Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Cudnów

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 714 ]Cudnów lub Cudów, wieś, pow. radomski, gm. Gzowice, par. Sucha. Liczy 37 dm., 201 mk. i 537 m. ziemi włośc. Por. Czarne.

Cudnów, ross. Czudnow, mko nad rz. Teterowem, pow. żytomierski, o 50 w. od Żytomierza, od stacyi kolei żelaznej Olszanka wiorst 3. R. 1798 do 1800 C. był miastem powiatowem. Majątek C. zawiera ziemi or. z lasem 5929 dz. z których właściciele posiadają 2398 dz., włościanie 3038 dz., kościelnej i cerkiewnej 493 dzies. Ma szkołę włościańską, urząd policyjny, sąd mirowy, śledczy, stacyą pocztową, urząd i sąd gminny, cerkwie 4 drewniane i kościół katolicki murowany. Mieszkańców prawosławnych 1130 dusz, katolików 280, izraelitów 2275; domów drewnianych 350, kramów drewnianych 120 i chałup włościańskich 248. Kościół katolicki ufundowany w drugiej połowie XV w. Akt pierwotnej erekcyi zaginął; znajdujący się przy kościele dokument z wieku XVII wymienia wieś Serbinówkę, od Cudnowa kilka wiorst leżącą, jako ab antiquo do tego kościoła zaliczoną; miejsce gdzie był pierwotnie zbudowany kościół także niewiadome. Ostatni drewniany w końcu XVII w. w czasie buntów i wojen kozackich bardzo ucierpiał i na początku wieku XVIII już był odnowiony kosztem Pawła-Karola Lubartowicza i żony jego Anny z Lubomirskich Sanguszków. W roku 1747 Janusz Aleksander Sanguszko za staraniem officyała kijowskiego, dziekana kapituły H. Antoniego Gorczyńskiego, beneficium cudnowskie z wsią Serbinówką i jurydyką kościelną, zrzekłszy się w imieniu swojem i swoich następców prawa patronatu, odstąpił na rzecz kapituły kijowskiej, salvo moderno possessore, którym był ks. Michał Górski proboszcz cudnowski i Zasławski, kantor kijowski, z obowiązkiem utrzymywania na zawsze przy tym kościele dwóch kapłanów, t. j. jednego komendarza a drugiego wikaryusza. Tak więc po śmierci ks. Górskiego kapituła objęła to beneficium i aż do 1842, rządziła przez komendarzy przez siebie mianowanych. Na miejscu dawnego drewnianego kościoła zbudowanego na grobach chrześcian pomordowanych przez Tatarów, 1760 roku ks. Antoni Gorczyński, już wtedy sufragan kijowski, dziekan kapituły, zbudował w C. kościół murowany pod tytułem Znalezienia św. Krzyża, dosyć obszerny, z dwiema kaplicami, a 1762 r. biskup kijowski i czernihowski Józef Andrzej Załuski takowy poświęcił. Dzwonnicę murowaną teraźniejszy proboszcz ks. Szymański, kanonik żytomierski, przy udziale parafian 1879 r. postawił. Do tego kościoła należą kaplice: w m. Romanowie w pałacu hr. Ilińskich, lecz po spaleniu takowego 1877 r. nabożeństwo się nie odprawia. W Karpowcach murowana kaplica; w Bratałowie drewniana i na cmentarzu parafialnym. Parafia dekanatu żytomirskiego liczy obecnie 6980 dusz. Był tu jeszcze klasztor i kościół oo. bernardynów, zbudowany w pierwszej połowie XVIII w. Kościół, dosyć obszerny, ukończony 1820 r. a w dziesięć lat t. j. 1831 zamknięty, dziś opuszczony całkiem, ma być przez rząd sprzedany na cegłę. Pod Cudnowem na polach ukazują się ogromne skały z granitu, a brzegi Teterowa również granitowe. Stare miasto z Nowem łączy grobla, przy której są dwa młyny. Od młynów na prawo ku półn. wsch. piętrzą się olbrzymie granitowe skały, na których jeszcze dotąd są widne skarpy z dzikiego kamienia, ludzką zdziałane ręką, podpierające mury zamku niegdyś tu istniejącego. Na tej to górze dotąd jest czworoboczny wał z osuniętemi fosami; za wałem sterczy jeszcze kilka kamieni, ostatki byłego zamku, który już do gruntu zniszczony. Dziś w środku wałów jest chata wieśniacza z budynkami i ogród warzywny. Od stacyi Olszanki wjeżdżając do Cudnowa po lewej stronie na przedmieściu stoi dom drewniany obszerny, niegdyś rezydencya dziedzica z ogrodem niby angielskim, w którym są dzikie stare drzewa. W dziale Janusza i Aleksandra ks. Ostrogskich r. 1602 m. Cudnów z zamkiem dostało się ks. Januszowi kasztelanowi krakowskiemu i wcielone zostało z wsiami i wioskami do ordynacyi ostrogskiej. Ostatni ordynat ostrogski ks. Janusz Sanguszko, marszałek nadworny w. kś. lit., 1753 r. w Kolbuszowie rozdając dobra ordynackie rozmaitym [ 715 ]magnatom, m. C. z przyległościami darował ks. Lubomirskiemu, staroście bohusławskiemu. Majętności te były następne: „Oppidum Cudnów, Januszpol, Krasnopol, Kamionka, Piątka (m. Piątka), Lipne, Bratałów, Krasnosiółka, Michałówka, Myszczykosy, (dziś Wyszczykusy), Motronki, Wolica, Buraki, Lemicze, Andraszówka, Berkowce, Ozadówka, Roczki, Korowińce, Wójtowce, Mieleńce, Korowińczyki, Turczynówka, Bejzymówka, Mołoczki, Tatarynówka, Lichosiółka, Troszcza (dziś miasteczko), Semenówka, Kirejówka, Bratałów wielki, Szczonówka, Manie, Romanówka, Stołków, Szalajki, Wolica, Horbowicza, Kamion, Kołodeżna, Zaborzyce, Ulów alias Ulcza, Kazary małe i wielkie, Karolinki, Niemierzyńce, Wolica wróblewska, Sapoków, Bułdyczów, Koza, Trutionki, Michałówka, Dacki, Batuszki, Kraśniszcze, Kołki, Roje, Ilizów, Łuczki, Jakowce, Sieniawka, Dramielce, Staryki, Kniażyn, Drygiłów, Horodyszcze, Wolica Lemieszczyna, Tatarynówka, Wolica Chalecowa, Wolica Ostróżek nowy, Iwanowice, Zubkowszczyzna, Hołynice, Noszówka, Ilwanowice, Borkowce, Aiszyńce, Czajna, Chrymiła, Klityszcze, Koropeje, Jasnogród, Hołynki (Hołotki), Hołotki drugie, Bejzymy, Tutianki, Filipy, Dołżek, Worobijówka, Zarobki, Krasnopol (dziś miasteczko), Bezpieczna, Hałajówka, Lubicze, Kamionka, futory, uroczyska, dworzyszcza z nowemi wsiami, jakimkolwiek imieniem i nazwiskiem zwanymi.“ (wyciąg z konotacyi przez ks. Sanguszkę marszałka nadw. w. ks. lit. w grodzie sandomirskim, Sabbato post festum S. Luciae V. et. M. Anno Domini 1753, poczynionych). C. od Lubomirskich przeszedł w posiadanie Adama ks. Ponińskiego, podskarbiego w. kor., który otrzymał przywilej 1777 r., stanowiący 5 jarmarków. Miejsce to dwa razy nawiedzał Stanisław August: pierwszy raz zjechał 22 listopada 1781 r. wracając z Kaniowa, powtórnie 17 marca 1787 r. udając się do Kamieńca; o ćwierć mili od miasta powitany król od obywateli województwa kijowskiego w polu, prowadzony przez nich był konno, wespół z garnizonem cudnowskiem i oficerami kawaleryi narodowej aż do miejsea noclegu swego w zamku. Nazajutrz król udał się do ks. bernardynów, słuchał mszy św., kazał rozdać jałmużnę ubogim i w dalszą puścił się podróż; hojnie podejmował monarchę i licznych obywateli dziedzic Potocki, starosta guzowski (Opis Staroż. Polsk. Balińskiego i Lipińskiego T. 2 str. 535). C. pierwotnie należał do ks. Ostrogskich, później Lubomirskich, Ponińskich i Potockiego; dopiero od tego przeszedł do Rzewuskich, z których ostatni Henryk Rzewuski, były marszałek powiatu żytomirskiego, znany literat i pisarz wielu dzieł, posiadacz m. C. z kilku tylko wsiami, zostawił dwie córki, które są obecnie dziedziczkami tej majętności. W r. 1660 hetmani: Stanisław Potocki w. k. i Jerzy Lubomirski polny koronny, wyszedłszy z popasem wojsk polskich z miasteczka Lubaru (Lubartowa), spotkali tu wodza wojsk rossyjskich kniazia Szeremetjewa; wszczęła się bitwa, w której Szeremetjew, widząc że nie podoła, cofnął się do Cudnowa i tu, gdy go hetmani otoczyli, złożył broń. Od północy C. jak okiem zajrzeć ciągną się lasy, aż za Żytomierz, gdzie się łączą z lasami owruckiemi. Od połd. zaś pola i stepowa pozycya. X. Sz. i Z. Róż.