Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Charłupia

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 546 ]Charłupia, 1.) mała, wś, nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. Charłupia, par. Charłupia mała, leży o pół mili od Sieradza, przy trakcie prowadzącym do m. Warty. Posiada kościół par. drewniany i szkołę początkową. W 1827 roku było tu 26 dm. i 196 mk., obecnie 474 mk.; do dominium należy m. 725, t. j. ziemi ornej m. 277, łąk i pastwisk m. 411, ogrody zajmują m. 17, resztę różne nieużytki; gospodarzy rolnych 30, zagrodników 17, posiadają razem m. 153. Grunta faliste, gatunek ziemi glinkowato-wapienny, warstwa dolna przepuszczalna. Od roku 1854 gospodarstwo 2-polowe, przy którem cała przestrzeń roli ornej corocznie sie obsiewa. Rzeczka Mesznik, wpadająca do Warty, przerzyna łąki. Dwa stawy rybne, zabudowań dworskich 19. Niegdyś Ch. z granicznemi wioskami: Dzierlinem, Biskupicami i Wolą Dzierlińską należała do zamożnej rodziny Biskupskich. Po rozdziale tych majątków w XVII w. pomiędzy synów jednego z Biskupskich, Ch. przechodziła kolejno [ 547 ]w ręce Walewskich, Zabłockich i Bemów. Erekcya tutejszego kościoła niewiadoma, gdyż podczas zdarzonego tu w 1698 r. pożaru wszystkie papiery spłonęły wraz z plebanią; jednakże jest pewną rzeczą, że już w 1540 r. była tutaj parafia, gdyż właściwie w tym roku Jakub sufragan poznański dopełnił konsekracyi kościoła w Charłupi. Ten kościół, pod wezwaniem Wniebowzięcia N. M. P., wystawiony z drzewa w kształcie krzyża, w 1680 r. chojnie przez Walentego Witkowicza uposażony, przetrwał do 1765 r., w którym Wojciech Walewski, ówczesny dziedzic, wybudował nowy drewniany. Na początku bieżącego stulecia popadła w wielkie opuszczenie z powodu że nie było wtedy w Charłupi stałych proboszczów, parafia była w Sieradzu; dopiero od 1841 r. podźwignięto kościół z upadku, opatrzono bogatemi darami i nadano mu tę postać, jaką dziś posiada. Jest to budynek niewielki, drewniany, ale wewnątz przedstawia się schludnie a nawet jak na wieś bogato. Obraz Wniebowzięcia N. M. P., niegdyś zdobiący wielki ołtarz, malowany na drzewie na tle złotem, należy do ciekawszych zabytków sztuki średniowiecznej. Podobnież godną uwagi jest kamienna chrzcielnica, wykuta z jednego kamienia w 1538 r. przez niejakiego Gomulińskiego, który wyrzeźbił na niej herby, swój podpis i datę oraz napis literami gotyckiemi tej treści: „Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei“ (jeżeli się kto nie odrodzi z wody i Ducha Sw. nie wejdzie do królestwa niebieskiego). Dziś w wielkim ołtarzu mieści się cudowny obraz Najśw. M. P. z Dzieciątkiem Jezus na ręku, ściągający do Charłupi dwa razy do roku (na Zielone Świątki i 8 września) tysiączne tłumy pobożnych, przybywających tu z dalekich nawet okolic kraju i Szląska. Pod Charłupią M. za czasów drugiego najazdu Szwedów zajść musiała zacięta bitwa czy utarczka, skoro w niej zginął jakiś dowódzca szwedzki, któremu wojsko usypało kopiec dotąd istniejący (dziś na nim stoi figura św. Jana); o tem świadczy i miejscowe podanie i dotąd znajdywane przy kopcu pieniążki rossyjskie z czasów Piotra W. W początkach bieżącego stulecia Ch. zasłynęła wyrobom piwa, poszukiwanego nawet w Warszawie. Trwało to do 1828 r. t. j. w czasie istnienia w Sieradzu fabryki sukna Gejera, której robotnicy niemcy dostarczali liczną i pewną klientelę; po spaleniu się i upadku fabryki sukna, upadła powoli i produkcya piwa. Rozległość Ch. M. przed uwłaszczeniem wynosiła włók 29 m. 10; gospodarzy było tu 30 i 16 komorników, którym tytułem uwłaszczenia dostało się ogółem włók 4 m. 20. Lasu nie ma wcale, i służebności ograniczają się do prawa pasania na pastwisku wspólnem, ale prócz tego istnieje jeszcze służebność utrzymywania w dobrym stanie grobli i rowu prowadzącego wodę z Woli Dzierlińskiej przez Ch. do Dzierlina. Rzeczona służebność, w chwili rozdzielenia się tych majątków (w. XVII w.) powstała, dała powód do zaciętych i długo trwających procesów. Gleba ziemi jest pszenna lub żytnia I klasy, glinkowata, ale glina dla wielkiej ilości marglu do wypalania się nie nadaje. Od strony Woli Dzierlińskiej przeważa próchnica i spotykają się torfowiska, dotąd nie eksploatowane. Ale główne bogactwo Ch. stanowią łąki, zajmujące blisko połowę całego jej obszaru, leżące nad rz. Wartą i corocznemi jej wylewami zraszane. Par. Ch. dek. sieradzkiego 3150 dusz liczy. Gmina Ch. mała należy do sądu gm. okr. I we wsi Zapusta mała, st. p. w Sieradzu. Składa się z następujących miejscowości: Biskupice, Charłupia mała, Dzierlin, Dzigorzew, Kościerzyn, Kowale, Łosienice, Piotrowice; kolonii Strumiany, pustkowia Utrata, wsi Wola Dzierlińska, pustkowia Zagórki, wsi Zapusta mała, Zapusta wielka, Żerosławice. Urząd wójta gm. Ch. mała mieści się we wsi Dzierlinie, odległej od m. pow. wiorst 4 i pół, od st. kol. żel. w Łodzi wiorst 63. Ogólna rozległość gminy wynosi mórg 7171, z tego znajduje się w posiadaniu dworów: gruntów ornych morg. 2894, ogrodów 32, łąk 801, pastwisk 869, pod zabudowaniami 64, wody i drogi 123: razem 4783 morg. W posiadaniu włościan: gruntów ornych 1832, ogrodów 52, łąk 314, pastwisk 51, pod zabudowaniami 119, wody i drogi 20: razem 2388 morg. Lasów w gminie całej niema. Grunta przeważnie żytnie, urodzajne, w niektórych miejscowościach pszenne, jak we wsiach: Biskupice, Dzierlin, Piotrowice; gospodarstwa dworskie jakoteż i włościańskie zamożne, chów inwentarza zwyczajny, li tylko na miejscową potrzebę. Ludności w ogóle dusz 3583, wtem: katolików męż. 1730, kob. 1790; ewang. m. 2, k. 6; izrael. m. 29, k. 20. Zajęcie ludności przeważnie rolnicze; z rzemieślników znajdują się tylko w niektórych wsiach szewcy i kowale; produkcya ich wszakże ograniczona, redukuje się do reparacyi narzędzi rolniczych lub grubszych wyrobów na miejscowe potrzeby. Z zakładów fabrycznych znajdują się: we wsi Zapusta mała browar produkujący piwo zwyczajne i bawarskie do 100,000 garncy rocznie, oraz młyny wodne i wiatraki. Kościół parafialny jeden we wsi Charłupi małej. Szkółek elementarnych dwie: we wsi Biskupice i Charłupia mała. Oprócz podatków skarbowych, gmina opłaca rocznie: na urząd wójta gminy rs. 767, na sąd gminny 253.

2.) Ch. wielka, wś, pow. sieradzki, gm. Wróblew, par. Charłupia wielka, sąd gm. okr. I Zapusta mała, st. poczt. Sieradz; odl. od Kalisza w. 35, od [ 548 ]Sieradza w. 7, od drogi bitej kalisko-sieradzkiej w. 2; dobra składają się z folw.: Charłupia wielka, rozl. m. 2534, Jankówka m. 199, lzabella łącznie z działkami na wsi Drząźnie m. 257, Józefów z miejscowościami Biniek i Fituch m. 533, Tworkowizna m. 549, Gęsówka, z działkami na wsi Rowy m. 339 i Złotowizna z miejscowością zw. młyn Grobelny m. 182; ogółem przestrzeń dominialna m. 4593, a w tem pod pługiem 2399, łąk i pastw. m. 377; stawy zajmują m. 25, lasy (w Charłupi) 1643, różne nieużytki, drogi i t. p. 149. Obręby leśne: Buczek, Rowy, Złotowizna, Żarnowska góra. W Charłupi wszystkie zabudowania folwarczne (21) murowane, takiż pałac piętrowy, w Jankówce 2 budynki murowane, w Izabelli 3 drewniane, w Józefowie 6 murowanych, w Tworkowiznie 10, w Gęsówce i Złotowiznie po 2. Młyny wodne: Wygoda i Myja. Płodozmian od 27 lat zaprowadzony, gorzelnia istnieje od lat kilkudziesięciu, olejarnia, cegielnia; znaczne pokłady torfu i marglu, ziemia dobrze uprawna, łąki wyborne, owiec do 4000. Osad włościańskich w całych dobrach 139. Stawy przy młynie Myja m. 23, w Tworkowiznie m. 1; przez Józefów przepływa struga bezimienna. Parafia istniała tu już od XVI w. Obecny kościół murowany zbudowany był w 1795 przez Jana i Teresę Walewskich. W 1827 r. Ch. W. liczyła 37 dm. i 287 mk., obecnie ma 285 mk. A. T. i Br. Ch.

Zobacz też

• Charlub