożek, Szczepidło i Wrząca. B. gmina należy do s. gm. okr. II w Paprotni, st. p. w Koninie, 3667 mk. J. Ch.

3.) B., nad rz. Mień, pow. lipnowski, gmina Bobrowniki. Na terytoryum objętem tą nazwą i obejmującem do 6 w. kw. po wyciętych lasach mieszczą się dwie wsie, t. n. folwark i tak zwane rumunki t. j. znaczna liczba kolonij, mających odrębne nazwy jak: Banachy, Czarnarola, Dębowiec, Jeziorne, Łąki, Konstantynów, Lipowiec, Nieszawka, Oparczyska, Olszowe błoto, Pieńki, Trzciniak, Wilczyska. Kolonie te należą częścią do parafii w Bobrownikach, częścią zaś do par. w Kikole i Lipnie. Parafia ewangelicka w Ossówce. W samem B. znajduje się kaplica katolicka, ewangelicki dom modlitwy i szkoła początkowa. Wieś B. w par. Bobrowniki ma 58 dm., 426 mk. i 461 m. obszaru. Wieś B. w parafii Lipno liczy 42 dm., 318 mk. i 659 m. ziemi samej ornej. Folw. B. ma 10 dm., 62 mk. i 4662 m. ziemi; wtem 1196 m. ornej. W obrębie B. znajdują się dwa jeziora, jedno z nich ma 15 m., drugie 5 m. obszaru. (Według notatek F. O.)

4.) B., wś, nad jeziorem, pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Ostrowąs. Posiada szkołę. W 1827 r. było tu 15 dm., 156 mk.

5.) B., wieś i folw. nad rz. Orż, pow. ostrołęcki, gm. Czerwiń, par. Goworowo. Roku 1827 było tu 23 dm., 156 mk., obecnie 392 mk. włośc. i drobnej szlachty; rozl. 2036 m.

6.) B., wś i folw., pow. szczuczyński, gmina Szczuczyn, par. Niedźwiadna. Ma rozległości 767 m.

7.) B., wś rządowa, pow. jędrzejowski, gm. i par. Brzegi. R 1827 było tu 28 dm., 174 mk. Br. Ch.

Brzeźno, 1.) niem. Briese, pow. czarnkowski, ob. Wieleń (Filehne).

2.) B., niem. Briesen, gmina, pow. czarnkowski, 2 miejs.: 1) B. wś, 2) sołtysostwo B.; 444 m. rozl., 48 dm., 494 mk., 146 ew., 348 kat., 122 analf.

3.) B., domin., pow. czarnkowski, 5502 m. rozl., 2 miejsc.: 1) B., 2) folw. Sobolewo; 10 dm., 189 mk., 14 ew., 175 kat., 2 analf. St. poczt. Czarnków o 5 kil., stacya kol. żel. Trzcianka (Schönlanke) o 22 kil. Własność Bol. Kościelskiego.

4.) B., niem. Briesen, wś, pow. średzki, 36 dm., 389 mk., 324 ew., 65 kat., 61 analf., st. p. Nekla o 4 kil., st. kol. żel. Pobiedziska (Pudewitz) o 18 kil.

5.) B., niem. Briesen, wś, pow. obornicki, 16 dm., 179 mk., 91 ew., 88 kat., 86 analf., st. poczt. Długa [ 415 ]Goślina o 6 kil., st. kol. żel. Rogoźno o 16 kil.

6.) B., niem. Deutsch-Briesen, wś, pow. wągrowiecki, 26 dm., 221 mk., 37 ew., 184 kat., 68 analf.; st. poczt. Łekno o 5 kil., st. kol. żel. Rogoźno o 25 kil.

7.) B., niem. Briesen, olędry, pow. wągrowiecki, 9 dm., 69 mk., 66 ew., 3 kat., 3 analf., st. poczt. Budzyń o 8 kil., st. kol. żel. Rogoźno 15 kil.

8.) B. Polskie, kolonia, pow. wągrowiecki; 4 dm., 38 mk., 6 ew., 32 kat., 9 analf.

9.) B. Polskie (Polnisch-Briesen), domin., pow. wągrowiecki, 2665 m. rozl., 7 dm., 195 mk., 6 ew., 189 kat., 36 analf., st. poczt. Budzyń o 10 kil., st. kol. żel. Rogoźno o 15 kil. Własność Stef. Kierskiego. M. St.

Brzeźno, 1.) Adl. Briesen i Polnisch Briesen w urzęd. wykazach zwane, wieś szlachecka, pow. człuchowski, z gm. i urz. stanu cyw., par Borzyszkowo, od st. poczt., kol. i tel. Chojnice 6 kil., 8149,52 m. rozl., 117 dym., 1153 mk., 803 kat., szlachta zagrodowa. W r. 1821 jest 5 Brzezińskich (niem. wyk. urzęd. piszą Brzesziński, co oczywiście błędne), 2 Gliszczyńskich (z przydomkiem Chamir), 1 Gostomski, 1 Kamiński, 2 Lipińskich (1 z przyd. Wruk, drugi z przyd. Kospot), 1 Ostrowski, 2 Prądzińskich, 1 Rekowski, 1 Spiczak. Dziś jeszcze jest tam między innymi Brzeziński z przyd. Świątek. Największa dziś posiadłość 268,09 ha. (259,60 r. orn. i ogr., 7,66 łąk, 1,53 lasu, 1,53 nieuż., 0,77 wody); sprzedaż mleka do Chojnic i hodowla angielskich owiec na mięso; 4 jarmarki na rok.

2.) B., niem. Koenigl. Briesen, wś włośc., pow. człuchowski, ze szkołą ew.; gm. i urząd stanu cyw. Lindenhof (Kętrz. nie ma), par. kat. Pr. Friedland, st. poczt., kol. i tel. Chojnice, 3664,34 m. rozl., 28 dm., 242 mk., 78 kat. Brzeziński młyn 1 dm., 12 mk., 7 kat., i Brzezińska dolina 97,58 m. rozl., 1 dm., 7 mk.: zagrody do Brzeźna szlach. należące.

3.) B., ob. Wąbrzeźno.

4.) B., niem. Briesen, wś szlach., pow. świecki, gm. i urząd stanu cyw. Łowinek, par. Sierock, st. p. Kotomierz, ma szkołę, 476 ha. rozl., 12 dm., 137 mk., 91 kat. R. 1648 właściciel Dorpowski, 1782 starosta Tuchołka, do 1879 Rodkiewicz, obecnie bank Donimirskiego i spółki w Toruniu.

5.) B., wś włośc. tamże, 617 m. rozl., 10 dm., 90 mk., 65 kat.

6.) B., folw. należący dziś do Turzna, pow. toruński, gm. i urz. stanu cyw. Papowo, par. Gronowo, st. pocz. Turzno; 1414 m. rozl., 7 dm., 150 mk. kat. Dziś własność Działowskiej, 1782 r. generałowej Jeżewskiej.

7.) B., niem. Brzesno, Birkenthal lub Amt-Preussisch Stargard, wś, pow. starogardzki, st. p. i par. Śliwice.

8.) B., niem. Brzesno lub Amt Mewe, wś, pow. starogardzki, st. p. Bobowo, par. Nowacerkiew.

9.) B., niem. Bresnow, wś, pow. starogardzki, st. p. Swaroszyn, par. Klonówka.

10.) B., niem. Broesen (ob.), wś, pow. gdański, st. p. Langfuhr.

11.) B., ob. Brzezino.

12.) B., niem. Bergling, wieś i dobra, pow. ostródzki, st. p. Dąbrówno.

13.) B., niem. Persing, wś, pow. ostródzki, st. poczt. Kurki. F. S.

Brzeźno, niem. Brzesino, folw. dóbr Dobrzec, pow. sycowskiego.

Brzeźno, niem. Bresin, wś, pow. lęborski ziemi pomorskiej.