Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Charków

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 543 ]Charków, miasto gubernialne w Rossyi, 1550 r. założone pod 50° sz. płn. i 53° 54′ dł. wsch., leży w miejscowości błotnistej, w kotlinie otoczonej znacznemi wzgórzami, przeciętej, trzema strugami wysychającemi latem, i wtedy pełne kurzu szkodliwego na oczy; o 1326 w. od Petersburga, o 722 od Moskwy, o 537 od Rostowa n. D., o 494 od Kijowa, o 229 od Kurska o 132 od Połtawy. Roku 1780 Ch. był mianowany miastem głównem namiestnictwa charkowskiego, 1797 stolicą gub. słobodzko-ukraińskiej, 1835 nazwanej charkowską. Pierwotnie Ch. był osadą, która powstrzymywać miała napady Tatarów krymskich; wkrótce jednak, dzięki położeniu na dwu traktach (moskiewsko-czarnomorski i kijowsko-doński) tudzież jarmarkom, znacznie się podniósł. Dziś główne ulice w Ch. są: Moskiewska, Eekaterynosławska, Bolsza-Sumska i Rybna. R. 1877 miał 2359 dm. murowanych, 4932 drewnianych; magazynów na towary i sklepów 1417, cerkwi 15, monastyrów 2, kościół katol. 1. Mieszkańców stałych liczył w 1878 r. 83507, wtem 2038 kat., 1655 ew., 2625 izr. i 42 mahometan. R. 1876 miasto miało 335605 rs. dochodu a 395990 rs. rozchodu. Jest tu st. poczt. o 4 i pół w. od st. dr. żel. Ch. jest połączony koleją żel. z Kurskiem, Rostowem i Elizawetgradem (381 w. dł., na Pułtawę, Kremieńczug). Słynne są jarmarki charkowskie, których bywa cztery do roku: od 6 stycz. do 1 lutego; od 1 do 16 czerw.; od 12 sierp. do 1 wrześ. i od 1 do 26 października. Na pierwszym z nich obrót największy, 30 do 40 mil. rs. Z polskich wyrobów przywożą tu tkaniny lniane, wełniane, obuwie i wyroby ze srebra platerowane (tu „polskie srebro“ zwane). Główne przedmioty handlu miasta są: wełna, wyroby rękodzielnicze, cukier, spirytus. R. 1878 było w mieście 12 fabryk wódki, 16 fabr. cukierków, 10 fabr. tytuniu i cygar, 12 drukarń, 8 pralni wełny, 8 fabryk maszyn, 6 fabryk wód mineralnych, 5 świec łojowych, 3 świec woskowych, 4 powozów, 6 cegielń, 5 litografij, i t. d., razem 130 [ 544 ]zakładów, zatrudniających 3302 robotników i produkujących rocznie wyrobów na 4860720 rs Ch. ma 3 banki: handlowy, rolniczy i ogólny. Ma też Ch. dużo zakładów naukowych, z których najważniejsze uniwersytet i szkoła weterynaryi. Pierwszym kuratorem uniwersytetu w Ch. był Potocki. Wykładali w tej wszechnicy Aleksander Mickiewicz, brat Adama, Alfons Wolicki, Daniłowicz, Stanisławski, Hreczyna; obecnie zaś wykładają Leon Cienkowski, Grzegorz Ciechanowiecki, Piechowski, Stankiewicz i i. W Charkowie także byli dyrektorami gimnazyów Józef Korzeniowski i Jan Wernikowski, a Henryk Siemiradzki, którego rodzice pod Ch. mieszkali (ob. też Pieczeniegi), w tem mieście do szkół uczęszczał. Obecnie w Ch. liczą przeszło 1000 (do 200 rodzin) osób narodowości polskiej, między niemi kilkudziesięciu przedstawicieli inteligencyi: profesorów, lekarzy, inżenierów, urzędników, księży i t. p.. Sklepów polskich przeszło 10. O kolonii polskiej w Ch, pisał obszerniej p. Maryan Dubiecki w Tyg. ill. z r. 1877 r. 107. Charakterystyczną jej cząstkę stanowi gronko sitarzy biłgorajskich, prawie stale tu osiadłych, którzy wyroby swoje po całej gubernii roznoszą. Kościół katolicki w Ch., murowany, bez wieży, leży przy ulicy Małosumskiej. Godny w nim uwagi boczny ołtarz, z obrazem Ukrzyżowanego Chrystusa, malowanym przez Józ. Korzeniowskiego. Obok Polaków, którzy stanowią połowę gminy katolickiej charkowskiej, drugą jej połowę wypełniają Francuzi, Niemcy i Włosi.

Powiat charkowski zajmuje przestrzeń 402 mil kw., główne zajęcie ludności rolnictwo. Fabryki: 1 papiernia, 16 fabryk wódek, 3 fabr. topienia sadła, 4 pralnie wełny, 2 fabr. wyrobów chemicznych, 1 cukrownia, 4 fabr. świec łojowych, 3 mydła, 1 ciast i pierników, 1 dzwonów, 1 lin, 1 wosku bielonego: razem fabryk 40, w nich 1971 robotników, 3,964,526 rs. produkcyi rocznej. Powiat ma 150974 mk., w tem tylko 7 katolików.

Gubernia charkowska leży między 40° 30′ i 50° szer. płn. a 51° 30′ i 57° 30′ dł. wsch. Obszar powierzchni 47836 w. kw. czyli 988,65 mil kw. Pod względem administracyjnym dzieli się na 11 powiatów, 27 okręgów policyjnych i 262 gmin wiejskich. Powiaty są: charkowski, achtyrski, bohoduchowski, wałkowski, wołczański, zmijewski, iziumski, kupiański, lebiedyński, starobielski i sumski. Pod względem sądowym na 3 okręgi: charkowski, iziumski i sumski, oraz 54 t. z. ucząstków sądowo-mirowych. Pod względem religijnym na 73 parafij prawosławnych, z czego 15 w samym Ch. R. 1877 liczono w miastach gubernii 2971 dm. mur., 32849 drewnianych, składów na towary 792, sklepów 1784, ogólnej ludności do 2,000,000, w tem 1756 izr. Z zakładów naukowych gub. posiadała 1878 r. uniwersytet, szkołę weterynaryi, 4 gimnazya męskie, 2 szkoly realne, 3 progimnazya męskie, 9 szkól powiatowych, 16 prywatnych, 3 dobroczynne, 17 miejskich, 8 cerkiewnych, 411 początkowych, 2 gimn. i 7 progim. żeńskich. Razem szkól 497 a uczących się 30868, wtem 24030 chłopców. Na ludność wiejską wypada 1 szkoła na 5000 mk. Polacy w gub. charkowskiej trzymają się tych miast i powiatów, które przylegają do linij drogi żelaznej. W Bohoduchowie i pow. bohoduchowskim statystyka nie wykazuje ani jednego katolika. W gub. charkowskiej znajdują się następujące drogi żelazne: kursko-azowska, kursko-kijowska, charkowsko-nikołajewska z gałęzią, który nosi nazwę drogi sumskiej. R. 1878 gub. miała 569 fabryk a w nich 18308 robotników i 21,128,079 rs. produkcyi rocznej. Zajmuje ona część wielkiej płaskiej wyniosłości Rossyi, która, nieznacznie bardzo się zniżając, przechodzi tu z gub. kurskiej i woroneskiej. Cała północua część gubernii wyższą jest od innych, co z kierunku rzek łatwo dostrzegać się daje. Najwznioślejszą miejscowość gubernii stanowi część powiatu wołczańskiego, w kierunku od miasta Nowego Oskołu i Koroczy. Rzeki gubernii charkowskiej należą w ogólności do bassenów rzek Donu i Dniepru. Z tych znaczniejsze: Suła, Psioł, Worskła, Oskoł, Doniec; drugorzędne zaś: Łopań, Charków, Udy, Merło, Ajdar, Krasna i Moz. Zegluga w gubernii charkowskiej nie istnieje wcale; niektóre z rzek w czasie przyboru wody mogłyby być żeglownemi, gdyby wynagrodzenie za zniesienie licznych młynów nie wymagało znacznych wydatków. Jeziór z rozlewu rzek po większej części powstałych, znajduje się bardzo wiele; ale te oprócz limanu w powiatach zmijewskim i iziumskim i jeziora lebiedyńskiego, w pobliżu miasta tegoż imienia, są małoznaczące. Słone jezioro Riepnoje i drugie właściwie Słonem zwane, znajdują się w bliskości miasta Sławiańska. Znaczna też ilość bagnisk, zwanych limanami, ilmeniami i jeziorami. We wschodniej części gubernii prawe albo górzyste brzegi rzek Dońca, Oskołu i Krasnej składają się z warstw kredy dość znacznej grubości. W górzystym brzegu rzeki Dońca, pomiędzy miastami Wołczańskiem i Czugujewem znajduje się piaskowiec szarego czystego i zielonawo-szarego koloru. Pokłady węgla kamiennego odkryto na różnych głębokościach w Czugujewskiej osadzie wojskowej, około Dońca i Oskołu, oraz w powiecie iziumskim. Na wzniosłych miejscach koło Iziumu i Swiętogórskiego monasteru napotykać można często krzemienie okrągławe, niewielkie, ciemnego i białawo-różowego koloru, a w rowach i po brzegach rzeki Ajdaru, znajdują się skamieniałości, znane pod nazwą „czartowskich [ 545 ]palców“ (belemnites). Sól dobywano dawniej w znacznej ilości z jeziór, w bliskości miasta Sławiańska znajdujących się. W powiecie bohoduchowskim są miejsca, sołońcami zwane, z przyczyny znajdujących się w nich słonych cząstek; wykopane tam studnie dają dla bydła bardzo zdrowy napój. Saletra znajduje się szczególnie w starych kopcach, kurhanach, horodyszczach. Zachodnia część gubernii uboższą jest w minerały od wschodniej: nie widać tam ani krzemieni, ani źródeł słonych. Grunt w ogólności składa się z gliny, która, w niższych warstwach rowów i brzegów rzecznych, trafia się w dobrym gatunku, koloru żółtego i białawego. Miejscami margiel postrzegać się daje, a w okolicach Charkowa piaskowiec zielonego koloru. Spodnią gruntu warstwę (sous-sol) po większej części stanowi piasek albo glina. Królestwo roślinne bogatszem jest nierównie. Z roślin rolniczych, oprócz zwykłych w środkowej Rossyi, obficie się rodzi proso zwyczajne kaukazkie, anyż i inne. Z ziół na uwagę zasługują: 1) północne: żórawiny, które w tutejszych lasach bardzo rzadko się spotykają, a na południu po za granicami gubernii charkowskiej nie rosną wcale i Linnea borealis, przez profesora Czerniajewa znaleziona, najodleglejszym sferom na północy właściwa; 2) południowe, w dzikim stanie: kowyl, szałwia, hiacynty, malwy i inne. Nadto rosną tu waleryana, weronika, bukwica i inne. Z krzewów rośnie po brzegach rzek, czerwona łoza, w wojskowej osadzie rozprowadzona. Wino się rodzi bez szczególnego dozoru na południu gubernii. Dzikich malin i porzeczek, średniej Rossyi właściwych, wcale tu nie ma; za to dzikie brzoskwinie rosną wszędzie. Dąb, brzost, klon, lipa, grusza i jabłoń stanowią główne drzewa lasów tutejszych. Po nich następują sosna, brzoza, jesion i inne. Napotykać też można czeremchę, wiśnię i jarzębinę; tej ostatniej jest bardzo mało, gdyż tu się kończy granica jej południowa. Królestwo zwierzęce jest bogate i dosyć rozmaite. Oprócz różnych gatunków bydła rogatego i koni, które tu niegdyś w dzikim stanie żyły, hodują się jeszcze owce szląskie, hiszpańskie i elektoralne w najlepszym gatunku. Pomiędzy dzikiemi zwierzętami mnóstwo jest wilków, zajęcy, tchórzów, polnych myszy rozmaitego gatunku, jeżów i innych. Są także wydry, norki. Napotkać się daje zwierzę do tego kraju właściwie należące: ślepiec (marm. thyplus), albo używając nazwy miejscowej, „zińskie szczenie.“ W zimie przychodzą tu z Kaukazu dzikie kozy (cervus pygargus). Pomiędzy ptakami, zwyczajnemi są: orzeł, kuropatwa, drop', przepiórka, bekas; w przelocie pojawiają się różne ptaki północne, a z południowych dają się widzieć niekiedy pelikany. Ryby przepływają w czasie wezbrania do rzek tutejszych z Donu. Do Iziumu dopływają sterlet i czehoń; poławiają się stale: leszcz, szczupak, lin, okoń, sędacz, sum i inne. Z płazów i gadów żyją tu wszystkie, tej szerokości geograficznej właściwe. Szarańcza pojawia się stale w niewielkiej liczbie; w wielkich zaś gromadach przylatuje z południa; z południowych owadów nie sięga na północ po za granicę gubernii: tarantula, i tak zwany „boży mizgir,“ zółty z czarnemi paskami. Co do klimatu, gubernia charkowska, stanowiąca granicę rozszerzenia wielu roślin, zwierząt, ptaków, owadów i płazów, z północy na południe i z południa na północ, zajmuje środek między południowemi i pólnocnemi guberniami. Klimat tutejszy o wiele od zmiany wiatrów i temperatury innych gubernij zależy. Średnie ciepło stanowi 13°, średnie zimno 10°. Upały rzadko do 26° dochodzą, a mrozy rzadziej jeszcze 20° przewyższają, podług Réaumura; średnia wysokość barometru nie jest od 29 cali mniejszą. Pochmurnych dni więcej jest daleko aniżeli jasnych i obłocznych. Pierwsze się mają do tych ostatnich, jak 3–4. Ilość wody, corocznie w kształcie deszczów, śniegów, gradu i t. p. spadającej, dochodzi do 13 cali angielskich. Rzeki zamarzają zwykle okolo połowy listopada (v. s.); puszczają około połowy marca; zboża ozime w początku i połowie lipca dojrzewają. W ogólności gubernia charkowska należy do pasa najumiarkowańszego klimatu, właściwego jej podług szerokości miejsca, które zajmuje, i podług czarnoziemnego gruntu. Mieszkańcy gubernii są w większej części Małorusini. Chaty wieśniacze stawiane są z drobnego drzewa; ściany złożone nie ściśle, obmazane prostą gliną i pobielone kredą na wewnątrz i zewnątrz. Niekiedy splatają je z chróśniaku albo sitowia, który zamazuje się gliną i bieli kredą. Dachy utwierdzone są na krokwiach i łatach, które się słomą przykrywają. Naokoło chaty urządza się chróściana zawalina, nabita i wymazana gliną. W chacie, w sieniach i komorze podłoga z mocno ubitej gliny. Piece chróściane, wymazane gliną, z takimże kominem (cegła rzadko się używa). Pomiędzy ludem od czasów najodleglejszych dochowało się mnóstwo zwyczajów, podań, legend i tajemnic; w użyciu są wróżby, zamawiania, środki od różnych chorób. Rolnictwo i hodowanie bydła stanowią najgłówniejszy przemysł mieszkańców. Pszczelnictwem z korzyścią trudnią się szczególniej w powiatach wałkowskim i bohoduchowskim. Ogrodnictwo i jedwabnictwo dość znaczne w powiecie wałkowskim. Uprawa tytuniu powiększa się corocznie. Rybołówstwo żadne prawie. Cukrownictwo kwitnie. Targ na wełnę odbywa się na jarmarku troickim na bardzo znaczną summę [ 546 ]Czumakowanie stanowi dotąd znaczną gałęź przemysłu wielu mieszkańców. Co do handlu, gubernia charkowska, obszernością swoich obrotów, zajmuje bardzo ważne miejsce w Cesarstwie. Największy handel prowadzą kupcy charkowscy i sumscy. Główne prżedmioty handlu gubernii charkowskiej stanowią: wełna, konie, zboże, wódka, bydło rogate, azowskie i dońskie ryby, kolonialne towary, bławatne, i różne produkta krajowe. Oprócz zwyczajnych targów w miastach i wsiach, w charkowskiej gubernii istnieje 288 jarmarków, na których obroty handlowe do 80,000,000 rubli dochodzą. Okrąg wojenny charkowski obejmuje 6 gubernij: charkowską, kurską, orłowską, woroneską, pułtawską i czernihowską, razem 277,550 w. kw. (Według materyałów dostarczonych przez p. Adama Kosmowskiego i z Encyklopedyi Orgelbranda).