Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czersk

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 833 ]Czersk, ob. Czerń.

Czersk, 1.) os., przedtem mko, nad Wisłą, niedaleko ujścia rz. Czarnej do Wisły, nad jez. 400 sąż. dł., 10 sąż. szer., pow. grójecki, gmina i par. Czersk. Leży w malowniczem położeniu na wyniosłości, po lewym brzegu Wisły. Odl. od Warszawy 36 w., od Góry-Kalwaryi 8 w. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom schronienia dla ubogich, browar, młyn. W 1827 r. liczył 48 dm. i 448 mk.; w 1860 było 310 mk. i 45 dm. Jest to jedna z najdawniejszych osad na Mazowszu i sięga swym początkiem przedhistorycznej epoki. Na początku XIII wieku gród ten był stolicą udzielnych książąt czerskich, zabudowany w mury i kamienice, z warownym zamkiem. Tu Konrad I, urodzony 1228 roku, więził schwytanego Henryka Brodatego, gdy żona tegoż, święta Jadwiga, przybywszy do Cz., prośbami uwolniła męża, zgodę wyjednała z Konradem i związkami familijnemi wzmocniła. Po zgonie Ziemowita I, r. 1262, Mazowsze podzielone zostało pomiędzy dwóch jego synów: Bolesław otrzymał księztwo płockie, Konrad został pierwszym księciem czerskim. Jako stolica księztwa, jako gród sądowy, Cz. wzrastał w ludność i zamożność. W XIV wieku gród ten zaczął z niewiadomych powodów upadać. Książę Janusz w przywileju z roku 1386, chcąc miasto przyprowadzić do dawnego stanu, „aby tem łatwiej mogło powstać i być zamieszkałem,“ przenosi je z prawa polskiego na chełmińskie i różnemi przywilejami obdarza. Zdaje się, że Cz., który oparł się napadom Litwy, Jadźwingów i bitnych Prusaków, podupadł dla tego, że książęta przenieśli dwór swój stały do Warszawy. Szczyciło się to miasto starożytnemi kościołami, jak św. Jana i św. Piotra przy zamku. Ostatni z książąt mazowieckich Janusz często przebywał w Cz., dla wielkich kniei, w których swobodnie mógł polować. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zamek, w całości zachowany, z upodobaniem [ 834 ]zamieszkiwała królowa Bona. Cz. szczycił się sławną winnicą, którą obsadzona była góra zamkowa, zbogacona szczepami z Wloch przez tęż królową sprowadzonemi. Częste pożary niszczyły to miasto; Święcicki w opisie Mazowsza powiada: „Niegdyś najwspanialsze na Mazowszu miasto, obecnie nędzna mieścina, u stóp pagórka (na którym stoi zamek) istnieje winnica zaszczepiona i uprawiana staraniem Bony. Od zachodu mieszczanie posiadają pełne wybornych fruktów ogrody.“ (Kwartalnik „Kłosów“ II, 104). Niegdyś były tu i fabryki sukna, zwanego londrynem, poszukiwanego przez marynarzy. W r. 1564 liczyło 193 dm. na samej stronie królewskiej, to jest takich, które lustratorowie do opłaty podatku podciągali. Nie brakło licznych rzemieślników; samych piwowarów liczono 24, bo wówczas piwa czerskie słynęły na całą Polskę, a Mazury w pieśniach swoich wychwalali dobroć i smak tego piwa. Odtąd chylił się Cz. do upadku, gdy Warszawa wzrastala jako stolica Rzeczypospolitej. Ostateczny kres na ten gród przyszedł za nieszczęśliwej wojny szwedzkiej, w czasach panowania Jana Kazimierza. W roku 1656, gdy Czarniecki zniósł pod Warką oddział Szwedów, zostających pod dowództwem Fryderyka, margrabi badeńskiego; ci, uchodząc przed Polakami, zamknęli się w zamku czerskim, a zamierzając w nim się bronić, część blizszą miasta spalili. Zgorzał wtedy kościół parafialny i kościół św. Ducha ze szpitalem. Rakocy i kozacy równocześnie zagony zapędzili aż pod Cz., i wtedy kościół św. Jakóba zniszczony pożarem, równie jak miasto, z którego zostało zaledwie 20 domów; cała okolica, splądrowana, uległa pożodze strasznej. Kiedy Polska odetchnęła pokojem, zrestaurowano w części kościół parafialny; za miastem wystawiono kościół św. Jakóba. Lustracye z lat 1765 i 1789 okazują smutną ruinę miasta. Do ostatnich czasów Polski, miał Cz. swojego kasztelana większego i starostę grodzkiego. Wojewodowie jeszcze za książąt przestali się nazywać czerskimi, przybrawszy miano mazowieckich. Sądy czerskie, przy których liczna była palestra, po zaborze pruskim przeniesiono do Góry-Kalwaryi. Ratusz podupadły rozebrano. Ze starożytnych kościołów: św. Piotra w zamku, a w mieście parafialny pod tytułem Wniebowzięcia Matki Boskiej, św. Ducha i św. Jakóba za miastem, padły w gruzy. Stan teraźniejszy Cz. ledwie w śladach i szczątkach ruin zachował wspomnienie swej przeszłości. Z zamku wieża tylko pozostała i stosy gruzów z kawałkami murów. Kościół pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego parafialny, wzniesiony został na miejscu spalonego przez Szwedów. R. 1805 odbudował go rząd pruski, zabrawszy należącą do probostwa wieś Linin. (Opis Cz. obszerny, historyczny i statystyczny, ogłosił Kornel Kozłowski i dołączył do dzieła ojca swego p. n.: „Dzieje Mazowsza za panowania książąt“, Warszawa 1858 roku). E. Chłopicki: „Wycieczka w Czerskie“ (Kłosy, t. XIII). „Widok ruin zamku“ (Kłosy, Nr. 755). Gmina Cz. należy do s. gm. okr. I w Górze-Kalwaryi; browar, młyn, szkoła początkowa w osadzie Czersk; ludn. 4,766. Par. Cz. dek. górno-kalwaryjskiego, daw. wareckiego, 1,654 dusz liczy. Ziemia czerska obejmowała część Mazowsza na lewym brzegu Wisły i dzieliła się na 3 powiaty: czerski, warecki i grójecki, do którego w końcu XV w. wcielono dawniejszy czwarty pow. bątkowski. Powiat czerski ziemi czerskiej liczył 25 parafij, 296 wsi. Kasztelania czerska najeżała do wdztwa mazowieckiego i pierwszym znanym w dziejach kasztelanem był Piotr Pilch h. Łada w 1224 r. Zdaje się, że przez czas jakiś istniało i wdztwo czerskie, bowiem w przywileju z 1304 r. dla wsi Brochowa, wspomniany jest Krystyn, wojewoda czerski. Starostwo czerskie grodowe, wedle lustracyi z 1669 r., składało się z miasta Cz. z zamkiem i wsi: Dziewinów, Kosomce, Wysoczyn, Radwanków, Nieciecza, Tatary, Leśniki, Coniewo. W 1771 r. posiadał je Franciszek Bieliński i płacił kwarty 250 złp., a hyberny 1,720 złp. Sejm 1773 r. wyznaczył komisyą do określenia granic tego starostwa. Czyt. J. T. Lubomirskiego „Akta sądowe ziemi czerskiej“, Warszawa, 1880. Wroczyński Kaz. „Wyjątki z przesłanego Radzie lekarskiej opisania topograficznego pow. czerskiego“, Pam. tow. lek. warsz., 1843, oraz „Dalszy ciąg statystyki pow. czerskiego“, tamże 1844 r.

2.) Cz., pow. grójecki, gm. i par. Jasieniec, cukrownia akcyjna na gruntach wsi Jasieniec (ob.), wyprodukowała w 1876 r. cukru za 400,000 rs. i zajmowała 320 robotników. Właścicielem jej jest Jan Berson i spółka. Br. Ch.

Czersk, wieś z osadą Czerniawką, nad rzeką Stochodem, pow. kowelski, gm. Pohorsk, majątek Skorupskich, 1,075 dz. rozl. Włościanie, 52 dm., 317 dusz, mają 959 dz. Gleba piaszczysta i torfiasta na pokładzie iłu; miejscowość leśna i błotnista, narzecze rusińskie i mazurskie, wyznanie w znacznej części katolickie. Ma kaplicę katolicką par. Hulewiczów. A. Br.

Czersk, 1.) Niemiecki, wieś, pow. bydgoski, 19 dm., 184 mk., 172 ew., 5 kat., 7 żydów, 27 analf. Stacya poczt. i kolei żel. w Czersku Polskim (Brahnau) o 4 kil.

2.) Cz. Polski, niem. Brahnau, wś, blizko ujścia Brdy do Wisły, pow. bydgoski; 10 dm., 103 mk., 93 ew., 10 kat., 10 analf. St. poczt. i kolei żel. bydgosko-toruńskiej.

3.) Cz. Polski, niem. Brahnau, gm. domin., pow. bydgoski, 3 miejsc: 1) Cz. domin., 2) Salwin wielki folwark, 3) dom szosowy i dom stróża kolejowego; 17 dm., 216 [ 835 ]mieszkańców, 117 ew., 99 kat., 87 analf. Gorzelnia. M. St.

Czersk, 1) wielka wieś parafialna w pow. chojnickim, na bitym trakcie berlińsko-królewieckim, z dworcem kolei żel. pilsko-tczewskiej, nad rzeczką, zapewne Czernicą, która pędzi młyn i piłę we wsi i wpada do Czarnej wody, o 29 kil. od Chojnic. Istniała za pomorskich książąt, urządzona wtedy na prawie polskiem. R. 1382 Henryk von Bullendorf, komtur tucholski, nadał jej prawo chełmińskie; włók było 51; w dokumencie lokacyjnym wymieniają się jako będące na obszarze wioski: struga Czernica, młyńska struga i Baba; prob. miał zdawna 5 włók. Za polskich czasów był Cz. dobrami starościńskiemi: w r. 1766 trzymał je Łukowicz, który kościół dawniejszy wzniósł znowu swoim kosztem r. 1756; w starym tym kościele mieli swoje familijne groby Klińscy z Niedamowa. Teraźniejszy kościół budowany jest r. 1850 do 52. Po okupacyi Cz. został wydany na własność włościanom, którzy razem posiadają 8,013 mórg ziemi, dm. mieszkal. jest 193, mk. 2.159, z pomiędzy których katol. 1,445; szkoła kilkoklasowa; par. czerska jest jedna z większych, liczy przeszło 6,000 dusz; wiosek należy do par. 48. Oprócz wodnego młyna i piły na Czernicy, jest w Cz. browar i cegielnia. W r. 1862 została założona pod Cz. królewska szkoła, której zadaniem jest uczyć pielęgnowania i użyzniania łąk, po niem. „Wiesenbauschule“. W Cz. odbywają się 4 wielkie targi kramne i na bydło.

2.) Cz., wś włośc. w pow. świeckim; w r. 1570 należała do Walewskiego; obszaru ma 2,036 mórg, dm. mieszkal. 66, kat. 120, ew. 315; szkoła w miejscu, par. w Jeżewie. Kś. F.