Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czereja

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 797 ]Czereja, mko, pow. sieński i majętność tego nazwania z folw. Osieczną i Czerejówką, nad jeżiorem (U Echarda mylnie powiedziano że w Cz. płynie rz. Uła); jeziorami dosyć gęsto pokryta cała okolica. Cz., o 38 w. od Sienna, jeszcze w wieku 18 była stolicą obszernego hrabstwa, zawierającego kilkadziesiąt tysięcy dziesięcin przestrzeni; dziedzictwo Sapiehów, należące do województwa witebskiego pow. orszańskiego, w 1793 r. przyłączone do Rossyi; w początkach 16 w. była to niewątpliwie własność kniaziów Druckich i weszła w dom Sapiehów jako wiano księżniczki Teodory Druckiej-Sokolińskiej małż. Bohdana Sapiehy, okolniczego smoleńskiego i namiestnika wysoko-dworskiego (zmarłego podobno około 1519 r.) (Wedle Balińskiego (Starożytna Pols. tom III) małżonka Bohdana Sapiehy miała być Marya z Pstruhow ks. siewierska dziedziczka Czerei. O kniaziach Pstruhach milczy historya, kroniki nic o nich nie wspominają; omyłka wyniknąć tu musiała ze złego odczytania dokumentów owej epoki. Prawdopodobnie zamiast „Pstruha“ winno się czytać „z Drucka.“ Za dowód tego służy konstytucya z 1613 r., gdzie się wspominają Zdrucha; Strucha Sokolińscy; zamiast z Drucka; owe Pstruhy urosły ze złego odczytania napisów sławiańskich). W czasie wojny z Rossyą za Jana Kazimierza w 1660 r. Chowańskiego armia położyła się obozem około Czerei pod zasłoną wału ziemnego. Po zwycięztwie Czarnieckiego nad rzeką Drucią 28 października t. r. oddział wojsk polskich z pod Szkłowa skierował się ku Czerei przeciw Chowańskiemu. Ten ostatni, nie czekając spotkania z nieprzyjacielem, opuścił obóz oszańcowany, zostawiając tam dwa działa i wszystkie swoje wozy; o ćwierć mili za Czereją zaszła potyczka Chowańskiego z oddziałem polskim. Chowański w tej potrzebie miał podobno stracić 14 chorągwi i dwa działa, przytem sam omal nie wpadł w ręce nieprzyjaciół. Miasteczko Cz. posiada obecnie 2112 mk., żydów i chrześcian, zajmujących się rolnictwem, handlem i rzemiosłami (775 prawosł., 44 kat., 1 ew., 1292 izr.); 328 dm. Pod względem ruchu handlowego Czereja ustępuje pierwszeństwa sąsiednim Czasznikom (28 w. odległym), utrzymuje jednak stosunki handlowe z Rygą za pośrednictwem Bieszeńkowicz nad Dźwiną położonych, także z Mińskiem za pośrednictwem drogi żel. moskiewsko-brzeskiej (stacya najbliższa Krupka na pomienionej linii 34 w. odległa od Czerei). Targi miejscowe dla handlu zbożowego nie mają znaczenia; więcej nierównie dla handlu leśnego. Tu się sprzedają różne wyroby bednarskie, deski, budulec i t. p. Dwie parafie prawosławne i dwie cerkwie, z których jedna murowana, druga drewniana, dawnej architektury; jedna z nich ma być fundacyi Pstruckich (czyli Druckich); znajduje się tu przytem paraf. kościół katolicki murowany, izba sędziego pokoju 6 cyrkułu okr. orszańskiego, komisarz cyrkułu I (stanowy prystaw) pow. sieńskiego, urząd akcyzy, zarząd gminy włośc. liczącej dusz 2297, szkółka paraf., apteka, biuro pocztowe, bóżnice żydowskie, domy zajezdne i kramy. Grunta naokoło Czerei urodzajne, gliniaste. Uprawa żyta, pszenicy, owsa, jęczmienia, lnu i grochu. W majętności Czerei (przy samem miasteczku położonej) dwór dziedzica drewniany, w podkowę zbudowany, z czasów jeszcze Sapieżyńskich, mieści w sobie bogate archiwum i portrety Sapiehów; przytem ogród ocieniony starodawnemi szpalerami i cieplarnia. Znajduje się tu przytem browar i wiatrak murowany; w sąsiednim folwarku Osiecznie gorzelnia. Pomienione dobra w obecnym składzie swoim istnieją od końca 18 w. t. j. od tej pory kiedy hrabstwo czerejskie częściami rozprzedane zostało różnym osobom prywatnym. W tej porze Czereje z miasteczkiem i folwarkami nabyte przez Miłoszów, w posiadaniu tej rodziny zostają dotychczas, zajmując przestrzeni około 6000 dz. ziemi ornej, łąk, lasów, jeziór i nieużytków. Pierwszą bazylikę wspaniałą dla pomieszczenia (dotychczas w kościele czerejskim istniejącego) obrazu św. Michała Archanioła cudami wsławionego, wybudował w 1584 r. Kazimierz [ 798 ]Leon Sapieha, marszał. nadworny w. k. lit., spełniając wolę ojca swego Leona Sapiehy wojew. wileńskiego, kanclerza i hetmana w. k. lit Kanclerz, będąc delegowanym przez Stefana Batorego do zawarcia pokoju z Iwanem Wasilewiczem, w czasie pobytu w Moskwie otrzymał pomieniony obraz od cara w podarunku. Obraz ten odległych sięga czasów i do Moskwy przysłany został w darze jeszcze w 1510 r. przez Bazylego patryarchę carogrodzkiego. Świątynia ta spaloną została podczas wojny z Rossyą za Jana Kazimierza, poczem drugi kościół wystawiony został kosztem Michała Józefa Sapiehy wojewody podlaskiego. Ten (drugi z rzędu) kościół również uległ pożarowi razem z plebanią w 1793 roku i dopiero w lat kilkadziesiąt odbudowany został, staraniem miejscowego proboszcza ks. Nosolewskiego; ostatecznie ukończony w r. 1839, przetrwał aż do ostatniego pożaru w r. 1859. Bractwo św. Michała Archanioła w kościele czerejskim istnieje od r. 1731 kwietnia 29 za zezwoleniem ks. Michała Zienkowicza biskupa wileńskiego. Każdorocznie dnia 29 września jest solenny fest w kościele. Parafia rzym. katol. w Czerei liczy w sobie około 2000 dusz płci obojej. Po spaleniu kościoła w 1859 r. restauracya przedsięwzięta kosztem, parafian zostawała pod ciągłym kierunkiem miejscowego proboszcza ks. Stanisława Białego, znanego z gorliwości w wierze i z zasług położonych na polu literatury religijnej. Ks. Biały dotychczas spełnia obowiązek proboszcza w Czerei, będąc jednocześnie dziekanem powiatu sieńskiego i kanonikiem kapituły mohilewskiej. A. Ch.