Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Bug

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 450 ]Bug, rz., zajmująca po Wiśle pierwsze miejsce w rzędzie rzek polskich, a to z powodu swej długości, wielkiej ilości wód i znacznych korzyści, jakie przynosi. Powstaje z połączenia Bużka opackiego i Bużka kruhowskiego. Bużek opacki wypływa w obr. gm. Opaków (pow. złoczowski), w półn. zach. jej stronie, koło zabudowań podleśnych, Majdanem zwanych, na mokrych łąkach pod lasem Biłochą. Płynie w kierunku południowo-wschodnim i południowym, przez mokre łąki opackie i wieś Opaki. Bużek zaś kruhowski ma zródliska w obr. gm. Kruhowa, na niezmierzonych błotach kruhowsko-kołtowskich, z których zabiera wody, w kierunku półn.-zach. przerzyna moczary kołtowskie i w półn. stronie wsi Kołtowa, na granicy gm. Opaków i Kołtowa, łączy się z Bużkiem opackim. Płynie na półn. zach. podmokłemi łąkami śródleśnemi, przez znaczniejszy staw w Rudzie kołtowskiej; poczem przechodzi w obręb Sassowa, tu minąwszy staw i młyn Zofijówkę dostaje się na rozwartą dolinę, a przybrawszy po wschodniej stronie Sassowa z pr. brz. potok Spinohę, nastający pod Zielonym horbem (439 m.), a z lew. brz. potoczek z pod sassowskiego folw. Kalinki, opływa miasteczko Sassów od północy, zabiera na gran. Sassowa z gm. Usznią, z pr. brz. potok Bużek oleski, mija krętem łożyskiem śród obszernych moczarowatych łąk gminy Usznię, Czeremosznię, Białykamień i Bużek. Dolinie tej nadbużańskiej towarzyszą z obu stron łańcuchy znaczniejszych wzgórz, częścią lesistych, częścią gołych, które urocze nadają jej wejrzenie; jak n. p. od północy Łysa góra (374 m.) w Rudzie kotłowskiej, Chomiec (362 m.) i Turyeka (320 m.) w Uszni, Swięta góra (373 m.) w Czeremoszni. Od południa zaś wnoszą się wzgórza Bzowy (409 m.) i Horodesko (387 m.) w połd.-wsch, stronie Sassowa; Lipina (288 m.), Wysoka (363 m.) i Żulica 369 m.) w obr. Czeremoszni i Żulic. Źródła Bużka kruhowskiego znajdują się na wysokości 304 m. npm., staw w Rudzie kołtowskiej na 280 m., ujście Spinohy do Bugu na 269 m., powierzchnia Bugu powyżej Czeremoszni 253 m., a tuż poniżej Bużka 249 m. Na tej przestrzeni 29 kil. ogólny spadek czyni 55 m. Poniżej Bużka zwraca się na półn. zach., płynąc przez błotniszcza w obr. gm. Rozważa, Sobolówki, mija Pietrycze, gdzie z lew. brz. przyjmuje potok Bełżec (ob.). W Uciszkowie wpada do obszernego stawu, dziś w zaniedbaniu zostającego. W Stronibabach zwraca się na północ i pod Buskiem od wschodu (od pr. brz.) przyjmuję Słotwinę, od półn.-zach. Rokitnę, a od połd. zach. Pełtew i nieco niżej dawnego stawiska Średni potok. Dotąd płynie on na stawy groblami ścieśniony, które corocznie prawie psuje i wyrywa. Dno ma przeważnie namuliste, a z ujściem Pełtwi doń przybywa mu wody drugie tyle, tak iż odtąd mógłby być spławnym. Od Buska płynie przeważnie w kier. półn., krętem łożyskiem, przez gminy Łanczówkę, Rakobuty, gdzie z lew. brz. zabiera potok Rudkę; potem tworzy granice gm. Rakobutów i Derewlan z jednej a Pobużan i Wolicy derewlańskiej z drugiej strony, płynąc ustawicznie podmokłemi łąkami. W Pobużanach przyjmuje z praw. brz. potok Jabłonówkę, Poczem płynie granicą gm. Spasa i Sokoli i przechodzi w międzyleśne łąki, a w Tadaniu rozlewa się na obszerniejsze przestrzenie, tworząc liczne kolana i w kier. płn. zach. dostaje się do Kamionki Strumiłowej. Ztąd na północ toczy swe wody przez Łapajówkę, Rudę sielecką, Sielec, Dobrotwór. Tutaj spław jego staje się dogodniejszym, a dno przeważnie piaskiem pokryte. Mija w dalszym biegu gminy Stryhawkę i Tyszycę. Ciekawe zachodzi w obr. tych gmin zjawisko, iż Bug, płynący powolnym biegiem, dzieli się na 62 mniejszych i większych odnóg, z sobą łączących się, tworzy liczne ostrowy i trzęsawiska, porosłe trzciną, szuwarem i innem zielskiem moczarowatem, tudzież wikliną, w których w wielu miejscach dotąd jeszcze noga ludzka nie postała. W r. 1846 r. rządowy iżynier p. Majer sporządził mapę biegu Bugu w celu uregulowania koryta tej rzeki, co jednak do skutku nie przyszło. Mapa ta w 6 sekcyach skreślona pozostawała do roku 1854 w archiwum c. k. urzędu obwodowego w Żółkwi. Minąwszy Horodyszcze bazyliańskie i Parchacz płynie znowu pojedyńczem korytem, mija zdala Krystynopol, przepływa gm. Klusów, Dobraczyn, Zawisznię, Poturzyce i Sokal. Pod Sokalem przebija wał uralsko-czarnohorski, dzieli się znowu na ramioua i oblewa wyspy, które lasem porastają, a nieco niżej Sokala płyną po nim już większe statki. Odtąd też koryto jest głębokie, wart stały, [ 451 ]dostatecznie w wodę zaopatrzony. Spadek wód jednostajny i poważny, a miejscami nawet leniwy. Tutaj tworzy granicę gmin Konotopów, Cielęża i Ulwówka z jednej a Ilkowic i Skomorochów z drugiej strony. Poniżej Ulwówka zwraca się na północny zachód. Odtąd prawym brzegiem przypiera do gub. wołyńskiej, lewym zaś do Galicyi, a zwłaszcza do gmin Horodłowic, Pieczygór, Starogrodu a przybrawszy w północnej części gminy Tuturkowic potok Warężanką, także Urynówką, Szychtą lub Uśmiczką zwany, opuszcza zupełnie Galicyą. Wody, które Bug z sobą na tej przestrzeni zabiera, są to wody puszcz leśnych, brodów i moczarów, i w stosunku do długości biegu są przeważnie małe strugi i potoki. Z lew. brz. przybiera w Galicyi: Bełżec, Pełtew, Średni potok, Rudkę, Hryczkową, Ostrówkę czyli Horpinkę, Kamionkę, Batiaczkę, Sarneczek, Ratę, Sołokiję, Bród, Żłób i Warężankę. Z pr. brz. wpadają do Bugu w Galicyi: Spinoha, Bużek oleski, Słotwina, Rokitna, Jabłonówka, Jazienicki rów, Bobrówka, Chołojówka, Kijowski p., Grabowiec czyli Peresika, Białystok i Usławica. Długość biegu od miejscowości Bużka, aż do granicy poniżej Ulwówka, czyni 110 kil., długość zaś wzdłuż granicy, aż do ujścia Warężanki 19 kil., a więc od żródeł aż po Warężankę długość biegu czyni 158 kil. Ważniejsze wzniesienia Bugu npm. od Bużka począwszy są: 237 m. w Stronibabach, 218 m. ujscie Pełtwi, 212 m. w Spasie, 210 m. w Łapajówce i Rudzie, 203 w Sielcu, 200 poniżej Tyszycy, 198 ujście Raty, 194 w Dobraczynie, 192 w Konotopach, 191 w Ulwówku, 189 w Pieczygórach, 180 poniżej Starogrodu, a 182 ujście Warężanki. Ogólny spadek 122 m na 158 kilometrów długości. Od Uściługa B. stanowi granicę między królestwem polskiem a gubernią wołyńską. Dalej od wsi Piaseczno lewym brzegiem przypiera do królestwa a od Łuczkowa naprzeciw Uściługa staje się spławnym, jednak tylko przy dużej wodzie z powodu krętego koryta. Na Uściług, Dubienkę, Opalin, Włodawę, Kodeń dochodzi do Brześcia litewskiego i odtąd zwraca się ku zachodniej północy i płynie na Niemirów, Drohiczyn; przyjąwszy Nurzec zwraca się ku zachodowi na Brok i łączy się pod Serockiem z Narwią, z którą wspólnie uchodzi do Wisły z prawego brzegu między Nowym Dworem a Modlinem. Dopóki przerzyna pagórkowatą wyniosłość wołyńską B. ma szybki bieg. Linia wodnego działu biegnie jego prawym brzegiem od źródeł aż do Włodawy i na tej przestrzeni zabrzeża rzeki są wyniosłe i oddalają się miejscami od samego strumienia, który płynie wtedy śród szerokich, często podmokłych łęgów, porosłych trzciną, szuwarem i kępami skrzypów. Prawy brzeg na tej przestrzeni jest suchszy od lewego, na którym spotykamy częste błota, zwłaszcza w okolicach ujścia rzek wlewających się do B. Od Włodawy dział wodny skręca coraz więcej na prawo, oba brzegi B. stają się nizkimi i dostępnymi dla wód okolicznych, mianowicie od ujścia Muchawca pod Brześciem litewskiem. Koryto B. jest w górnym biegu namulone a poniżej piaszczyste. Od ujścia Muchawca wody puszcz i jeziór prą tak silnie na jego koryto, że od Brześcia załamuje się na zachodnią północ a potem na pełny zachód. Długość B. od źródeł, aż do ujścia Warężanki v. Uhrynówki, na granicy Królestwa, wynosi 148 w. (158 kil.); od tego punktu do złączenia się z Narwią pod Serockiem 583 wiorst; ogólna długość wynosi przeto 731 w. (L. Wolski podaje 700. W. Pol. tylko 574 w., 82 mil). Do B. wpadają w obrębie Wołynia i Królestwa z lewego brzegu: Warężanka v. Uhrynówka v. Nuświczka v. Szychta, Huczwa, Wieniawa, Wełnianka, Stryjanka, Udal, Uherka, Włodawka, Wyrzykówka, Krzna v. Trzna, Konik, Piszna v. Krzywula, Rodzyna, Burzecka, Tuczna, Jeziorna, Kamionka, Turna, Cetynia, Buczynka v. Sterdyń, Kossówka, Treblinka, Wielącza, Zbożawa, Ugoszcz, Liwiec, Fisior, Muchawiec, Leśna, Nurzec, Pukawka, Brok, Turka, Tuchelna. Prawy brzeg, dopóki B. płynie przez formacye kredowe, posiada rozległe pagórkowate zabrzeża, oddalające od niego wody najbliższych okolic. Przytem wodny dział europejski ciągnie się wzdłuż prawego brzegu B. od jego źródeł do źródeł Prypeci. W obrębie gub. wołyńskiej zabiera wody rozległych bagnisk, błot i jeziór leśnych, uchodzące przez umyślnie pokopane rowy i kanały. W obrębie gub. grodzieńskiej wpadają do B. Kapajówka i rzeka bez nazwy sprowadza wody jeziór: Czarne, Białe, Zbunińskie; Spanawka z wodami jez.: Miednego; Muchawiec, Lśna v. Leśna, Pulwa, Moszana, Mięta, Kamionka, Silna i Nurzec. Przy małym spadku, nizkich w ogóle brzegach i rozlaniu się wody, nieujętej w uregulowane koryto, prędkość B., mimo zlewających się do niego licznych wód, jest mała. Najwyższa woda bywa w końcu marca lub w początkach kwietnia i wtedy w czasie lat mokrych dochodzi 10–12, a w latach suchych 4–9 stóp; do końca maja stopniowo opada, aż do 3 stóp nad zero, który to stan uważać można za średni. Normalną szerokość B. przyjąć można: od Terespola do Nura 40, odtąd do ujścia 50 sążni. Średni peryod pokrycia się lodami wynosi miesięcy 3–3⅓, bowiem zamarzanie zwykle następuje w początkach grudnia, lody zaś puszczają i ruszają w drugiej połowie marca. W miarę tęgości zimy dochodzą one od 6–13 cali grubości. Rzeka ta jest ważną linią komunikacyjną; ma [ 452 ]związek z trzema morzami: Czarnem, Baltyckiem i Niemieckiem; z morzem Czarnem przez rzekę Muchawiec, kanał Królewski, rzeki: Pinę, Prypeć i Dniepr; z morzem Baltyckiem ma podwójną komunikacyą: jedną za pośrednictwem rzek Narew i Wisła, drugą za pośrednictwem rzek: Narew, Biebrza, Netta, kanału Augustowskiego i rzeki Niemna; z morzem niemieckiem zostaje w związku przez Wisłę, Brdę, kanał Bydgoski, Noteć, Wartę i Odrę. Gdy nadto przepływa ona przez urodzajne strony, oddawna więc uważana jest za jedną z ważniejszych dróg transportowych. Już w Galicyi rozpoczyna się spław dla tratew z belkami, klepkami i zbożem; dla galarów i innych statków zwykle zaczyna się od Uściługa; lecz z powodu niskiego stanu wód, wielu mielizn i zawałów, szczególniej na najwyższej części rzeki, spław jest utrudniony i chodzić mogą tylko statki z płaskiemi dnami, niewiele zagłębiające się. Wszystkie berlinki i galary ładowane zbożem, tak zwykle zdążają, aby stanąć na Narwi jeszcze za wielkiej wody, najpóźniej w maju, bo potem osiadłyby. Ominięcie niedogodności spławu i skrócenie drogi statkom, płynącym z transportami z wyższej części rzeki, przytem potrzeba osuszenia błot szeroko rozciągających się pomiędzy Włodawą i Łęczną, podały jeszcze w roku 1829 myśl otworzenia kommunikacyi tej wyższej części Bugu z Wisłą, za pośrednictwem licznych znajdujących się tu jeziór i rzeki Wieprza; nie przyszło to jednak do skutku. Za dawnych czasów Bug, jako rzeka spławna, według konstytucyi z r. 1548, nie miał być, począwszy od Sokala, żadnemi groblami hamowany pod karą 200 marek srebra. W roku następnym konstytucyą tę potwierdzono i oznaczono czas do zniesienia wszystkich grobli i jazów, wyjąwszy jednej grobli w województwie bełzkiem Mikołaja Ostroroga, która służyła do wzmocnienia zamku; jednakowoż dziedzic musiał obmyśleć wszelkie środki ku wygodzie przepływających tamże statków. Pokazuje się jednakże, iż znoszenie tych tam szło opieszale, ponieważ konstytucyą z r. 1633 ponowiono ten rozkaz pod karą 1,000 marek, a roku 1641 nawet pod karą 3,000 grzywien i to bez apelacyi. Płynący na tej rzece połowę cła Koronie, drugą zaś Litwie opłacali. Na Bugu znajdują się obecnie dwa mosty żelazne dla kolei: pod Dorohuskiem dla linii dr. żel. Nadwiślańskiej o trzech przęsłach (każde po 25 sażeni) i pod Terespolem dla linii dr. żel. warsz.-terespol. Obszerna rozprawa i opis hydrotechniczny rz. B. znajduje się w „Rocznikach gospodarstwa krajowego“ (1863 r. z listopada). Por. opis wybrzeży Bugu L. Kunickiego p. t. „Podlasie z okolic Włodawy“ (Tyg. ill. 1870 r. T. V, str. 69–76). Z. Glogera „Dziennik Podróży po B.“ (Kronika rodzinna z r. 1875 r. Nr. 20). „Zasługi Długosza pod względem geografii“ przez prof. Win. Pola. Mitscha: „Statistische Berichtigung“. Lemb. Zeit 1817. Beil. zu Nro. 25. Wutzke „Beschreibung des Bugflusses. Beitr zur Kunde Preussens.“ 1820 r. Krótki zbiór jeogr. Król. Pols. i w. ks. poznańskiego, Wrocł. 1816 r. Br. G. i Br. Ch.