Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czechy

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 779 ]Czechy, 1.) tak zwane rządowe i prywatne, wś i folw. nad rz. Szreniawą, pow. miechowski, gm. Niedźwiedź, par. Niegardów, przy drodze bitej słomnicko-proszowskiej, na wsch. od Słomnik o w. 7. W r. 1827 liczyła 32 dm. i 238 mk., obecnie ma lud. 297 głów; domów mur. 5, drew. 33, osad wlośc. w części prywatnej 26, z przestrzenią gruntów 156 mórg i w części rządowej 4 osady, gruntów mórg 48. Folwark jest tylko w części prywatnej; obszar gruntów wynosi mórg 605; część rządowa obejmująca gruntów m. 113, składa się z trzech działów, będących w wieczystej dzierżawie: jeden zawierający mórg 64, dziedzica Czech; drugi mórg 46 pr. 54, zwany Czechy wójtostwo, właściciela dóbr Niedźwiedź hr. Wł. Wodzickiego, i trzeci mórg 2 pr. 82, zwany Czechy Obretka, Tadeusza Mieroszewskiego, posiadacza sąsiedniego majątku Waganowice. Wieś Cz. i w dawnych wiekach składała się z dwóch części; z tych jedna w r. 1440 należała do prebendy przy kolegiacie Wszystkich ŚŚ. w Krakowie, ztąd czechowską zwanej; w niej były trzy łany kmiece. Druga część stanowiła własność Jakóba Słupowskiego i Falisława Czechowskiego herbu Leliwa; w tej ostatniej części były 4 łany kmiece, 4 zagrodników i karczma (Długosz, t. II, 11 i 152). W XVIII w. majętność ta była w posiadaniu Mieroszewskich; tu w r. 1756 urodził się Mieroszewski Stanisław, ordynat mysłowicki, który, jako poseł województwa krakowskiego na sejm czteroletni, pierwszy wystąpił przeciw rozdawnictwu starostw, a w r. 1794 był komisarzem cywilno-wojskowym przy Kościuszce. W r. 1856 Czechy nabył od Eleonory z Mieroszewskich Mieroszewskiej, Piotr Romiszowski, od którego majętność ta przeszła znowu do Mieroszewskich i obecnie jest w posiadaniu Andrzeja Mieroszewskiego. Będące tu dawniej wójtostwo należało do ekonomii Szczepanowice.

2.) Cz., os. fabr., ob. Trąbki.

3.) Cz., wś, pow. sieradzki, gm. i par. Zduńska Wola, odl. od m. pow. w. 12, rozległ. mórg 990; w posiadaniu włościan osad 63. Ludności: katolików 460, ewan. 23, razem 483 mk.; grunta żytnie, ludność średnio zamożna. Mar. i Żdż.

Czechy, 1.) wś, pow. berdyczowski, otoczona lasami, nad błotnistą rzeczką Horbatką, o 18 w. od m. Berdyczowa; mieszk, 298, wyz. prawosław.; należą do par. Krażówki. Ziemi 1,165 dz., nadzwyczaj urodzajnej. Należy do Czerwonieckiego klucza hr. Grocholskiego. Zarząd gminny w Zakutyńcach, policyjny w Berdyczowie.

2.) Cz., wś, pow. lityński, parafia Sieniawa, przy trakcie ze St. Sieniawy do N. Konstantynowa. W r. 1868 miała 69 dm., obecnie ma dusz męz. 180, ziemi włośc. 378 dz., ziemi dwor. 634 dz. Należała do Borejków, dziś Mierzwińskich.

3.) Cz., wieś, gubernia grodzieńska, w byłej ziemi bielskiej. Kl. Przed. i X. M. O.

Czechy, wś, pow. brodzki. Między tą wsią a Zabłotcami, wsią o ćwierć mili na płc. od Czech leżącą, jest źródło rzeki Styr; przez [ 780 ]grunta tej wsi przechodzi kolej żel. Karola Ludwika, idąca ze Lwowa do Brodów, a w Zabłotcach jest dworzec kolejowy. Wieś ta oddaloną jest od Oleska na płc. wsch. o 1 milę, od Brodów na płd. zach. o 2 mile. Przestrzeń: pos. więk. roli or. 562, łąk i ogr. 199, past. 59, lasu 1,308; pos. mn. roli or. 1,282, łąk i ogr. 1,122, past. 262, lasu 20 mórg austr. Ludność: rzym. kat. 20, gr. kat. 1,204, izrael. 135, razem 1,359. Należy do rz. kat. parafii w Olesku, urzędu poczt. w Zabłotcach; gr. kat. par. ma w miejscu, należącą do dek. oleskiego. W Cz. jest szkoła etatowa o 1 nauczycielu i kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym 400 złr. w. a. Właściciel więk. pos. Ignacy Krajewski. B. R.

Czechy, wś i domin., pow. gnieźnieński, domin. 979 mórg rozl.; 10 dm., 144 mk., wszyscy kat., 67 analf. St. poczt Kłecko o 3 kil., st. kol. żel. Gniezno o 14 kil. M. St.

Czechy, 1.) niem. Czechau, wś włośc w pow. wejherowskim, zawiera włók 7; katol. 19, ewan. 18, dm. mieszk. 3, par. Meehowo; odległość od Wejherowa 2 i pół mili.

2.) Cz., niem. Tschechendorf al. Zechendorf, wś włośc. w pow. wałeckim, obszaru 6,452 mórg, dm. mieszk. 35, kat. 101, ew. 267, par. Sypniewo (Zippnow), szkoła w miejscu.

3.) Cz., M. i W. dwie wsie w pow. leckim. Kś. F.

Czechy, kraj należący do Austryi, 900 mil kw., ludności około 5 milionów, w tej liczbie 3 mil. właściwych Czechów, a 2 mil. Niemców. Cz. są otoczone dokoła wysokiemi górami, które ku środkowi się zniżają, tworząc kotlinę. Wzdłuż północnej granicy ciągną góry Kruszcowe i Olbrzymie; wzdłuż wschodniej Morawskie; wzdłuż zachodniej Czeskie. Powietrze Cz. jest w ogóle łagodne, w górach tylko ostrzejsze i burzliwe. Rzeka Laba przepływa kraj, zabierając z sobą Wełtawę i Oherkę i staje się spławną dla okrętów. Lasy gór zaopatrują mieszkańców w drzewo, a dobrze uprawna rola wydaje obficie zboża wszelkiego rodzaju, len, konopie i t. d. Winnic w Cz. niewiele, ale za to dużo wyborowych chmielników, rozległych sadów i łąk wilgotnych. Ztąd kwitnie piwowarstwo, handel fruktami i chów zwierząt domowych, osobliwie owiec, koni, świń i drobiu (bażanty czeskie). W górach kopalnie srebra, żelaza, cynku, ołowiu, węgla kamiennego i marmurołomy; prócz tego drogie kamienie, mianowicie granaty i liczne źródła uzdrawiające, Soli kamiennej Cz. nie mają. Lud czeski pracowity i przemyślny. Liczne wszędzie fabryki szkła, porcelany i warsztaty tkackie. Szkło z hut czeskich słynie na całej kuli ziemskiej. Główne miasto Praga (ob.). W pobliżu Pragi Bubiniec z letnim zamkiem królewskim. Biała góra 379,52 m. (1,201′) wysoka, na zachód od miasta, pamiętna bitwą dla Czechów nieszczęśliwą z listopada r. 1620. Nad Labą aż do połączenia się z nią Wełtawy lub nieopodal od niej: Kralowy dwór (Königinhof), gdzie w wieży odkryto słynny pomnik starożytnej literatury czeskiej, królodworski rękopis. Józefów nad ujściem rzeki Metawy i Kralowy Hradec (Königgrätz) nad ujściem rzeki Orlicy do Laby, dwie twierdze. Pola okoliczne po prawej stronie Laby nadzwyczaj urodzajne, mianowicie koło Śmierzyc (Goldene Rute), dla tego też złotą rószczką nazwane; pamiętne nieszczęśliwą bitwą z Prusakami r. 1866. Kladrub z stadniną cesarską. Kolin pamiętny zwycięztwem generała Dauna nad Prusakami r. 1757. Podiebrad z starym zamkiem królewskim. Stara Bolesława (Alt-Bunzlau) ma tum z r. 1,036. Tutaj w kaplicy zabity został św. Wacław. Mielnik śród winnic. W dorzeczu Laby po jej stronie północnej: Chlumiec nad Cydlinką, wyrabia cukier burakowy. Fabryki te ciągną się ztąd wzdłuż Laby aż do Mielnika. Jiczyn z zamkiem Wallensteina z r. 1630, należącym dziś do rodziny Trautmannsdorfów, i z kościołem wystawionym przez tego wodza, na wzór hiszpańskiego kościoła św. Jakóba w Kompostelli. Dawny klasztor kartuzów fundowany przez Wallensteina, przeistoczono w dom karny. Miejscem urodzenia Wallensteina są Herzmanice w tych stronach. Mnichowe Grodziszcze (Münchengratz) nad Izerą, dopływem Laby, z pięknym zamkiem i kościołem św. Anny, w którym złożone są zwłoki Wallensteina. Nowa Bolesława z fabrykami wyrobów wełnianych. W dorzeczu Laby po stronie wschodniej i południowej tej rzeki: Wysokie Myto (Hohenmaut) z pięknym kościołem z 14 wieku. Pardubice, miasto przemysłowe, jeden z środkowych punktów sieci kolejowej w Czechach. Chrudym nad Chrudymką, w bardzo żyznej okolicy. Opodal Laby, lecz w jej dorzeczu: Czasława, pamiętna bitwą z roku 1742, z kościołem w stylu ostrołukowym, w całych Czechach największym, w którym spoczywają zwłoki przywódzcy Husytów Jana Żyżki. Kutna Hora (Kuttenberg), z najgłębszą dotąd znaną kopalnią. Z srebra tutaj wydobywanego bito pierwsze czeskie monety. W pobliżu: Sedlec z największą fabryką tytuniu w całej Austryi. Nad Labą poniżej połączenia się z nią Wełtawy: Rudnice z zamkiem Lobkowicza, zkąd najstarszy syn tej rodziny ma tytuł księcia. Litomierzyce na wzgórzu w okolicy przepysznej, dla tego czeskim rajem zwanej; stolica biskupia ze starożytnym kościołem z r. 1034, liczy 10,000 mk. Dzieczyn (Tetschen) z zamkiem Thunów. Nad Policą (Polzen) wpadającą do Laby na wschodnim jej brzegu: Czeska Lipa (Böhmisch - Lippa), ze znakomitym handlem płodami rolniczemi. W pobliżu Reichstadt i Hajda w okolicy z [ 781 ]znakomitą industryą szklanych wyrobów. W dorzeczu Nisy, w pobliżu granicy pruskiej i saskiej, Rumburg i Georgswalde z płóciennictwem. Mirów (Friedland) z wielkiemi przędzalniami wełny, od którego Wallenstein używał tytułu księcia. Liberzec, liczący 22,400 mk., ma fabryki wyrobów wełnianych i bawełnianych. Nixdorf z fabrykami norymberskich wyrobów stalowych. Nad Wełtawą: Budziejowice, miasto bardzo regularnie zbudowane, liczy 17,400 mk., piękny kościół ostrołukowy, jest stolicą biskupa. Krumłów (Krummau) z zamkiem Szwarcembergów. Najstarszy członek tej rodziny używa tytułu księcia krumłowskiego. Wyższy Bród (Hohenfurt) na granicy austryackiej, z opactwem cystersów z wieku 13. W dorzeczu Wełtawy i nad jej dopływami po stronie wschodniej, mianowicie nad Sazawą lub nieopodal niej: Eule, miasteczko górnicze, posiadało w 12 w. bogate kopalnie złota. Nad Łużnicą Tabor, założony przez Taborytów, pierwotnie tabor (obóz) Husytów, w okolicy ożywionej przemysłem górniczym i rolniczym. Trzeboń z archiwum wygasłej już rodziny Rozembergów, teraz własność Szwarcembergów, z jedyną bobrownią w monarchii. Nad Strobnicą Nowe Hrady (Gratzen) z zamkiem rodziny Buquoy. Koło Borowan (Forbes) folwark Trocnów, miejsce urodzenia przywódzcy Husytów Jana Źyżki, w okolicy wyrabiającej wiele szkła. W dorzeczu Wełtawy i nad jej dopływami po stronie zachodniej, mianowicie na płc. zach. od Pragi: Buścihrad i Kładno z niewyczerpanemi pokładami węgla kamiennego. Horzowice i Komarów z wielkiemi hutami żelaznemi. Nad Berunką i jej dopływami: Karolów Tyn (Karlstadt), zbudowany przez Karola IV, z kaplicą św. Katarzyny, ozdobiony mozaiką z drogich i półdrogich kamieni. W pobliżu Hudlice, rodzinna wieś patryarchy czeskiej literatury Jungmana (1772–1847). Krzykoklat (Pürglitz), stary gród. Rakowice z wielkiemi pokładami węgla kamiennego. Pilzno nad ujściem Mży (Mies) do Bierunki, miasto po Pradze najludniejsze w Czechach, liczące 23,700 mk., między sadami, z pięknym kościołem ostrołukowym, posiadało pierwszą w Czechach drukarnię (z r. 1468). Strzybro (Mies), miasto przemysłowe z kopalniami ołowiu. Nad dopływem Mży na brzegu północnym: Zdroje Maryackie (Marienbad). Domażlice w okolicy wyrabiającej wiele szkła i zwierciadeł. Klatów (Klattau) z kościołem ostrołukowym. Nepomuk przy drodze z Pilzna do Pisku, miejsce urodzenia św. Jana, z kościółkiem tegoż świętego. Przybram, miasto górnicze, wytapia 50,000 grzywien srebra rocznie. Nad Wotawą Pisek z zwaliskami starożytnego zamku królewskiego. Nad Błanicą wpadającą do Wotawy Husyniec, rodzinne miejsce Jana Husa, ur. 1369 r. Nad Ohrzą i w pobliżu tej rzeki: Cheb (Eger). Okolica tego miasta należała do r. 1193 do Bawaryi i dopiero od r. 1322 trwale z Czechami złączoną została. Tu zabito Wallensteina r. 1634. Opodal Karolowe wary. Forteca Terezyn (Theresienstadt). Stadyce, wioska, miejsce urodzenia pierwszego księcia czeskiego Przemysława. Żatec (Saaz) w okolicy słynnej z uprawy chmielu. W dorzeczu Ohrzy, po stronie południowej rzeki, Königswart, posiadłość książąt Metternichów. Po stronie północnej Zdroje Franciszkowe. Nad Białą i w jej dorzeczu: Bylany (Püllna). Zajeczyce (Seidschitz), Zedlice (Sedlitz), Bielany (Bilin) ze zdrojami mineralnemi. W pobliżu Osiek (Osseg) z klasztorem cystersów z wieku 12. Duchców (Dux) z zamkiem Wallensteina. Cieplice. W Rudawach czeskich: Jachimów (Joachimstal) z kopalniami srebra, zkąd wzięły nazwę talary. W pobliżu Boże Dary (Gottesgab), Krupce (Graupen) i Zinnwald z kopalniami cyny. Chlumiec (Kulm), pamiętny zwycięztwem wojska austryackiego nad oddziałem Francuzów r. 1813. W Czechach 2 miasta posiadają własną ustawę miejską: Praga i Liberzec; we względzie polityczno-administracyjnym podzielone są Cz. na 89 obwodów, obejmują 51,955 kil. kwad., czyli 943.5 mil kwad., a według obliczenia z roku 1869, liczą 5,140,000 mk. w 372 miastach, 226 miasteczkach i 12,557 wsiach. Historya Czech najlepsza Palackiego, geografia Riegera. F. S.