Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Bydgoszcz

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 490 ]Bydgoszcz, jak i podobnej formy nazwy Małogoszcz, Radogoszcz, Trzebiegoszcz, są to przymiotniki utworzone od dawnych imion i znaczą tyle co osada lub posiadłość Bydgosta, Radgosta, Małogosta lub Trzebiegosta. Br. Ch.

[ 491 ]Bydgoszcz, niem. Bromberg, miasto stołeczne okręgu bydgoskiego i powiatu t. n. w W. Ks. P. nad rz. Brdą, pod 53°7′ szer. północnej i 35°41′ długości wschodniej od Ferro. Miejscowości tworzące całą gminę są: 1) B., 2) przedmieście Koźlak, 3) Bocianowo, 4) cegielnia Grostwo, 5) dworzec kolei żelaznej. Piękne plantacye, mianowicie cieniste alee wzdłuż kanału, zdobią miasto. W r. 1875 mieszkańców było 31,346; w r. zaś 1871: 1483 domów mieszkalnych; 27,740 mk.; 13,495 męż., 14,245 kob.; 18,562 ew., 7039 kat., 176 dysydentów, 1963 izraelitów; większa część ludności katolickiej, ubogiej, zamieszkującej przedmieścia, należy do narodowości polskiej. Miasto ma wielką liczbę urzędników; prócz tego liczną klasę przemysłowców, zajętą w fabrykach, młynach, i t. d., 3 apteki, 17 lekarzy praktycznych, 3 dentystów, 2 weterynarzy. Władze najwyższe administracyjne okręgowe i powiatowe mają tu siedzibę: królewska regencya, cesarska dyrekcya poczty, dyrekcya kolei wschodniej, komisya kolejowa, urzędy poborowe, landrat, 3 komisarzy obwodowych, biuro banku cesarskiego, wydział tow. kredytowego Prus Zachodnich, urząd pocztowy pierwszej klasy, urząd telegraficzny pierwszej klasy, drugi urząd pocztowy i telegraficzny na dworcu kolei żelaznej; władze miejskie i policyjne: nadburmistrz, burmistrz, który zarazem piastuje urząd dyrektora policyi, 9 radzców tworzących razem magistrat, 21 niższych urzędników biurowych, zgromadzenie reprezentantów miejskich liczące 40 członków. Od 1 października r. 1879 umieszczono w B. sąd ziemiański kolegialny i kilka sądów okręgowych. Do parafii katolickiej bydgoskiej dwa należą kościoły: fara i kościół św. Klary; parafia protestancka dwie także ma świątynie, z których jedna dawniej była kościołem jezuickim. Żydzi mają synagogę. W B. liczą 5940 dzieci niżej 10 lat, z których 3039 analfabetów. Szkoły wyższe są: gimnazyum filologiczne, szkoła realna pierwszorzędna, ewangielickie seminaryum nauczycielskie, gimnazyum żeńskie. Do średnich i niższych się liczą: szkoła średnia żeńska, szkoła kilkoklasowa obywatelska, kilka szkół elementarnych, zakład prowincyonalny dla ociemniałych; o 7 kilom. od miasta w Zamczysku (Thalheim) szkoła agronomiczna. Cztery są w mieście księgarnie, 3 czytelnie, 6 drukarń. Do kwitnących gałęzi przemysłu policzyć wypada: fabryki machin, piły, młyny, fabryki papieru, garbarnie, dystylarnie, browary, fabryki octu, pojazdów, cegielnie, ogrodnictwo. Największe fabryki są królewskie młyny tow. handlu morskiego (Seehandlung), które w r. 1876 sprzedały 185,900 centnarów mąki; młyn parowy o 7 gankach, który w r. 1876 mąki żytniej i pszennej zmełł wartości 759000 marek; fabryka parowa papieru i papy, wyrabiająca rocznie 4200 centnarów papieru do pakowania, 2000 ctn. ze słomy i 2000 ctn. papieru introligatorskiego; lejarnia żelaza i fabryka machin o dwóch machinach parowych; w r. 1876 obrobiono 12,000 ctn. żelaza kutego i lanego wartości 72,000 marek; głównemi fabrykatami są: machiny parowe, kotły, części mostowe. Od przemysłu więcej jeszcze ożywione żegluga i handel zbożem, mąką, wełną, skórą i drzewem, które się tratwami spławia na Brdzie za pomocą parowców ciągnących. Artykuły handlu przybywają, po większej części z Berlina, Szczecina, Gdańska i Królewca; eksport się zaś odbywa do Królestwa Polskiego i Niemiec zachodnich. Na kanale bydgoskim, będącym dalszą drogą wodną do Noteci, zapłacono r. 1876 cła 70,602 marek. Komunikacya lądowa jest następująca: poczty osobowe chodzą do Koronowa, do Tucholi (Tuchel), do Fordonu i Szubina. Prócz tego w B. są stacye kolei żelaznej poznańsko-bydgoskiej, bydgosko-tczewskiej (B. o 127 kil. od Tczewa), pilsko-toruńsko-wystruckiej. B. jest miastem, którego ludność w w. ks. poznańskiem stosunkowo najwięcej wzrosła. W r. 1772 w czasie okupacyi pruskiej nie liczyło więcej nad 800 mk., samych katolików; w r. 1811 miało 4,148 mk. już przeważnie ewangelickich; w roku 1831 6,683 mk., w r. 1843: 8,061 mk. Fabryki coraz liczniejsze, ruch handlowy ciągle wzrastający na nowozałożonym kanale nadały miastu nowe życie, były nowemi źródłami wzrostu i zamożności. Mieszkańcy niemieccy, przejęci wdzięcznością mianowicie dla twórcy kanału, króla Fryderyka II, wystawili na rynku, przy tak nazwanym placu Fryderyka, posąg opatrzony napisem: „Wdzięczni mieszkańcy obwodu nadnoteckiego na cześć wielkiego króla.“ Posąg odsłonięto r. 1864. Dziejopisarze wspominają po raz pierwszy o zamku obronnym Bidgosthia (Bydgoszcz) nad Brdą za czasów Leszka Białego, który dzieląc się państwem z bratem Konradem r. 1287 ustąpił mu Mazowsza i Kujaw, w których zamek ten był objęty. Później w XIV wieku Pomorzanie go zagarnęli, następnie krzyżacy r. 1331, którzy traktatem kaliskim r. 1343 Koronie go wrócili wraz z powiatem nazwanym przez nich Bromberg lub Braheberg (góra nad Brdą). Aż do tego czasu miasto nie istniało, gdyż Kazimierz Wielki dopiero r. 1346 nadał Janowi Kresielhuth i Konradowi Sory przywilej założenia nad Brdą miasta na prawie magdeburskiem; mieli oni być dziedzicznymi miasta wójtami. R. 1409 krzyżacy zdobywają zamek. Władysław Jagiełło go odzyskuje. Kazimierz IV w czasie wojny z krzyżakami często tu przebywa. Roku 1510 Zygmunt I złożył tu sejm celem zorganizowania ziem pruskich. R. 1577 [ 492 ]Stefan Batory przybył dla załatwienia sprawy ze zbuntowanymi gdańszczanami. W XVI w. miasto słynęło z wyrobów garncarskich; garncarze spławiali wyroby swe Wisłą do Gdańska (Klonowicz „Flis“). Zygmunt III, udając się w r. 1623 Wisłą do Gdańska, zboczył do Bydgoszczy, ażeby obejrzeć mennicę wówczas słynną. W czasie wojny trzydziestoletniej Gustaw Adolf, walcząc w Prusiech z Zygmuntem III i Władysławem, w B. r. 1629 wielkie zrządził spustoszenia; r. 1656 za Jana Kazimierza Szwedzi spalili miasto, zniszczyli mennicę. Roku już następnego dokończono w Bydgoszczy traktatu welawskiego, nadającego Prusom Wschodnim niezależność od Polski. W tym celu odbył się w październiku r. 1657 zjazd Jana Kazimierza, królowej i elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. Zamek wkrótce potem runął. Przez długi czas B. ożywiony prowadziła handel i była miastem kwitnącem; w drugiej wojnie szwedzkiej uległa zupełnemu zniszczeniu, a morowe powietrze trwające od roku 1709 do 1711 tak ją wyludniło, że nie prędko zdołała się podźwignąć; nastąpiło to dopiero po okupacyi pruskiej. W r. 1794 generał Dąbrowski a właściwie Jerzy Niemojewski na czele wojska polskiego zdobył miasto szturmem. Od r. 1807 do 1815 B. była częścią księstwa warszawskiego, stolicą departamentu i rezydencyą prefekta. W r. 1815 na mocy traktatu wiedeńskiego znowu przeszła pod panowanie pruskie. Miasto miało przed zaborem pruskim kasztelana mniejszego i starostę grodowego. Fara w stylu gotyckim zbudowaną została w wieku XVI; kościół św. Klary fundowała Anna z Rozrażewa Smoczewska; dawniej już istniały klasztory ks. franciszkanów i panien klarysek; kościół zaś jezuicki zbudowany w r. 1617 przez Kuczborskiego, biskupa chełmskiego. Kolegium ich od 1620 z daru Rychłowskich istniało. R. 1772 spostrzeżono, odkopując gruzy, potrójne warstwy bruków, ziemią co 3 stopy przykryte. Przy zakładaniu młyna nad Brdą w wieku 19-tym odkryto mury starego gmachu, w którym znaleziono narzędzia i stęple mennicze, srebro w sztukach gotowych do wybicia, na kilkadziesiąt tysięcy marek wartości. W czasie kopania studni przy ulicy Berlińskiej lat temu kilka robotnicy napotkali grób starożytny, przez archeologów później dokładniej zbadany. Grób ten składał się z kisty kamiennej, w której było kilkanaście urn, co jest wskazówką, że tam obszerniejsze znajdowało się cmentarzysko pogańskie. W B. urodzili się: Jan Seklucyan i malarz Piotrowski.

Powiat bydgoski graniczy na północ z powiatem chojnickim i świeckim, należącemi do Prus Zachodnich, okregu kwidzyńskiego, na wschód z powiatami tegoż okręgu chełmińskim i toruńskim, na południe z pow. inowrocławskim i szubińskim, na zachód z wyrzyskim. Rozległość wynosi 25,45 mil kw. czyli 140,122 kwadr. kilom. Położenie jest w ogóle niskie, wzgórza t. j. część grzbietu uralsko-baltyckiego wznoszą się głównie w części południowej, najwyższy punkt powiatu wznosi się pomiędzy Brdą a Wisłą; w zachodniej części rozległe są lasy. Zaledwie dziesiąta część obszaru ma ziemię urodzajną; szósta część mniej więcej ziemię średnią; reszta składa się z gruntu lekkiego i lotnego. Pomiędzy lasami obszary najrozleglejsze są leśnictwa rządowe Glinki, Jachcice i Mąkowarsk. Bogaty jest powiat stosunkowo w rzeki: we wschodniej części płynie Wisła na granicy powiatu toruńskiego i chełmińskiego; do Wisły wpada pod wsią Fordonem niemieckim Brda, która naprzód płynie z północy na południe, a od miasta Bydgoszczy zmienia kierunek ku zachodowi. Trzecią rzeką jest Noteć, płynąca po części na granicy pow. szubińskiego. Najmniejsza nareszcie rzeka powiatu, Sępolna, poboczna Brdy, z którą się łączy pod osadą Laskowem, wypływa z powiatu złotowskiego i oddziela pow. bydgoski od chojnickiego. Znaczna jest liczba jeziór; do większych należą Łońsk, Słupowo, Borówno, Kurowo, Dzidno, Kadzionka, Głusza, Stefanowo, Chmielniki, Ślesin. Najważniejszą komunikacyą wodną jest obok Wisły kanał bydgoski. Wzdłuż kanału i nad Notecią znajdują się pokłady torfu. Ludność ogólna powiatu wynosiła w 1875 r. 68,194 mk., miasta Bydgoszczy 31,308 mk., ogółem 101,502 m.; w r. zaś 1871 było w powiecie 64,572 mk., w mieście Bydgoszczy 27,740 mk., ogółem 92,312 mk.: 45,305 męzkiej ludn., 47007 żeńskiej, 53749 ewang., 34,819 kat., 296 dysyd., 3448 żydów; 24,497 dzieci niżej 10 lat, 19,091 analf. Na milę kwadratową przypadało ludności 2500 mk. Powiat należy w w. ks. poznańskiem do najmniej zaludnionych, w których na kilometrze kwadr. jest pomiędzy 40 do 49 mk., tak jak w pow. wyrzyskim, chodzieskim, czarnkowskim, szamotulskim, obornickim, wągrowieckim, szubińskim, inowrocławskim, mogilnickim i średzkim. Ludność niemiecka w znacznej jest większości; na północ od Noteci i kanału natrafiają się niejako wysepki z ludnością polską, okolone niemiecczyzną. W ogóle liczą polaków 27 procent. Gmin jest 273; gmin miejskich 4, wiejskich 179, dominiów 85; 5 miejscowości niewcielonych do gmin; ogółem 392 miejscowości; 7996 domów mieszkalnych. Miasta pow. są: 1) Bydgoszcz (Bromberg) nad Brdą i kanałem; 2) Koronowo (Polnisch Krone) nad Brdą; 3) Fordon nad Wisłą i 4) Solce (Schulitz) nad Wisłą, które w r. 1871 razem liczyły mieszkańców 34,207. Głównem zatrudnieniem ludności w osadach wiejskich i mniejszych miastach jest rolnictwo, chów bydła [ 493 ]spławianie drzewa. Pszenica, żyto, jęczmień, owies i groch są najwięcej rozpowszechnione rodzaje zboża; w Bydgoszczy przemysł i handel od dość dawnego czasu zakwitnęły i w ciągłym są postępie. Powiat podzielony jest na 6 mniejszych obwodów: Trzy obwody miasta B.; 4) Dubrcz; 5) Koronowo; 6) Sitno Małe (Wilhelmsort) (Okręgi wyborcze ob. niżej). W B. jest siedziba wszystkich władz powiatowych; landrata, powiatowego poborcy, budowniczego, inspektora budowli rządowych lądowych i wodnych, kontrolera katastru, fizyka, inspektora szkolnego, weterynarza departamentowego. Sądy okręgowe (Amtsgerichte) od czasu nowej organizacyi sądowej umieszczono w B. i Koronowie; nadto B. posiada sąd ziemiański kolegialny, podwładny sądowi nadziemiańskiemu w Poznaniu. Parafie katolickie w powiecie są: w dyecezyi gnieźnieńskiej: B., Dąbrówka Nowa, Łońsk wielki, Mąkowarsk, Samsieczno, Ślesin, Wąwelno, Wierzchocin należące do dekanatu bydgoskiego; Solec do dekanatu gniewkowskiego; w dyecezyi chełmińskiej: Byszewo, Dubrcz, Fordon, Koronowo, Osielsk, Włuki, Wtelno, Wudzyń, Żołądowo. Protestanckie parafie, tworzące dyecezyą bydgoską, są: Bydgoszcz, Cielc, Fordon, Łęgnów, Otorowo (Langenau-Otterau), Sitno Małe, Solec. Szkoły wyższe ma tylko B.; po miasteczkach i wsiach szkoły elementarne jak w innych powiatach pod nadzorem są inspektora powiatowego. Na 92,312 mk. i 24,497 dzieci niżej 10 lat w r. 1871 było 19,091 analf. Powiat ma cztery księgarnie, 3 czytelnie, 6 drukarń. Rozległość wynosi 548,899 morgów magdeb.; większa własność obejmuje 280,609 m.; w tej się mieści 155,209 m. królewszczyzny t. j. 15,000 m. nad połowę całego areału większej własności. Polscy właściciele mają jeszcze 35,527 m. czyli 5 majątków, z których największy hr. Kazimierza Potulickiego: Ślesin i Sąsieczno, mający 23,105 m. obszaru. Królewszczyzna jest podzielona na 2 rendamty, bydgoski i koronowski. Gorzelnie mają: Czersk (Brahnau), Słupowo, Strzelewo, Sukowiec; browary: Bydgoszcz 4, Myślencinek; cegielnie: Bielawy (Bleichfelde), Bydgoszcz 6, Fordon, Gorzyszkowo (Adlershorst), Kamionka, Krosno, Kruszyn, Leszyce, Osiowa góra (Hoheneiche), Przylubie Polskie, Stopka, Wielkie Kapuścisko, Wilczak mały i Wilczak wielki; młyny: Bydgoszcz (towarzystwo handlu morskiego rządowe, Seehandlung); Brahrode, Buszkowo, Byszewo, Chelczonka, Czyszkowo (Wilhelmsthal), Grzmotny Młyn (Donnermühle), Gogolin, Gondesz Niższy, Grochol, Hamer, Kadzionka, Koronowo wieś (Donnersmühle), Młynek, Myślencinek, Otorowski młyn (Friedrich-Wilhelmshöhe), Pawłówka, Prądki, Rudy (Ruhden), Smukalla, Ślesin, Spalona, Strzelce dolne, Susy (Susen), Szretery (Schrotersdorf), Trzęsacz (Trensatz); piły parowe: Bartodzieje małe (Klein Bartelsee), Bydgoszcz 6; fabryki machin: Bydgoszcz 5, Wilczak wielki; fabrykę papieru: Szretery. Bite gościńce utrzymywane kosztem państwa są: 1) Berliński, idący z powiatu wyrzyskiego przez Ślesin, Minikowo, Strzelewo, Kruszyn, Ciszkówko, Okole do Bydgoszczy; 2) gdański z Bydgoszczy przez Niewiszyn; 3) toruński przez m. Solec; 4) inowrocławski. Nakładem prowincyi: 1) z Czyszkówka do Koronowa; 2) z Wałownic z ponad gościńca inowrocławskiego do granicy powiatu ku Łabiszynowi; 3) z Bydgoszczy do Fordonu; 4) z Koronowa do granicy powiatu do Sempelborka (Zempelburg) i Tucholi; w Mąkowarsku krzyżują się gościńce z Bydgoszczy do granicy powiatu ku Szubinowi Koleje żelazne przechodzą: 1) Wschodnia (Ostbahn) ze stacyami w Bydgoszczy i w Kotomierzu; 2) toruńska ze stacyą w Bydgoszczy. Komunikacye już powyżej wynienione. Urztędy pierwszej klasy mają: Bydgoszcz z urzędem telegraficznym pierwszej klasy; urząd pocztowy drugiej klasy: Koronowo ze stacyą telegraficzną. Urzędy pocztowe trzeciej klasy: Fordon ze stacyą telegraficzną, Chmielniki (Hopfengarten), Kotomierz (Klarheim). Ajentury pocztowe: Łęgnowo, Mąkowarsk, Nowa wieś wielka (Gross Neudorf), Sitno małe (Wilhelmsort), Ślesin , Solec, Wierzchucin królewski, Wilczak (Schleusenau). Mniejsza część dzisiejszego powiatu bydgoskiego, ze wsiami Łońsk mały i wielki, Sąsieczno, Ślesin, Słupowo, Wierzchocin królewski i t. d. w obszerności 6,7 mil kw. należała do dawniejszego województwa gnieźnieńskiego; część zaś większa z wszystkiemi miastami wchodziła w skład województwa inowrocławskiego. W roku 1831 ludność ogólna powiatu liczyła 41,240 głów, na kwadr. kilom. wypadało 27,7 mk.; do r. 1875 ludność zatem się więcej jak podwoiła; miejskiej było r. 1831: 10,904; do r. 1875 więcej jak potroiła się; ludność miejska znacznie więcej wzrosła w skutek napływu mieszkańców z dalszych stron niemieckich w miarę wzrostu handlu i przemysłu. Pod względem archeologicznym badano miejscowości powiatu: Bielice, Bydgoszcz, Łakomowo i Słupowo.

—Okrąg bydgoski. W. ks. Poznańskie podzielone jest od r. 1815 na dwa okręgi czyli departamelnta rejencyjne, poznański i bydgoski. Ostatni północną jest częścią w. ks. poznańskiego, położony pomiędzy 52°20′ a 53°27′ szer. północnej i pom. 33°38′ a 36°18′ dług. wschod. od wyspy Ferro. Najdalej się rozciąga z zachodu ku wschodowi, coraz szersze przybierając rozmiary. Na północ graniczy z Prusami Zachodniemi z okręgiem kwidzyńskim, ku wschodowi z tymże okręgiem i z Królestwem Polskiem, ku południowi [ 494 ]jeszcze wąskim pasem z Królestwem Polskiem, zresztą na całej prawie długości z okręgiem poznańskim; ku zachodowi z Brandenburgią, z okręgiem frankfurckim. Granic naturalnych jest niewiele. Ku wschodowi Wisła na długości 5 i pół mil oddziela go od okręgu kwidzyńskiego, ku zachodowi rzeczka Drawa, poboczna Noteci, na przestrzeni 3 mil od okręgu frankfurckiego. Na granicy północnej rzeczka Sempolna płynie po nad pobrzeżem południowem lasu tucholskiego i wpada do Brdy. Najdalej ku południowi wysuniętą granicę oznacza brzeg południowy jeziora powidzkiego. Zresztą granice są wszędzie otwarte, a mianowicie ku wschodowi, ku Królestwu Polskiemu: na długości 13 mil z wyjątkiem jeziora Powidzkiego nie masz na pograniczu żadnych gór, wód, rzek, bagnisk. Rozległość wynosi 207,892 mil kwadr. Okrąg cały jest niziną, w ogóle niższą od okręgu poznańskiego (miasto Wieleń (Filehne) tylko 41 metrów wzniesione nad poziom morza), przerywaną tylko wzdłuż jeziór i rzeczek nizkiemi wzgórzami. Niżej 100 metrów wznoszą się nad p. m. powiaty czarnkowski, południowa część wyrzyskiego, inowrocławski, szubiński, mogilnicki. Pasmo wzgórzy napotykamy na pograniczu północnem w pow. wyrzyskim; na południe od Noteci natrafiają się pagórki 100 do 120 metr. wysokie w powiatach gnieźnieńskim, mogilnickim, wągrowieckim i chodzieskim. Pasma wzgórzy są częścią grzbietu uralsko-baltyckiego, przez który Wisła, a dalej po za okręgiem Odra się przedzierają. Wisła płynie od Torunia do ujścia Brdy ku zachodowi ponad pobrzeżem grzbietu; od połączenia zaś z Brdą zwraca się pod kątem niemal prostym ku północy i wschodowi i przez sam grzbiet przepływając dąży ku ujściom, podobna w tej mierze do wszystkich większych rzek przez grzbiet uralsko-bałtycki dalszy bieg sobie torujących. Jakkolwiek w okręgu samym wzgórza tylko małoznaczące się znajdują, przyczyniają się jednak, obok pól urodzajnych, licznych jeziór, strumyków, rzek, łąk i trzęsawisk do urozmaicenia krajobrazu. Okrąg bogaty w jeziora ma ich ogółem 69. Największe Gopło, położone w części południowo-wschodniej, południową kończyną przez 1 i pół mili wchodzi do Królestwa Polskiego. Różna jeziora jest szerokość; w najszerszem miejscu zachodnie brzegi od wschodnich o 1 i pół mili oddalone; z południa na północ ma długości 3¾ mil; opasane dokoła łąkami. Przez Gopło przepływa Noteć, od której większa część okręgu otrzymała nazwę obwodu nadnoteckiego (Netz-district). Kształtem i wielkością najwięcej do Gopła się zbliża jezioro powidzkie, mające 1 i pół mili długości; na zachodnim brzegu leży miasteczko Powidz; ze wzgórza pod m. rozległy się przedstawia widok ku Królestwu Polskiemu. O ćwierć mili od jeziora powidzkiego już leży jezioro skorzencińskie, mniej długie ale szersze. Poza temi w małej odległości napotykamy jeziora pod Trlągiem, Ostrowem, Trzemesznem, Waliszewem, Kłeckiem, Rogowem, Żninem, Pturkiem; dalej ku zachodowi pod Tarnowem i Margoninem. Wiele prócz wymienionych jest mniejszych jeziór, mianowicie w południowych powiatach okręgu. Najgłówniejszą rzeką okręgu jest Noteć, mająca źródła w Królestwie Polskiem, w jeziorze pod Brdowem na zachód od Izbicy; płynie ku północy, przepływa przez Gopło; wypływając z jeziora na brzegu północnym, o ¾ mili od miasta Kruszwicy tworzy moczary i trzęsawiska, zatrzymuje kierunek północny, przepływa przez jezioro szarlejskie, następnie w kierunku północno-zachodnim w wielu zagięciach dąży ku jezioru pietrkowskiemu, skąd zwraca się wprost ku południowi, płynie przez jezioro ludziskie i jezioro trlągskie (2 mile długie). Aż dotąd zwykłą nazwą Noteci jest Montew. Przez jezioro trlągskie rzeka przybiera znowu kierunek północny; wypływa z niego pod Pakością, zawracając się ku zachodowi, płynie przez jeziora łońskie, sadłogoskie i pturkowskie. Raz jeszcze powraca do kierunku północnego na krótkiej przestrzeni, oblewa Barcin, Łabiszyn, następnie płynie statecznie powolnym spadkiem ku zachodowi (pod Rynarzewem po lewej przybierając Gąsawkę), przez całą szerokość niemal okręgu, śród urodzajnych coraz szerszych łąk, dochodzących do wzgórzy grzbietu uralsko-baltyckiego. Do Nakła tylko tratwy się spławiają; od miasta tego rzeka jest spławną, zasilana kilku pobocznemi. Obecnie rząd wyznaczył już sumy potrzebne i kazał wykonać przedwstępne prace do uspławnienia Noteci od Gopła począwszy czyli kanalizowawania rzeki na długości mniej więcej 90 kil. Z grzbietu uralsko-baltyckiego, zniżającego się dość stromo ku południowi, dązy do Noteci na prawym brzegu w prostym kierunku na południe Gniła z Rokitką, o dwie mile na zachód od Nakła opodal z północnego zachodu płynąca Łobżonka z Lubsią i z Rudną; po lewej zaś wpada pod Notecką karczmą rzeczka Margonin; o kilka mil więcej ku zachodowi pod Ujściem po prawej Głda (Küddow), zasilona Pletnicą i Piłą z prawej, Głuminem z lewej strony; pod wsią Ciszewem po lewej rzeczka Bolinka; dalej w pow. czarnkowskim po prawej znowu Łomnica; pod miastem Radolinem Trzcianka; pod wsią Bürgergarten rzeka Hamerka wschodnia. Następnie sama Noteć dopływa do Czarnkowa, poczem łączy się z nią po lewej rzeka Gulcz pod wsią Roskowem. Noteć mija miasto Wieleń, poza którem przyjmuje po prawej rz. Bukno, powstałą z dwóch [ 495 ]złączonych strumyków: Kota i Hamerka zachodnia; dalej pod wsią Drasko Młyńską zachodnią, a nakoniec na pograniczu okręgu Drawę (Drage). O pół mili stąd, niedaleko Nowej Bielicy, Noteć wypływa z granic w. ks. poznańskiego. W okręgu już frankfurckim pod wsią Starą Bielicą do Noteci uchodzi po lewej z poznańskiego płynąca rz. Radnaka. O sześć mil mniej więcej po za granicą okręgu Noteć wpływa do Warty. Długość biegu jej wynosi w wielkiem księstwie poznańskiem około 30 mil czyli 222,6 kilom. Rzeka Wełna, którą się tylko tratwy spławiają, płynie w części południowej okręgu, prawie równolegle z Notecią. Źródła jej są w jeziorze pod Wierzbiczanami, w powiecie gnieźnieńskim; pomiędzy Gnieznem a Trzemesznem przepływa w kierunku północnym przez kilka mniejszych jeziór, jako to wełniańskie; wypłynąwszy zaś z jeziora rogowskiego przybiera prawie wyłącznie kierunek ząchodni, zwolna wzdłuż łęgów ponad miastami Żernikami, Janówcem, Mieściskami, Wągrówcem, dążąc do miasta Rogoźna, gdzie się łączy z Wełną Małą i zwrócona ku południowi i zachodowi, o 2 mile pod Obornikarni uchodzi do Warty. Długość wynosi 11 mil czyli 81,6 kil. Rzeka Brda wpływa na samym krańcu północnym do okręgu, gdzie na lewym brzegu przybiera rzeczkę Sempolnę; w szybkim biegu pomiędzy wzgórzami zmierza wprost ku południowi, mając ten kierunek od źródła na pograniczu Pomorza przez cały okrąg kwidzyński; przepływa przez miasto Koronowo, pod Bydgoszczą dopiero ku wschodowi się zwraca i już o 10 kil. poniżej tego miasta z spadkiem 5 metrów pod Fordonem wsią uchodzi do Wisły. Bydgoskim kanałem (ob. niżej) jest połączona z Notecią. Długość w w. ks. poznańskiem wynosi 8 mil czyli 59,3 kil. Grunt okręgu bardzo jest rozmaity. W okolicach nad Wisłą, Notecią i Wełną obszerne są łęgi, po większej części osuszone i zamienione na źyzne łąki; prócz tego natrafiają się znaczne torfowiska. Liczne jeziora, mianowicie w południowych powiatach, okolone są z natury dobremi łąkami; w okolicy Kruszwicy osuszone moczary przez kanał na ten cel wykopany zamieniono także na łąki. W większej odległości od rzek i jeziór ziemia jest przeważnie piaszczysta, naprzemian niekiedy urodzajna lub pokryta wielkiemi obszarami borów sosnowych; liściowegodrzewa, dębiny, buczyny, brzeziny stosunkowo bardzo jest niewiele. Na wschodzie położony pow. inowrocławski ma dość głębokie pokłady ziemi gliniastej i odznacza się niezwykłą urodzajnością, słynny mianowicie z wybornej pszenicy. W powiecie chodzieskim, czarnkowskim liczy się czystego dochodu z morgu magd. 1,85 marek czyli z hektaru 7,40 marek; w pow. gnieźnieńskim 2,15 marek z morgu; w pow. mogilnickim, szubińskim, wyrzyskim i wągrowieckim 2,45 marek; w bydgoskim 2,825 marek; inowrocławskim 4,20 marek z morgu. Z ogólnego obszaru ziemi przypada w okręgu na lasy 22,2%, na lasy królewskie 8,2%. Najwięcej lasów mają powiaty: czarnkowski, chodzieski i bydgoski, pomiędzy 25 a 42% całego obszaru. Brda, Noteć i kanał bydgoski ułatwiają spławianie drzewa; eksport przeto jest w ogóle korzystny. Królewskich lasów jest 39,7%, lasów należących do gmin wiejskich 4,5%, lasów prywatnych 55,8%. Dochód roczny z lasów królewskich czyni 1,83 metrów kubicznych z hektaru czyli 0,46 metrów kub. z morg. magd.; czystego zaś dochodu 5,80 marek z hektaru czyli 1,45 marek z morgu magd. Łęgi i trzęsawiska po nad rzekami bogate w pokłady torfu; pokłady te nad Notecią dochodzą do 10 metrów głębokości. Torf jest paliwem dorównywającem prawie węglowi brunatnemu, dobywanem z mniejszym znacznie nakładem, Węgiel brunatny, jakkolwiek w znaczniejszych pokładach w kilku się natrafia okolicach, dotąd na większą skalę się nie eksploatuje dla obfitości torfu i taniości węgla kamiennego, sprowadzanego koleją żelazną ze Szląska. Wzgórza wzdłuż Brdy zachowały w obfitych skamieniałościach małych zwierząt morskich niewątpliwe ślady pokładów napływowych. W niektórych miejscowościach w nizinie pomiędzy Brdą wykopuje się bursztyn. Często napotyka się pokłady wapna. Na większy rozmiar prowadzone kopalnie urządzono pod wsią Wapnem na południe od miasta Chcyni (Exin) i pod miastem Barcinem. Gips w pionowych pokładach od dość dawnego czasu wykopuje się także pod Chcynią. Ważniejszem zaś jeszcze odkryciem dla okręgu są kopalnie soli pod Inowrocławiem. Do tego czasu sól się tylko wywarza; pewne zaś są widoki, że korzyści z czasem znacznie wzrastać będą. Kąpiele urządzone przy salinach sprowadzają już dość poważną liczbę gości. Są to kąpiele jodowo-bromowe, żołowe i ługowe. W r. 1878 dostarczono 12,000 kąpieli. Tamże natrafiono na rudę siarczaną, mającą się wkrótce wydobywać. Klimat jest ostrzejszy, niżby się wedle położenia geograficznego spodziewać należało, ale zdrowy. W łęgach tylko i trzęsawiskach panują mgły, grasują dość często febry, nawet tyfoidalne. Przecięciowa temperatura rozczna wynosi +6,01 Réaumur, przecięciowa temperatura czterech pór roku, zimy, wiosny, lata, jesieni czyni: –1,40, +5,38, +13,88, +6,18° R. W Bydgoszczy dnia 22 stycznia 1850 r. notowano –29,3° R., największy mróz, jaki się wydarzył przez lat dwadzieścia w calem państwie pruskiem. Stan barometrowy przecięciowy dochodzi 335,64 [ 496 ]paryskich linij; opad deszczowy 18,75 paryskich cali. Najczęściej wieją wiatry wschodnie. Ludność ogólna, wedle liczenia z r. 1875, wynosiła 572,337 dusz; 279,928 rodzaju męskiego, 292,409 rodz. żeńskiego. R. zaś 1871 ludności ogólnej było 566,649 dusz, 276,942 r. m., 289,707 r. ż.; gmin było 2220, miejscowości 3286, domów mieszkalnych 51,281, rodzin 105,998; ewangelików 230,673, katolików 313,698, dysydentów 520, żydów 21,758. Północna część okręgu, cały obwód nadnotecki i miasto Bydgoszcz mają ludność niemiecką znacznie przeważającą; podług obliczenia urzędowego ma być w całym okręgu ludności polskiej 258,500; w rzeczywistości ludność polska mało przewyższa połowę ludności ogólnej. Od r. 1867 do 1875 przybyło ludności na 1000 mieszkańców pomiędzy 64–126 w powiecie bydgoskim; aż do 63 dusz na 1000 przybyło w pow. gnieżnieńskim, mogilnickim, inowrocławskim, szubińskim, czarnkowskim; ubyło zaś ludności w tym czasie w pow. chodzieskim, wągrowieckim i wyrzyskim, do czego w znacznej części przyczyniła się emigracya do Ameryki. W ogólności okrąg bydgoski mniej jest zaludniony niż poznański; na milę kwadratową przypada około 2,300 mieszk.; tylko w powiecie bydgoskim jest przeszło 3000 mk. na mil. kwadr. Ludność wiejska i mieszkańcy mniejszych miast trudnią się prawie wyłącznie rolnictwem i chowem bydła; ludności zaś miejskiej, liczącej 151,163 dnsz, 73,291 rodz. męz., 77,872 rodz. żeńskiego, zajęciem głównem obok tego jest handel i przemysł. Znaczny procent ludności miejskiej należy do klasy urzędniczej i stanu wojskowego. R. 1871 było w 50 gminach miejskich: 133 miejscowości, 11,600 dm. mieszkalnych, 28,505 rodzin, 143,111 mieszk., 68,719 rodz. m., 74,392 r. ż., 59,837 ew., 63,292 kat., 306 dysydentów, 19,676 żydów. W 1328 gminach wiejskich: 1759 miejscowości; 31,749 dom. mieszkalnych, 54,684 rodzin, 292,739 mieszk., 145,359 rodz. m., 147,380 r. ż., 141,578 ew., 149,163 kat., 173 dysyd., 1825 żydów. W 830 gminach czyli obwodach dominialnych: 1381 miejscowości, 8408 dom. mieszk., 22,771 rodzin, 130,577 mk., 62,752 rodz. m., 67,826 rodz. żeń., 29,128 ew., 101,152 kat., 41 dys., 257 żydów. Najwyższą władzą administracyjną okręgu jest regencya bydgoska, której przewodniczy prezes, podwładny naczelnego prezesa w Poznaniu. Regencya podzielona jest na trzy wydziały: 1) Wydział spraw wewnętrznych, obejmujący sprawy dotyczące budownictwa, dróg i spraw lekarskich, 2) wydział kościelny i szkolny, 3) wydział obejmujący sprawy dotyczące podatków bezpośrednich, królewszczyzn i lasów królewskich. Na czele administracyi powiatowej w calem państwie pruskiem ustanowieni są landraci, wybierani w prowincyach niemieckich przez stany powiatowe, tylko w wielkiem księstwie poznańskiem wyjątkowo mianowani przez rząd. Landrat ma w powiecie nadzór nad policyą, nad porządkiem i bezpieczeństwem publicznem, przemysłem, poborem podatków, poborem do wojska, nad szkołami i kasami publicznemi. Władze landratom podległe są magistraty, komisarze policyjni, urzędy stanu (Standesaemter) od r. 1873 istniejące, w których się prowadzą listy urodzeń, ślubów, śmierci; naczelnicy gmin i sołtysi. Nadto w każdym powiecie jest urząd poborowy, tak nazwany kontroler katastru, biorący urzędową odpowiedzialność za czynności miernika powiatowego i utrzymujący akta pomiarów; powiatowy lekarz czyli fizyk, chirurg i weterynarz. Okrąg bydgoski podzielony jest na 9 powiatów: bydgoski, chodzieski, czarnkowski, gnieźnieński, inowrocławski, mogilnicki, szubiński, wyrzyski i wągrowiecki. Każdy powiat ma kilka komisaryatów: najdrobniejszemi obwodami administracyjnemi są gminy. Okręgi wyborcze do sejmu prowincyonalnego tworzą powiaty: 1) bydgoski i mogilnicki, 2) czarnkowski i chodzieski, 3) gnieźnieński, 4) inowrocławski, 5) szubiński, 6) wyrzyski, 7) wągrowiecki. Ogółem na całe w. ks. poznańskie jest okręgów 22. Głosy wirylne mają miasta: 1) Bydgoszcz, 2) Gniezno. Ogółem jest 8. Głosy zbiorowe są z miast: 1) powiatu bydgoskiego, szubińskiego i wyrzyskiego, 2) czarnkowskiego, chodzieskiego, wągrowieskiego, 3) gnieźnieńskiego, inowrocławskiego i mogilnickiego. Ogółem jest takich okręgów 8. Gminy wiejskie mają głosy zbiorowe na powiaty: 1) bydgoski, szubiński i wyrzyski, 2) czarnkowski, chodzieski i wągrowiecki, 3) gnieznieński, inowroclawski i mogilnicki; ogółem jest ich 8. Do sejmu czyli parlamentu cesarstwa niemieckiego istnieją okręgi wyborcze na powiaty: 1) inowrocławski i mogilnicki, 2) czarnkowski i chodzieski, 3) wyrzyski i szubiński, 4) bydgoski. Ogółem jest 14. Do sejmu pruskiego: do izby reprezentantów czyli deputowanych tworzą okregi wyborcze powiaty: gnieźnieński, wągrowiecki i mogilnicki, 2) inowrocławski i szubiński, 3) wyrzyski i bydgoski, 4) czarnkowski i chodzieski. Izby panów jest 1) członkiem sukcesyjnym hr. Skórzewski z Czerniejewa, pow. gnieźnieńskiego, 2) członkami wybranymi z pomiędzy posiedzicieli, do których rodzin dobra należały najmniej 100 lat bez przerwy, są: hr. Bniński ze Samostrzela, w pow. wyrzyskiem dobra posiadający, i hr. Potulicki z Potulic w pow. bydgoskim. Według nowej organizacyi sądowej, jaka weszła w życie z dniem 1 października r. 1879, w okręgu bydgoskim następujące ustanowiono sądy: Sąd [ 497 ]zięmiański, kolegialny, w Bydgoszczy. Do niego należą sądy mniejsze, tak nazwane sądy okręgowe (Amtsgerichte) z jednym, dwu lub kilku sędziami: 1) w Bydgoszczy, 2) w Koronowie (Krone an der Brahe), 3) w Chcyni, 4) w Inowrocławiu, 5) w Łabiszynie, 6) w Szubinie, 7) w Strzelnie. Sąd ziemiański w Gnieźnie, do którego należą sądy urzędowe: 8) w Gnieźnie. 9) w Mogilnie, 10) w Trzemiesznie, 11) w Wągrowcu. Do sądu ziemiańskiego w Poznaniu przyłączone są sądy okręgowe w departamencie czyli okręgu regencyjnym bydgoskim położone, 12) w Pobiedziskach, 13) w Rogoźnie. Do sądu ziemiańskiego w Pile należą w okręgu bydgoskim położone sądy okręgowe: 14) w Czarnkowie, 15) w Wieleniu, 16) w Chodzieżu, 17) w Łobżenicy, 18) w Margoninie, 19) w Nakle, 20) w Pile, 21) w Trzciance, 22) w Wyrzyskach. Najwyższą instancyą sądową w w. ks. poznańskiem jest sąd nadziemiański w Poznaniu. Obwody dla sądów przysięgłych, w których ciężkie sprawy kryminalne się sądzą, tworzą: 1) powiaty: bydgoski, inowrocławski i szubiński; sądy odbywają się w Bydgoszczy; 2) powiaty: gnieźnieński, mogilnicki i wągrowiecki; roki odbywają się w Pile. Nadto sądy polubowne ustanowione celem rozsądzania mniejszych spraw injuryjnych, znajdują się co kilka gmin w okręgu bydgoskim, jak w całem państwie. Podział kościelny wyznania rzymsko-katolickiego nie zgadza się całkowicie z podziałem administracyjnym. Z dyecezyi poznańskiej, liczącej 23 dekanatów, w okręgu bydgoskim położony jest dekanat czarnkowski z 14 parafiami i część dekanatu rogozińskiego. Archidyecezya gnieżnieńska podzielona na 16 dekanatów, licząc 2 kolegiaty, gnieźnieńską św. Jerzego, kruświcką, 211 kościołów parafialnych, filialnych 23, należy przeważnie do okręgu, prócz dekanatów: 1) krotoszyńskiego, 2) ołobockiego i 3) pleszewskiego; w okręgu zaś są dekanaty: 4) gnieźnieński S. Trinitatis; 5) gnieźnieński SS. Petri et Pauli: siedzibą dziekana Łopienno, 6) gnieźnieński S. Michaelis: siedzibą dziekana Trzemeszno, 7) bydgoski, 8) gniewkowski, 9) inowrocławski, 10) chcyński, 11) kruświcki, 12) łeknieński, 13) nakielski, 14) powidzki, 15) rogowski, 16) żniński. Seminaryum duchowne praktyczne znajduje się w Gnieźnie. Arcybiskup gnieźnieński jest zarazem biskupem poznańskim z rezydencyą w Poznaniu. Biskup sufragan archidyecezyi gnieźnieńskiej mieszka w Gnieźnie. Kapituła składa się prócz tego z prałata, 5 kanoników; władzą administracyjną dyecezyi jest konsystorz przeniesiony od czasu zatargów kościoła katolickiego z rządem czyli tak zwanego kulturkampfu, w r. 1876 do Poznania. Kościół wyznania protestanckiego podzielony na 8 dyecezyj: 1) bydgoska z 7 parafiami, 2) chodzieska z 9 par., 3) wieleńska z 7 par., 4) gnieźnieńska z 11 par., 5) inowrocławska z 12 par., 6) łobżenicka z 11 par., 7) trzciankowska z 7 par., 8) szubińska z 8 par. Przewodniczącym każdej dyecezy i jest superintendent; superintendenci i wszyscy pastorowie podwładnymi są jeneralnego superintendenta, zamieszkującego w Poznaniu. Najwyższą władzą szkolną dla szkół wyższych okręgu, jest rada szkolna w Poznaniu; dla szkół niższych regencya bydgoska, a mianowicie wydział spraw kościelnych i szkolnych. Szkoły elementarne pod szczegółowym są nadzorem inspektorów powiatowych, których jest tylu ile powiatów. Szkół ludowych czyli elementarnych ma okrąg ogółem 843; nauczycieli zatrudnionych przy szkołach jednoklasowych jest 695, przy szkołach kilkoklasowych 453. Są dwa seminarya nauczycielskie z internatami na 90 uczniów każde, w Bydgoszczy i w Chcyni. Dziewięć jest szkół wyższych: a) gimnazya filologiczne: 1) w Bydgoszczy, 2) w Inowrocławiu, 3) w Gnieźnie, 4) Nakle, 5) w Pile, 6) w Rogoźnie, 7) w Wągrowcu; b) szkoły realne: 8) w Bydgoszczy; c) progimnazyum: 9) w Trzemesznie. Szkoła głuchoniemych urządzona w Pile. Do rozpowszechnienia oświaty przyczyniają się w okręgu nadto dość liczne księgarnie, czytelnie i drukarnie; pierwszych jest 19, drugich 14, a ostatnich 18. W okręgu całym jest 159,514 dzieci niżej 10 lat, 163,197 analfabetów. W 50 gminach miejskich 35,470 dzieci niżej 10 lat; 29,876 analf.; w 1328 gminach wiejskich jest 86,267 dzieci niżej 10 lat., 79,840 analf.; w 830 obwodach dominialnych 37,723 dzieci niżej 10 lat, 53,415 analf. Na 100 ewangelików jest mniej więcej 15 analf., na 100 kat. 32,7 analf., na 100 żydów 16,8 analf. Rolnictwo należące do ważniejszych zajęć mieszkańców (na 10,000 mieszkańców przypada 3142 ludności rolniczej w okręgu) odnosi się do wszystkich rodzajów zboża, do owoców strączkowych, roślin pastewnych, koniczyn, rzepaków, ziemniaków, lnu, chmielu, tytuniu i owoców. Chów bydła nie równy jest we wszystkich rodzajach zwierząt; najwięcej rozgałęziony jest chów świń; owce hodują się dotąd głównie dla wełny; bydło rogate w ogóle w niewiększej liczbie się utrzymuje, jak wskazuje potrzeba pociągów i rzezi. Wyjątkiem w tej mierze jest obwód nadnotecki, gdzie na bujnych łąkach bydło liczniej hodowane jest przedmiotem eksportu, przechodzącym potrzeby miejscowe. Celem pozyskania kapitału obrotowego do rolnictwa, a mianowicie do większych własności w okręgu bydgoskim, większa część powiatów korzysta z Nowej landszafty niemieckiej (Neuer landschaftlicher Kreditverein für die Provinz Posen); powiaty [ 498 ]tylko inowrocławski i bydgoski należą do towarzystwa kredytowego Prus Zachodnich, mającego siedzibę w Kwidzynie (Marienwerder); wydział jest ustanowiony w Bydgoszczy. W Pile zasiada dyrekcya dla powiatu wałeckicgo i kamieńskiego (Cammin). Posiadłość ziemska ogólna okręgu czyni 4,483,423 morg., z tych przypada na posiadłość więk. 2,392,000 m. W ręku polskiem jest obecnie jeszcze 835,000 m., a w niemieckiem już 1,557,000 m. Przemysł fabryczny mało jest rozwinięty, ale w widocznym postępie. Okrąg ma fabryki machin, papieru, cygar i tabaki, tajansów, szkła, tektury do pokrywania dachów, sztucznych nawozów, sera, mączki, octu, piły parowe, wodne olejnie, wiatraki, młyny, młyny parowe, gorzelnie, browary, cegielnie, piece do wypalania wapna, hamernie, drukarnie. Nadto są zakłady gazowe i wodociągowe; fabryki instrumentów muzycznych, narzędzi optycznych i mechanicznych, wozów i pojazdów zbytkowych. Do mniej ważnych wyrobów należą: mydło, towary cukiernicze, czekolada, kamienie młyńskie, kafle, wyroby stalowe, świeczniki bronzowe. Z drobniejszych rękodzieł zasługują obok najpospolitszych rzemiosł na wzmiankę nasamprzód wyroby stolarskie, budowlane i meble, dalej liczni są bednarze stale zajęci przy gorzelniach, garbarze, kuśnierze, kotlarze i ślusarze. Przedmiotem handlu są głównie płody rolnicze. Ożywione bardzo są stosunki handlowe z sąsiedniem Królestwem Polskiem. Ztamtąd importuje się zboże, rośliny strączkowe, bydło, drzewo, skóry i wełna. Kanałem bydgoskim spławiono w r. 1875 od strony Wisły: 23,700 centnarów drzewa opałowego, 602,400 ceutnarów belek, tarcic i desek r. twardego drzewa, 1,906,950 cent. belek, tarcic i desek z drzewa mięk. i 10,600 cent. kory i dębnicy garbarskiej; prócz tego w tratwach 16,550 cent. pni z twardego drzewa; 6,233,500 cent. pni z miękkiego, i na szkutach 657,260 cent. pni i belek z twardego i miękkiego drzewa. Z handlu wypływający obrot pieniężny ma w posłudze instytucye finansowe, z których najważniejszą jest bank cesarstwa niemieckiego. Pierwszorzędne biuro bankowe znajduje się w Poznaniu, drugorzędne w Bydgoszczy, trzeciorzędne biura w okręgu są w Gnieźnie, w Inowrocławiu i w Pile. Drugą instytucyą tego rodzaju jest bank akcyjny prowincyonalny; tym samym celom słuzą: bank rolniczo-przemysłowy niemiecki, towarzystwo kredytowe Prus Zachodnich na powiaty bydgoski i inowrocławski, nowe towarzystwo kredytowe poznańskie (dawna landszafta z administracyą polską od r. 1878 już nie istnieje); filia banku przemysłowo-rolniczego toruńskiego; bank akcyjny Kwilecki i Potocki i bank włościański z siedzibą w Poznaniu. Po wszystkieh prawie miastach i miasteczkach rozrzucone są spółki pożyczkowe i miejskio kasy pożyczkowe. W celu sprowadzania w wielkiej ilości towarów kolonialnych i artykułów żywności i pozyskania cen niższych istnieje w Bydgoszczy towarzystwo konsumcyjne. Z towarzystw asekuracyjnych wielkiego księstwa poznańskiego okrąg byd. licznych ma członków w towarzystwie zabezpieczeń życia Weście i w towarzystwie asekuracyjnem ogniowem prowincyonalnem. Krajami skąd się przedmioty handlu importuje, są na zboża wszelkiego rodzaju: Królestwo Polkie, Galicya, Węgry, Prusy zachodnie; na cygara: Niemcy środkowe; na wino: Węgry; na drzewo: Królestwo Polskie; na węgle kamienne: Szląsk. Cukru dostarczają Szląsk, Magdeburg, Szczecin i łęgi nadodrzańskie; owoców południowych Tryest. Krajami zaś, dokąd się odbywa eksport, są: na zboże: Saksonia i Łużyce; na mąkę Szląsk, Saksonia, Turyngia, Czechy, Niemcy południowe. Chmiel wywozi się do Bawaryi, Czech i Anglii; okowita do Niemiec południowych, do prowincyi nadreńskich; olej do Alzacyi; drzewo opałowe do Berlina. Meble mają odbiorców w Prusiech. Sól ze salin inowrocławskich zaspakaja nasamprzód potrzeby Poznańskiego, a staje się jeszcze przedmiotem eksportu do Prus wschodnich i zachodnch i do Królestwa Polskiego; w r. 1875 produkcya soli kuchennej wynosiła 166,253 centnarów, soli dla bydła 49,371 centnarów, zoły do kąpieli 9325 hektolitrów. Z rzek przepływających okrąg spławnemi są: Brda przez 15 kil., Wełna przez 31, Noteć przez 80, Głda przez 15, Drawa przez 28. Kanał bydgoski powiększa jeszcze długość uspławnionej przestrzeni o 27 kil.; okrąg ma zatem w ogóle dróg wodnych przydatnych dla handlu 296 kil. Tratwy tylko spławiać można Brdą przez 60 kil., Notecią przez 111, Montwą przez 43, Głdą przez 61 i Drawą przez 45 kil., ogółem przez 320 kil. Kanałem bydgoskim płynęło w r. 1873: 2724 szkut z 1,853,653 cent., 43,963 tratew ważących 8,104,606 cent. W r. 1875 spławiono górną Brdą: 53 tratew t. j. 22,240 cent. pni, 49,268 cent. drzewa pociętego, 3652 cent. w kloftach, ogółem 75,160 cent. Gościńce czyli szosy przerzynające okrąg, częścią powiatowe, częścią wykonane nakładem prywatnym (co do ich długości ob. W. Ks. Poznańskie); główniejsze gościńce są: 1) Królewiecki, przerzynający okrąg bydgoski od granicy okręgu frankfurckiego od wsi Wesołów (Neu-Hochzeit) w pow. czarnkowskm, po nad rzeką Drawą przez wieś Przesieki (Prosekel), o 2 kil. od wsi Cice (Zütze) wchodzi do okręgu kwidzyńskiego, przez Wałcz, Jastrow prowadzi dalej do Gdańska i Królewca. 2) Bydgoski, który od królewieckiego się odłącza pod [ 499 ]wsią Ruszoną (Ruschendorf) w okręgu kwidzyńskim, do okręgu bydgoskiego wchodzi o 6 kil. przed Piłą, t. j. do pow. chodzieskiego, przechodzi przez Piłę, za wsią Śmiłowo wchodzi do pow. wyrzyskiego, prowadzi przez Wyrzyska, Nakło, następnie w pow. bydgoskim przez wsi Szelin Strzelewo, Kruszynę dąży ostatecznie do Bydgoszczy. Bydgosko-królewiecki idzie od Bydgoszczy w kierunku północno-wschodnim przez wsie Osielsk, Trzeciewiec, dalej w okręgu kwidzyńskim przez Świecie, Nowe do Gdańska i Królewca. 4) Inowrocławski z Inowrocławia prowadzi w kierunku północno-zachodnim przez wsie Jaksice, Racewo, Nowąwieś do Bydgoszczy. 5) Poznańsko-toruński idzie przez Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Inowrocław. Koleje żelazne ułatwiające komunikacyą w okręgu są: 1) Część kolei wschodniej (Ostbahn), idącej z Berlina przez Chojnice do Eydtkuhnen; część kolei prowadząca z Piły przez Toruń do Wystrucia (Insterburg); część kolei z Bydgoszczy do Tczewa (Dirschau). 7) Część kolej górno-szląskiej (Oberschlesische Bahn), na przestrzeni z Poznania do Staregogrodu (Stargard); część kolei poznańsko-bydgoskiej; część przestrzeni z Inowrocławia do Torunia. 3) Część kolei oleśnicko-gnieźnieńskiej (Oels-Gnesener Bahn). 4) W ostatnim roku przybyła kolej poznańsko-belgardzka, prowadząca do portów baltyckich Rügenwalde i Stolpemünde, ze stacyami w Rogoźnie i Pile. (Długość przestrzeni, oraz ilość przewiezionych osób i towarów ob. Poznańskie w. ks.). Administracyą poczt. i telegrafów kieruje w całym okręgu bydgoskim i jeszcze w 5 powiatach Prus Zachodnich naczelna dyrekcya w Bydgoszczy. W końcu r. 1877 było 5 urzędów pocztowych pierwszej klasy ze stacyami telegraficznemi, a mianowicie: Bydgoszcz, Gniezno, Inowrocław, Nakło i Piła; urzędów pocztowych drugiej klasy ze stacyami telegraficznemi 10, a mianowicie: Koronowo, Czarnków, Chojnica, Wieleń, Łobżenica, Trzcianka, Szubin, Strzelno, Trzemeszno, Wągrowiec; urzędów pocztowych trzeciej klasy 35; nareszcie ajentur pocztowych 48. Samodzielny urząd telegraficzny był jeden, połączonych stacyj telegraficznych 37, urzędów pocztowych i telegraficznych razem 136, poczthalteryj 27. Długość linij, któremi listonosze po wsiach roznosili listy, wynosiła 1231 kil., linij telegraficznych 787 kil., drutów telegraficznych 3,745 kil. Na głowę przypadło w r. 1876 listów 10,8, telegramów 0,09. Jeden urząd pocztowy przypada na 116,82 kwadr. kil. i 5786 mieszkańców; jedna stacya telegraficzna na 279,22 kwadr. kil. i 13,959 mieszk. W. ks. poznańskie w granicach z r. 1815 powstało z dawnego województwa poznańskiego, z części województwa inowrocławskiego, w. brzesko-kijowskiego, z części ziemi wieluńskiej, części wojew. sieradzkiego, z części w. kaliskiego i w. gnieźnieńskiego. Z dawnego województwa poznańskiego, teraz nie należą do księstwa poznańskiego na pograniczu północnem położone: cały powiat wałecki, części powiatów nowoszczecińskiego, belgardzkiego, dramburskiego i sternberskiego. W całej objętości częścią województwa poznańskiego w okręgu bydgoskim był powiat czarnkowski. Częściowo należały do województwa poznańskiego. 2) pow. gnieźnieński objętością 2,17 kwadr. mil, do województwa zaś gnieznieńskiego objęto 19,23 kw. mil i do wojew. kaliskiego obj. 2,06 kw. m. 3) wągrowiecki obj. 11,83 kwadr. mil., do w. zaś gnieźnieńskiego obj. 12,94 kw. mil; 4) chodzieski obj. 10,36 kw. m., do wojew. gnieźnieńskiego obj. 9,78 kw. m. Do wojew. poznańskiego nie należały: 5) pow. mogilnicki położony dawniej w woj. gnieźnieńskiem obszarem 11,99 m. kw.; w w. brzesko-kujawskiem obszarem 11,74 m. kw.; w w. inowroclawskiem obszarem 0,24 kw. mil, 6) inowrocławski był położony w wojew. inowrocławskiem obszarem 19,50 kw. mil., w wojew. brzesko-kujawskiem obsz. 9,02 kw. m.; w gnieźnieńskiem obszar. 1,90 mil kwadratowych. 7) szubiński położony w wojewódz. gnieźnieńskim na przestrzeni 19,64 mil kw., w w. inowrocławskiem na prz. 1,56 m. 8) bydgoski pow. w wojew. inowrocławskiem objętością 12,41 m. kw., w gnieźnieńskiem obj. 6,70 m. kw. 9) wyrzyski pow. cały w woj. guieźnieńskiem. Okolice okręgu bydgoskiego uległy w ciągu wieków upłynionych następującym ważniejszym przemianom: Brat przyrodni Bolesława Krzywoustego Zbigniew posiadał na początku dwunastego wieku przez lat kilkanaście część brzesko-kujawską i inowrocławską dzielnicy piastowskiej. Po śmierci Bolesława Krzywoustego r. 1139 trzeci syn Mieczysław otrzymał Wielkopolskę, oprócz części kujawskiej, która dostała się drugiemu synowi Bolesławowi. R. 1202 ziemia kaliska i gnieźnieńska przeszły pod panowanie Władysława Laskonogiego, drugiego syna Mieczysława. Reszta Wielkopolski oddana była wnukowi tegoż Mieczysława Władysławowi Plwaczowi. Świętopełk książę pomorski oderwał roku 1220 powiat czarnkowski i część chodzieskiego od ówczesnego księstwa poznańskiego, od ziemi zaś gnieźnieńskiej i kaliskiej część teraźniejszych powiatów bydgoskiego, wyrzyskiego i chodzieskiego. W tymże roku Leszek V odstąpił części sieradzkiej bratu Konradowi Mazowieckiemu. Władysław Plwacz, odziedziczywszy ziemię kaliską i gnieźnieńską, połączył znowu całą Wielkopolskę r. 1229. Kazimierz, syn Konrada Mazowieckiego, otrzymał ziemię kujawską i [ 500 ]sieradzką r. 1247. Przemysław ks. poznański odstąpił r. 1249 bratu Bolesławowi Pobożnemu pow. gnieźnieńskiego i kcyńskiego. R. 1253 Przemysław pozyskał znowu części dzisiejszego powiatu chodzieskiego. Władysław Łokietek, syn Leszka VI a wnuk Kazimierza Mazowieckiego, odziedziczył całe księstwo poznańskie i rozdzielił Kujawy na dwa województwa, brzesko-kujawskie i inowrocławskie. Pomimo klęski pod Płowcami r. 1332 zakon krzyżaków, aż do traktatu wyszogrodzkiego r. 1335 oderwał wojew. brzesko-kujawskie i inowrocławskie. W skutek bitwy pod Grynwaldem i Tanenbergiem Władysław Jagiełło przyłączył dopiero do wojew. poznańskiego pow. czarnkowski, wyrzyski, chodzieski i bydgoski; wówczas rozległość wojew. poznańskiego wynosiła 326,46 mil kw., jaką zatrzymało aż do pierwszego rozbioru Polski, do r. 1772; od tego tez czasu ustaliła się nazwa województw, pierwszy raz używana za Władysława Łokietka. W r. 1768 powstało województwo gnieźnieńskie, z pow. gnieźnieńskiego, kcyńskiego, nakielskiego, należących poprzednio do wojew. kaliskiego. Przez pierwszy rozbiór, Prusy wzięły pow. czarnkowski, część pow. chodzieskiego, wyrzyskiego, szubińskiego, bydgoskiego i mogilnickiego i cały pow. inowrocławski, w ogóle 85,13 kw. mil. Pow. czarnkowski i część chodzieskiego utworzyły tak nazwany obwód nadnotecki (Netzdistrict); powiat zaś wałecki i części powiatów powyżej wymienionych przyłączono do Prus Zachodnich. Przez drugi rozbiór 1793 r. reszta powiatów dzisiejszego Wielkiego księstwa Poznańskiego przeszła pod panowanie pruskie pod nazwą Prus Południowych (Süd-Preussen). Na mocy traktatu tylżyckiego r. 1807 wcielono do powstałego księstwa warszawskiego wszystkie powiaty dzisiejszego W. ks. Poznańskiego. Traktat wiedeński z r. 1815 nadał nową organizacyą W. ks. Poznańskiemu, jaka pod względem administracyjnym w główniejszych rzeczach się jeszcze utrzymuje. W rządzie czyli w administracyi okolice okręgu bydgoskiego miały udział w dawniejszych wiekach następujący (Pogląd ogólniejszy na rządy i administracyą ob. art. Poznańskie W. ks.) Kasztelan rogoziński z województwa poznańskiego był dygnitarzem w tych stronach. Województwo gnieźnieńskie czterech miało senatorów: arcybiskupa gnieźnieńskiego, wojewodę gnieźnieńskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i kasztelana mniejszego nakielskiego. Województwo brzesko-kujawskie w obrębie okręgu bydgoskiego miało senatora jednego t. j. kasztelana kruświckiego. Wtymże stosunku województwo inowrocławskie miało 3 senatorów t. j. wojewodę inowrocławskiego, kasztelana inowrocławskiego i kasztelana mniejszego bydgoskiego. Starostwa grodowe były: rogozińskie, gnieźnieńskie, kcyńskie, inowrocławskie, bydgoskie, nakielskie, kruświckie. Do jurysdykcyi jenerała wielkopolskiego należał gród gnieźnieński i kcyński. Po zorganizowaniu księstwa warszawskiego na czele departamentu bydgoskiego stanął prefekt, na czele powiatów ustanowiono podprefektów. Prefekt przewodniczył radzie prefekturalnej. Prócz tego rada ogólna departamentowa, rady powiatowe i municy palne kierowały sprawami administracyjnemi. Prefekt jeden mieszkał w Bydgoszczy. Departament dzielił się na 10 powiatów, z których dwa w granicach teraźniejszego W. ks. Poznańskiego są położone: bydgoski i inowrocławski; po za granicami zaś: pow. kamieński, wałecki, chełmiński, toruński, brzesko-kujawski, kowalski i radziejowski. Posłów na sejm wybierało województwo gnieźnieńskie czterech aż do r. 1574 w Kole, a następnie do 1791 roku w Średzie. Za czasów księstwa warszawskiego departament bydgoski wybierał jednego posła na sejm i każdy okrąg gminny jednego deputowanego; departament bydgoski miał dwa powiaty; okręgów gminnych 2, każdy po dwa powiaty zawierających. Na sejmie ks. warszawskiego zasiadało dwóch posłów bydgoskich i dwóch deputowanych. Sprawy sądowe należały w dawniejszych wiekach do wojewodów i starostów grodowych, którzy łączyli władzę administracyjną z sądową i którzy mianowali sami członków sądów wojewódzkich i sądów grodzkich, podstarostów, sędziów, pisarzy grodzkich. Do spraw ziemskich i układów istniały sądy ziemskie w Kcyni i w Nakle w dzisiejszym okręgu bydgoskim. Sądy te składały się z sędziego, podsędka i pisarza, mianowanych przez króla z 4 kandydatów wybranych na każdy urząd na sejmiku. Po konstytucyi 3 maja 1791 nowe powstały sądy t. j. ziemiańskie, łączące jurysdykcyą grodzkich z ziemskiemi. Wyższą władzą sądową był dawniej król; od roku zaś 1578, od czasów Stefana Batorego, trybunał. Sądy województw wielkopolskich miały trybunał w Piotrkowie (Skład cały trybunału ob. Pozn. W. ks.). Z deputatów duchownych kapituła gnieźnieńska wybierała jednego, który z prawa był prezydentem trybunału; z deputatów świeckich obierano jednego z województwa gnieźnieńskiego w Środzie. W czasie istnienia księstwa warszawskiego w każdym powiecie był sąd pokoju, sąd policyi prostej i sąd policyi poprawczej; w Bydgoszczy trybunał cywilny pierwszej instancyi. Od sądów pierwszej instancyi apelacya szła do sądu apelacyjnego w Warszawie. Po roku 1815 w każdym okręgu ustanowiono sąd nadziemiański (Oberlandesgericht), podwładny sądowi apelacyjnemu poznańskiemu (Ober- [ 501 ]Apellations-Gericht), skąd ostatecznie odwołanie szło do trybunału najwyższego (Geheimes-Ober-Tribunal) w Berlinie. Sąd nadziemiański bydgoski składał się z prezesa, 5 radzców i 5 asesorów. Sprawy mniejsze cywilne, mniejsze kryminalne i injuryjne rozsądzały sądy ziemiańsko-miejskie, których w całem W. ks. Poznańskiem było 30; w okręgu bydgoskiem 10: w Bydgoszczy, w Wieleniu, Gnieźnie, Inowrocławiu, Łobżenicy, Pile, Trzciance, Szubinie, Trzemesznie i w Wągrówcu. Władzą prowadzącą śledztwa w większych sprawach kryminalnych były inkwizytoryaty, których było 6; w okręgu bydgoskim 3; w Bydgoszczy, w Pile i Koronowie; z tych zniesiono w następnych latach wszystkie; ustanowiono natomiast osobne wydziały przy sądach ziemiańsko-miejskich. Aż do nowej organizacyi każdy powiat miał sąd powiatowy kolegialny i nadto komisye sądowe po niektórych mniejszych miastach. Sądy te były: 1) sąd powiatowy bydgoski z komisyą w Koronowie; 2) na powiat czarkowski sąd powiatowy w Trzciance z komisyami w Czarnkowie i w Wieleniu; 3) sąd powiatowy gnieźnieński; 4) sąd pow. inowrocławskij 5) na powiat chodzieski sąd powiatowy w Pile z komisyami w Chodzieżu i w Margoninie; 6) na pow. mogilnicki sąd powiatowy w Trzemesznie; 7) sąd pow. szubiński; 8) na powiat wyrzyski sąd pow. w Łobżenicy; 9) sąd pow. wągrowiecki. Wyższą instancyą był sąd apelacyjny w Bydgoszczy. W sprawach kościoła zasługują z ubiegłych wieków na wzmiankę ważniejsze szczegóły następujące. Mieczysław I, który z panujących pierwszy w Polsce przyjął chrzest i w kraju koniec położył bałwochwalstwu, założył pierwszy także klasztor, a mianowicie: księży kanoników regularnych w Trzemesznie; do najstarszych następnie należy założony przez Bolosława Smiałego ks. benedyktynów w Mogilnie, i przez Mieczysława Starego cystersów w Wągrówcu. Archidyecezya gnieźnieńska liczyła dawniej w kapitule 24 kanoników, 7 prałatów t. j. proboszcza, dziekana, archidyakona, kanclerza, kustosza, kantora i scholastyka. Herbem były trzy lilie, wyżej dwie obok siebie, jedna niżej. Z 10 kolegiat dyecezyi poznańskiej w okręgu teraźniejszym bydgoskim były położone czarnkowska i chodzieska. Klasztorów liczono w dawnych województwach, tworzących teraźniejsze W. ks. Poznańskie, 67; w teraźniejszym okręgu bydgoskim istniały I. męskie: l) ks. bernardynów w Gołańczy, 2) franciszkanów w Gnieźnie; 3) franciszkanów w Bydgoszczy; 4) franciszkanów minorytów w Łabiszynie; 5) franciszkanów minorytów w Pakości; 6) kanoników regularnych w Trzemesznie. 7) benedyktynów w Mogilnie; 8) cystersów w Wągrówcu; 9) karmelitów trzewiczkowych w Kcyni; 10) pijarów w Bydgoszczy; 11) krzyżaków w Gnieźnie. II. żeńskie: 12) franciszkanek w Gnieźnie; 13) teresek w Gnieźnie; 14) klarysek w Gnieźnie; 15) klarysek w Bydgoszczy; 16) norbertanek w Strzelnie. Arcybiskup gnieźnieński w hierarchii kościelnej pierwszym był biskupem polskim; miał po królu najwyższe stanowisko polityczne, nosił tytuł prymasa, był stałym posłem stolicy rzymskiej, legatus natus, w czasie bezkrólewia wyobrazicielem władzy królewskiej; biskup kujawski, dawniej nazywany kruświckim, w senacie zasiadał po biskupie krakowskim. Po traktacie wiedeńskim, gdy powstało arcybiskupstwo gnieźnieńsko-poznańskie, na mocy bulli papieskiej z dnia 16 lipca 1821 r. „De salute animarum,“ na podstawie konkordatu z rządem pruskim, arcybiskupstwo to jednego ma biskupa i 2 sufraganów, jednego w Gnieźnie, drugiego w Poznaniu. Do archidyecezyi gnieźnieńsko-poznańskiej bezpośrednio należą prawie wszystkie kościoły katolickie okręgu bydgoskiego, część okręgu kwidzyńskiego, tak nazwanego obwodu nadnoteckiego; pośrednio kościoły dyecezyi chełmińskiej, z powiatu bydgoskiego parafie: Koronowo, Fordon, Byszewo, Dubrszcz, Osielsk, Wielno, Żołądowo. Za rządów arcybiskupa Dunina zniesiono wszystkie klasztory oprócz kongregacyi ks. filipinów w Gostyniu. W niektórych pozostawiono zakonników i zakonnice na funduszu rządowym aż do śmierci; w okręgu bydgoskim franciszkanów w Gnieźnie, klaryski w Gnieźnie, norbertanki w Strzelnie. Nowe klasztory powstały po nadaniu państwu pruskiemu konstytucyi, wedle której wszystkim wyznaniom zapewniono samorząd, W ten sposób w okręgu bydgoskim założono klasztor urszulanek w Gnieźnie z zakładem wychowawczym dla panien. Po r. 1873, po nadaniu tak nazwanych praw majowych, zniesiono ponownie wszystkie klasztory oprócz zakładów Sióstr Miłosierdzia, zmieniwszy odnośny paragraf konstytuoyi, zapowniający kościołowi niezależność. (Hist. innych wyznań chrześciańskich ob. Poznańskie W. ks.) Ugruntowaniem i szerzeniem oświaty zajmowały się także w dawnych wiekach szkoły, istniejące prawie wyłącznie przy klasztorach, kierowane przez duchownych; w późniejszych czasach były i świeckie; w miastach obecnego okręgu bydgoskiego daleko mniej niż w poznańskim; pomiędzy klasztorami aż do wieku XIX słynęła szkoła pijarów w Pakości. Za poradą i pod kierownictwem komisy i edukacyjnej założono r. 1775 szkoły wojewódzkie i powiatowe; wojewódzką szkołę miało Gniezno. Księstwo warszawskie dla ciągłego ruchu wojennego mało się zajmowało szkołami i starało się tylko utrzymać dawniejszy stan [ 502 ]rzeczy. Po okupacyi pruskiej z r. 1815 rozpoczęła się nowa organizacya szkół. Nadzór nad wyższemi szkołami objęła rada szkolna (Provinzialschulcollegium), nad niższemi wydział regencyjny szkolny, ostatni z siedzibą w Bydgoszczy; rada zaś szkolna jest tylko jedna: w Poznaniu na całe W. ks. Poznańskie. Władzą wyższą kontrolującą radę szkolną i szkoły wyższe była komisya egzaminacyjna wrocławska na Szląsk i W. ks. Poznańskie (Wissenschaftliche Prüfungscommission), złożona po większej części z profesorów uniwersytetu; od r. 1877 W. ks. Poznańskie oddano pod nadzór komisyi pomorskiej z siedzibą w Gryfii (Greifswalde). Po r. 1815 z wyższych szkół założono w okręgu gimnazya w Bydgoszczy i w Trzemesznie; seminaryum nauczycielskie protestanckie w Bydgoszczy, szkołę kilkoklasową w Fordonie; po wszystkich miastach i miasteczkach szkoły elementarne. W r. 1837 podług Hofmanna: „Bevölkerung des preussischen Staates“ liczba dzieci mających obowiązek uczenia się wynosiła 81,578; uczyło się zaś tylko 20,383, a więc ¾ mniej więcej było analfabetów. Drukarnie wszystkie W. ks. Poznańskiego w wiekach ubiegłych były położone w okręgu poznańskim; wkrótce po r. 1815 założono drukarnie w Bydgoszczy, w Gnieźnie i w Trzemesznie. Kięgarnia jedna powstała w Bydgoszczy. Do ulepszenia gospodarstw przyczyniły się od XVIII wieku, chociaż ze szkodą dla narodowości, osady rolne nazwane olędrami, osuszenie bagien nad Notecią i utworzenie z nich pastwisk. W r. 1837 w okręgu bydgoskim było 49,975 koni (1873 r. 75,574); 165,188 bydła rogatego (1873 r. 194,583), 803,998 owiec (1873 roku 1,083,258), 1,150 kóz, 77,152 świń (1873 roku 118,181), ogółem 1,097,463 sztuk bydła. W przecięciu na milę kwadr. przypadało 1837 r. w okręgu bydgoskim: 233 koni, 769 bydła rogatego, 3,742 owiec, 5 kóz, 359 świń, ogółem 5,108 bydła. Powiaty okręgu według zamożności tak po sobie następowały: wągrowiecki miał 6,306 sztuk bydła; inowrocławski 6,201; mogilnicki 5,621; gnieźnieński 5,501; szubiński 5,028; bydgoski 4,764; chodzieski 4,421; czarnkowski 3,389. Pierwsze towarzystwo kredytowe ziemskie założono dla W. ks. Poznańskiego reskryptem królewskim w końcu roku 1821. Z okręgu bydgoskiego większa część powiatów przystąpiła do tej nowej instytucyi; kilka powiatów należało już wówczas do towarzystwa kwidzyńskiego, założonego r. 1787; wtedy już dyrekcya prowincyonalna jedna była w Pile, druga w Bydgoszczy. Z okręgu bydgoskiego wspominają o cechu piwowarskim w Wągrówcu na początku XIV wieku; na początku XVIII w. słynny był browar w Łobżenicy; Rogoźno liczyło 21 piwowarów. W Wyszynach, wsi położonej prawdopodobnie w powiecie chodzieskim na zachód od Budzynia (istniała jeszcze wieś tegoż nazwiska w pow. międzyrzeckim i w pow. konińskim) za panowania Stefana Batorego słynna byla szabelnia; dla czego na sejmiku średzkim roku 1580 zakazano surowo naśladować wyroby wyszyńskie; szable te nazywano „wyszynkami.“ Zamięszania krajowe za Wazów i czasów następnych podkopały ruch przemysłowy. Ku końcowi wieku XVIII jednakże podźwignęły się fabryki sukna w Bydgoszczy, w Trzciance. Od początku wieku b. mieszkańcy Bydgoszczy zajmowali się wyrabianiem skór, rękawiczek, cykoryi, płótna, tkanin bawełnianych, pończoch, tytuniu, octu, wyrobów garncarskich, farbierskich, budową szkut. Skóry wyrabiano jeszcze w Chodzieżu, Margoninie, Gnieźnie, Witkowie, Łobżenicy; kapelusze w Pile, Chodzieżu i Nakle; płótno w Chodzieżu, Czarnkowie, Gnieźnie, Witkowie, Trzemesznie i w Skokach; koronki w Pile, Chodzieżu, Wieleniu i Czarnkowie; wyroby garncarskie w Koronowie i Kcyni, farbierskie w Chodzieżu. Rybołówstwem zajmowali się mieszkańcy Żnina. Przez W. ks. Poznańskie i okrąg bydgoski w starożytności już szły drogi handlowe od morza Baltyckiego na południe do Rzymu i Grecyi, któremi bursztyn sprowadzano; w wiekach średnich jedna z nich prowadziła przez Bydgoszcz, Gniezno, Kalisz, Sieradz do Starego Sącza i przez Węgry do Dunaju. W wieku XIII stanęła ugoda pomiędzy Władysławem Odoniczem, księciem wielkopolskim, a zakonem krzyżaków r. 1238, następnie przez Przemysława księcia poznańskiego i gnieźnieńskiego r. 1242 szczegółowiej spisana, na mocy której niektóre artykuły handlu, jako to pieprz, wino, płótno, wyroby bawełniane, wolno bylo za opłatą bliżej oznaczoną do kraju wprowadzać; komorą celną w okręgu bydgoskim było Gniezno. Późniejsze drogi handlowe na wschód i zachód, przez Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełłę oznaczone, przechodziły przez miasta po za okręgiem bydgoskim położone; toż samo się tycze dróg handlowych na mocy układów z krzyżakami o handel do Torunia i Gdańska. Z 27 komór celnych Wielkiej Polski w wieku XVI w obrębie teraźniejszego okręgu bydgoskiego były położone: Piła, Człopa, Łobżenica, Bydgoszcz, Kościelce, Fordon, Solec i Dybów. W miarę wzrastającego nierządu i zaburzeń handel także podległ ścieśnieniom. Na lepsze się zmieniły stosunki, gdy po okupacyi pruskiej przez dłuższy czas pokój zapanował. Na polu archeologicznem staraniem Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego i osób prywatnych ze strony polskiej, zachętą towarzystwa antropologicznego berlińskiego, wpływami prof. Virchowa z Berlina [ 503 ]i pracą niezmordowaną dyrektora gimnazyum Fryderyka Wilhelma, Schwarza w Poznaniu, badania widocznie postępują. P. Schwarz mianowicie już dwakroć w r. 1875 i 1879 ogłosił w programach swego gimnazyum spisy miejscowości, w których odkryto większe wykopaliska lub pojedyńcze przedmioty starożytnicze. Ze spisów tych ważniejsze miejsca okręgu bydgoskiego tutaj powtarzamy, same zaś przedmioty archeologiczne oznaczamy pod odpowiedniemi artykułami miejscowości. Przedmioty wykopane, groby zbadane dowodzą, że w czasach już starożytnych a później w wiekach średnich istniała komunikacya z południa, z Rzymu, z Grecyi i ze wschodu do wybrzeży Baltyku celem przewożenia bursztynu. Dokładniejsze i liczniejsze rozpatrywanie się w wykopaliskach podało sposobność do oznanzenia rodzajów grobów, do klasyfikacyi przedmiotów wedle epoki i narodów (ob. Pozn. W. ks.) Miejscowości już badane w okręgu bydgoskim są: Biała, pow. czarnkowski; Bielice, pow. bydgoski; Białężyn, pow. czarnkowski; Białośliwie, pow. wyrzyski; Bydgoszcz; Chełmce nad jeziorem Gopłem, pow. inowrocławski; Ciszkowo, pow. czarnkowski; Czarnków; Czeszewo, pow. wągrowiecki; Czerlin, pow. wągrowiecki; Danaborz, pow. wągrowiecki; Dobieszewko, pow. szubiński; Dochanowo, pow. wągrowiecki; Dźwierzchno (Dreidorf), pow. wyrzyski; Flot, pow. czarnkowski; Gembice, pow. czarnkowski; Gniezno; Gopło jezioro, pow. inowrocławski; Grabionna, pow. wyrzyski; Grabowo pod Miasteczkiem, pow. wyrzyski; Grzybowo, pow. gnieźnieński; Gulcz pod Wieleniem, pow. czarnkowski; Jankowo pod Pakością, pow. mogilnicki; Inowroclaw; Kamiń, pow. czarnkowski; Kłecko, pow. gnieźnieński; Komratowo pod Gąsawą, pow. szubiński, Kozielsko, pow. wągrowiecki; Kruchowo pod Trzemesznen, pow. mogilnicki; Krucz, pow. czarnkowski; Krzyżownica, pow. mogilnicki; Kujawki pod Gołańczą, pow. wągrowiecki; Laskowo, pow. chodzieski; Laziska, pow. wągrowiecki; Lednagóra, pow. gnieźnieński; Lipa, pow chodzieski; Liszkowo, pow. inowrocławski; Lubasz, pow. czarnkowski; Łabiszyn, pow. szubiński; Łagiewniki pod Kiszkowem, pow. gnieźnieński; Łakomowo, pow. bydgoski; Łomnica (Lemnitz), pow. czarnkowski; Małachowo, pow. gnieźnieński; Miłkowo, powiat czarnkowski; Morakowo, pow. wągrowiecki; Niszewice, pow. inowrocławski; Obiecanowo, pow. wągrowiecki; Oleino, pow. szubiński; Orchowo, pow. mogilnicki; Osuch (Malzmühle), pow. czarnkowski; Paryż, pow. wągrowiecki; Piła, pow. chodzieski; Radajewice, pow. inowrocławski; Radolin pod Trzcianką, powiat czarnkowski; Radosiew, pow. czarnkowski; Radzimin, pow. szubiński; Róża pod Piłą, pow. wałecki; Rogowo, pow. gnieźnieński; Ruda pod Mieściskiem, pow. wągrowiecki; Rzeczyca pod Chełmcami, pow. inowroclawski; Skoki, pow. wągrowiecki; Słaboszewo, pow. mogilnicki; Słupowo, pow. bydgoski, przy gościńcu z Bydgoszczy do Kamionny; Smogulec, pow. wągrowiecki; Sobiejuchy, pow. szubiński; Sroczyn pod Pobiedziskami, pow. gnieźnieński; Stareń pod Miasteczkiem, pow. wyrzyski; Stewy (Stöwen), pow. chodzieski; Strzydzew, pow. mogilnicki; Świątkowo, pow. wągrowiecki; Szubin; Szydłowo, pow. mogilnicki; Tarkowo, pow. inowrocławski; Tonowo, pow. wągrowiecki; Tarnówek, pow. inowrocławski; Trzemeszno, powiat mogilnicki; Ułanowo, powiat gnieźnieński; Uść, powiat chodzieski; Wapno, powiat wągrowiecki; Wszedzyn, powiat mogilnicki; Wyrzyska; Wysułki pod Piłą, powiat chodzieski; Wysek, powiat wyrzyski; Zdziechowo, pow. gnieźnieński; Żelgniewo, pow. chodzieski; Złotowo, pow. inowrocławski; Żnin, pow. szubiński; Zon, pow. chodzieski; Żurawie, pow. szubiński.

Kanał bydgoski dziełem jest Fryderyka II, króla pruskiego, wykopany niebawem po okupacyi w r. 1773 i 1774; rozpoczęty 1 marca 1773, ukończony we wrześniu 1774. W tym roku i miesiącu płynęły już pierwsze statki z uspławnionej wówczas Noteci do Wisły. Technicznym wykonawcą był budowniczy Dornstein pod dyrekcyą znakomitego radzcy Brenckendorfa. Potrzebne uzupełnienia, utworzenie drogi holowniczej, założenie kolonii, rowów i sadzenie drzew wykonano za panowania Fryderyka Wilhelma II i Fryderyka Wilhelma III. Kanał łączacy Brdę z Notecią długości ma 25 kil. czyli 3,4 mil; szerokości 19,5 metrów, głębokości 1,6 metr.; wzniesiony jest o 25,5 metr. po nad poziom Brdy, 4,9 m. ponad poziom Noteci. Koszta aż do całkowitego wykończenia czyniły 3,800,000 marek. Koszta utrzymania wynoszą około 18,000 marek. W r. 1876 wpłynęło z cła 70,602 marek. Pod wodę płynęło 206 próżnych i 517 naładowanych statków; z wodą 303 próżnych, 407 naładowanych statków; ogółem 1503 st., a nadto 462,427 metr. tratew. Kanał ten prowadzony z porzecza Wisły przez Brdę do porzecza Odry przez Noteć; Wartę łączy port gdański z p. szczecińskim; zaczyna się z jednej strony od Brdy w samem mieście Bydgoszczy i dochodzi do Noteci w odległości 2 kil. od miasta Nakła; dziesięć ma szluz. Pierwsza drewniana u samej Brdy dla upustu młynu bydgoskiego potrzebna. Druga murowana, między Brdą i gościńcem bydgoskim, podnosi wodę o 3,1 metr. Długość kanału od szluzy drugiej do trzeciej wynosi metrów 488. Trzecia szluza murowana podnosi wodę o 2,88 metrów. Długość kanału między trzecią i czwartą szluzą obejmuje [ 504 ]482 metrów. Czwarta murowana podnosi wodę o 4 metry. W tej wysokości kanał płynie 830 metrów. Piąta murowana podnosi wodę o 4 metry; i tak płynie kanał dalej przez 1208,6 metrów. Szósta murowana podnosi wodę o 4 metry; kanał w tej wysokości idzie metrów 4494,6. Siódma szluza drewniana podnosi wodę o 4 metry; kanał płynie dalej metrów 970,6. Ósma szluza drewniana podnosi wodę o 3,4. Od tego punktu kanał wywyższony jest blisko o 26 metrów nad poziom Brdy a blisko 5 metrów nad poziom Noteci i wtem najwyższem wzniesieniu idzie 13,220 metrów aż do szluzy następnej. Część ta kanału otrzymała nazwę długiego Tredlu (lange Trödel), przechodzi pod wsią Gorzynem i przez małe jezioro śleszyńskie. Dziewiąta szluza murowana zniża wodę o 3,4 metry, i tak kanał dalej idzie metrów 1924. Dziesiąta szluza drewniana zniża wodę o 1,7 metra t. j. do poziomu Noteci, z którą w tym punkcie kanał się łączy o 1,880 metrów od miasta Nakła. M. Studniarski.