Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czarnca

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 741 ]Czarnca, wieś kościelna, leży w pow. włoszczowskim gminie secemińskiej, okręgu sądowym gminnym secemińskim drugim. Dawniej należała do województwa sandomirskiego, powiatu chęcińskiego. Od strony południowej płynie tuż obok Cz. strumyk bez nazwy; na stronie północnej w odległości dwóch wiorst drugi, także bez nazwy, oba w kierunku zachodnim. Powierzchnia ziemi płaska, okolica lesista, grunta w części piaszczyste, większa jednakże część czarnoziem lekki, dość urodzajny. Wewnątrz ziemi znajduje się obficie iłoglin i kamień zwany opoka. Lasy obfitują przeważnie w sosny, jodły, świerki, dęby, brzozy, osiki. Cz. ma domów 45 drewnianych. Ludności liczy obecnie 430. R. 1827 miała 41 dm., 287 mk. Długość wsi wraz z przyległemi pustkowiami: Wymysłowem, Knapówką, Minami, Mościskami i Kózkami wynosi 8 wiorst. Na stronie północnej obok wsi na lekkim wzgórku wznosi się piękny kościół murowany z cegły i kamienia, w stylu rococo zbudowany wraz z dzwonnicą w r. 1659 przez Stefana Czarnieckiego hetmana polnego. Parafia czarniecka liczy dusz 1914; wsie należące do parafii tutejszej są: Bugaj, Cz., Kaleń, Kąty, Klekot, Knapówka, Lipiny, Łachów, Miny, Mościska, Nadolnik, Piła Łachowska, Ropocice, Wałkonowy Górne i Dolne, Wincentów, Wymysłów, Żelisławice, Żelisławiczki. Parafia Cz. należy do dyecezyi kielecko-krakowskiej dekanatu włoszczowskiego; dawniej należała do archidyecezyi gnieźnieńskiej archidyakonatu i dekanatu kurzelowskiego. Cz. jest bardzo starożytną osadą. Z napisu erekcyjnego nad drzwiami kościoła, w którym jest wzmianka że dawniejszy kościół drewniany istniał lat czterysta, okazuje się, że par. w Cz. istnieje przeszło sześćset lat. Od dawna w posiadaniu Czarnieckich, w r. 1670 przeszła w posiadanie Wacława Leszczyńskiego, wojewody podlaskiego, za którym była córka Czarnieckiego Stefana Konstancya; potem była w posiadaniu Działyńskich z Kurnika, następnie Modliszewskich, Gogolewskich a teraz Makólskich. Stefan Czarniecki tu się urodził i tu jego popioły są złożone. Niegdyś istniał tu zamek a miejsce na którem stał dotąd lud nazywa zamczyskiem. Znaczniejsze zabytki: w kościele znajduje się portret St. Czarnieckiego, malowany na desce w postaci jeźdźca jako hetmana z buławą. Wspaniały wielki ołtarz w stylu rococo, krzyż srebrny 1 i ćwierć łokcia z cyfrą i herbem St. Czarnieckiego, kielich mały z napisem St. Czarnieckiego, część czapraka tkanego srebrem zdobytego na Karolu Gustawie służąca za kaptur u kapy, dwa ornaty z herbem Czarnieckiego, mały obozowy obraz Najśw. Maryi Panny na blasze srebrnej i ławki dębowe nasadzane z herbem Czarnieckiego. Dzwony najznaczniejsze w okolicy, jeden sprawiony przez Czarnieckiego ale po pęknięciu w 1725 roku przelany kosztem Joanny de Brzostowiec Leszczyńskiej, wojewodziny kaliskiej starościny kowelskiej 1731 r. a w roku 1754 wprowadzony na dzwonnicę, jak się wyraża ówczesny proboszcz ks. Antoni Rayszel, „z wielką trudnością i ekspensą die 20 Novembris.“ Tenże dzwon pobenedykowany został przez Wojciecha Zimnickiego opata cysterskiego z Jędrzejowa za upoważnieniem Adama Ignacego Komorowskiego arcybisk. gnieźnieńskiego. Dzwon ten ma ważyć około 3000 funtów. Drugi średni odlany w 1853 r. na miejsce przewiezionego z Najw. rozkazu Cesarza Mikołaja w r. 1850 dzwonu z napisem słowiańskim: „11 marta 1657 goda“ do twierdzy Iwangorodu. Trzeci odlany w 1638 z napisem: Aleksander konwisarz. Napisy na tablicach marmurowych: Obok ołtarza [ 742 ]wielkiego od strony południowej w posadzce znajduje się marmur w kształcie prostokąta, na pół pęknięty, z następującym napisem: „Tu jest grub pana Mathiasza Czarnieczkiego, w którim z przeirzenia bożego i wolei iego świętei tu zaległ syn jego iedyny naimilszy Marcin Czarnieczki zaczo niech będzie imie pańskie błogosławione Pan dał Pan wzioł. Umarł w Seczyminie dnia XX Maia w roku pańskim MDCXIII.“ Nad wielkiemi drzwiami zewnątrz kościoła rzeźbiony marmur z napisem: Anno D. 1664 quo Stephanus in Czarnca Czarniecki Terrarum Russiae Palatinus, Ratnensis, Tykocinensis, Petricoviensis capitaneus, post Carolum Gustavum Sveciae et Georgium Rakocium Transsylvaniae principes saepe profligatos sed et Dania felicibus armis peragrata redux tres Moschorum exercitus caeelit Lithvaniam Poloniae restituit. Centum signa de hostibus capta, ducemque copiarum pro comitiis regni Joanni Casimiro dedicavit. Templum haereditatis hujus, quadringentorum annorum lignea vetustate faliscens, meliori materie donatum Domino Exercituum T. O. M. cum annis quadraginta continuis fidei catholicae bono indefessus bellavit memoriae victoriarum a fundamentis erexit, manusque bello cruentas hoc cemento abstersit et aeternitati candidavit.“ Nad tym drugi prostokątny marmur z napisem: „Stanislaus a Czarnca Czarniecki de fortissima Łodziorum gente animi magnitudinem non solum traxit sed et auxit. Acre ingenium exterris erudiendum terris concessit. Tandem prius militiae quam aetati servivit. Ne animi magnitudini et patriae deesset regiam ingressus aulam. Nihil inter lenocinia aulae de strennuo immutavit animo. Sigismundo et Constantiae Reginae Vladislao felicissimo triumphatori ex multis gratissimus. Quia constanter in aula miles et aulicus inter copias augustissimi Ferdinandi contra svecos celleberrimus chiliarchus per quibusvis bellicis meritis polonicum illustravit nomen. Cum juncta pari fortuna consorte fortem ut spes est procreavit sobolem Qui ad Zborovum in conspectu regnantis Joannis Casimiri semper potentissimi gloriose a scythis occumbens immortalem famae suae reliquit gloriam. Anno a partu Virginis MDCL Augusti XV.“ Jest także marmur z napisem, dziś wmurowany w ścianę kościoła, ale dawniej był zapewne wmurowany w ściany zamku, jak to wnosić należy z napisu następującego na nim umieszczonego: „Generosus Stephanus in Czarnca Czarniecki, vexilifer palatinatus Sandomiriensis, ductor chiliarchiae regiae dum in campo Bellonae hostem sternit, hic sibi suisque reparat avitam domum. Tota vitae serie pro Deo ac patria miles reliqua regi a consiliis. Partam sanguine gloriam alii probarunt, sui eam felices haereditent proprius est a sago ad togam gradus Anno D. 1652.“ Te napisy, równie jak wzmianki w aktach kościelnych i następny własną ręką Tomasza Aleksandra Czarnieckiego rodzonego brata Stefanowego napisany nagłówek: „Metrica copulatorum, per me Thomam Alexandrum Czarniecki plebanum praedictae Eclesiae conscripta anno Dni Millesimo sexcentesimo quadragesimo quarto“ okazują, że tak Stefan jak i bracia jego pisali się Czarniecki, nie zaś Czarnecki. Z dóbr Cz. wieś: Czarnca liczy osad 58, gruntu m. 449; wieś Łachów osad 12, gruntu m. 124; wieś Kąty osad 13, gruntu m. 74; wieś Kaleń osad 2, gruntu m. 13; wieś Miny osad 6, gruntu m. 43; wieś Klekot osad 1, gruntu m. 12; wieś Knapówka osad 6, gruntu m. 60; wieś Kózki osad 1, gruntu m. 6; wieś Wymysłów osada 1, gruntu m. 6; wieś Mościska osada 1, gruntu m. 12; wieś Jeziorka osad 2, gruntu m. 10. Kś. J. W.