Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czerwona

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

Czerwona

[ 839 ]Czerwona, 1.) wieś i folw., pow. iłżecki, gm. Łaziska, par. Wielgie. Jest tu urząd gm. W 1827 r. było 30 dm. i 177 mk., obecnie liczy 34 dm., 147 mk. Folw. Cz. z wsiami Cz., Kunegundów, Maryanów, Edwardów, Podgórze i Bieliny, od Radomia w. 20, od Iłży w. 12. Rozległość wynosi m. 183 a mianowicie grunta orne i ogrody m. 72, łąk m. 6, lasu m. 100, nieużytki i place m. 5. Płodozmian 5-polowy, Budowli murowanych 3, drewnianych 24, młyn parowy i olejarnia; cienkie warstwy torfu w niektórych miejsowościach. Z dóbr tych odprzedano m. 399 roli i m. 255 przestrzeni leśnej, lecz nazwa pozostałych nomenklatur niewiadoma. Wieś Cz. osad 18, gruntu m. 204; wieś Kunegundów osad 15, gruntu m. 190; wieś Maryanów osad 20, gruntu m. 311; wieś Edwardów osad 2, gruntu m. 129; wieś Podgórze osad 17, gruntu m. 248; wieś Bieliny osad 22, gruntu m. 275.

2.) Cz., wieś rządowa, pow. iłżecki, gm. i par. Mirzec. Liczy 10 dm., 61 mk. i 184 m. ziemi. włośc.

3.) Cz., wieś, pow. radzymiński, gm i par. Radzymin. Br. Ch. i A. Pal.

Czerwona, mko pow. żytomierskiego, o 25 w. od Berdyczowa, o 18 w. od Czernorudki, z fabryką cukru 1871 założoną, nad rz. Pustochą.

Czerwona, 1.) wś w pow. węgoborskim, st. p. Węgobork.

2.) Cz., wś w pow. łeckim, st. p. Ełk.

Czerwona buda

[ 839 ]Czerwona buda, niem. Rothebude an der Nogat, wś, pow. malborski, st. p. Altfelde; [ 840 ]druga wś t. n. Rothebude a. d. Weichsel, w pobliżu, leży w obrębie st. p. Neu-Münsterberg.

Czerwona góra

[ 840 ]Czerwona góra, wś, nad rz. Czerwonką, pow. opatowski, gm. Sadowie, par. Ruszków. Posiada kopalnię marmuru. R. 1827 było tu 19 dm. i 130 mk., obecnie liczy 18 dm., 190 mk. i 611 morg. ziemi włośc. Br. Ch.

Czerwona karczma

[ 840 ]Czerwona karczma, wś, nad Pilicą, pow. rawski, gm. Góra, par. Łęgonice. R. 1827 było tu 8 dm., 47 mk. Należy do dóbr Borowiec. Jest. tu most na Pilicy i pobór mostowego. Br. Ch.

Czerwona karczma, niem. Rotherkrug, os. należąca do dóbr sembarskich, w pow. suskim, ma 2 domy mieszk., 18 dusz, par, Iława (Deut. Eylau). Kś. F.

Czerwona niwa

[ 840 ]Czerwona niwa, wś, pow. błoński, gm. Guzów, par. Wiskitki. W 1827 r. było tu 30 dm., 258 mk., teraz liczy 360 mk.; od Warszawy w. 52, od Błonia w. 21, od Wiskitek w. 6, od Rudy Guzowskiej w. 13, droga bita przechodzi przez terytoryum; od rz. Wisły w. 52. R. 1873 folw. ten odłączony od dóbr Guzów, należy do Feliksa Sobańskiego. Rozl. wynosi m. 944 a mianowicie grunta orne i ogrody m. 756, łąk m.8, pastwisk m. 23, lasu m. 112, nieużytki i place m. 44. Bud. mur. 9, drew. 7, pokłady marglu. A. Pal. i Br. Ch.

Czerwona niwa, folw., pow. poznański, ob. Trzuskotowo.

Czerwona puszcza

[ 840 ]Czerwona puszcza, ob. Czerwony bór.

Czerwona Ruś

[ 840 ]Czerwona Ruś, jedna z najżyzniejszych części dawnej rzplitej polskiej, graniczyła na wschód z Wołyniem i Podolem, aż do Dniestru, na południe z Bukowiną, Wołoszczyzną i górami Karpackiemi, na zachód z ziemią Siedmiogrodzką i Węgrami, aż do góry Rozrogiem zwanej, na której miał się znajdować ogromny kamień, jako słup graniczny, u zbiegu granic Polski, Rusi i Węgier; na północ zaś z Litwą czyli Polesiem brzesko-litewskiem. Ruś czerwona, tworząc część rzeczypospolitej, dzieliła się na dwa województwa: ruskie i bełzkie, z których pierwsze obejmowało ziemie: lwowską, przemyską, sanocką, halicką, chełmską i żydaczowską. Pomiędzy miastami szczególniej się odznaczały: Lwów, Gliniany, Żółkiew, Jarosław, Halicz, Monasterzyska, Trembowla, Kołomyja, Sanok, Krośno, Bełz, Chełm, Krasnystaw, Zamość, sławny założoną tu przez Jana Zamoyskiego akademią, gród warowny Sniatyń, który służył Janowi Sobieskiemu za główny punkt, zkąd przedsiębrał wyprawy na Wołoszczyznę i wiele innych. Nazwę tej części Polski, wyprowadzają od potężnego w X wieku miasta Czerwień (ob., por. Czerwonogród) , które najprzód sąsiednim grodom jak Chełm, Przemyśl i inne, a później całej krainie imienia czerwieńskiej udzieliło, które z czasem na imię Czerwonej Rusi zamieniono. Lud jednego plemienia z polskiem, a narzecze wielce zbliżone do mowy polskiej tak że łatwo Polak z Rusinem zrozumieć się mogą. Również zwyczaj i obyczaj zbliżone do siebie. Różne ta kraina przechodziła koleje. Najprzód pod imieniem Chrobacyi, później jako księstwo halickie znana w dziejach. W 1340 r. przez Kazimierza wcielona do rzeczypospolitej. Król ten podzielił kraj na województwa, a zapewniwszy wszystkim wolność wyznania, zaprowadził osady Ormian i Żydów, dla zaludnienia kraju opustoszałego ciężkiemi wojnami. W roku 1356 Lwów wielą Niemcami osadził, miastu prawo magdeburskie nadał, wiele ziem panom z sobą przybyłym rozdał; język wszelako miejscowy ruski zachował się i przez długi czas był językiem prawnym, w którym wszystkie urzędowe akta pisano, do dziś dnia zrozumiały dla każdego Polaka, że tłumacza nie potrzebuje. Po śmierci Kazimierza Wielkiego, panujący Ludwik, król węgierski, chciał Ruś Czerwoną do Węgier wcielić i w tym celu oddał ją najprzód Władysławowi, księciu opolskiemu, a następnie własnymi starostami i wojskiem osadził. Po jego zgonie, córka Ludwika a królowa polska Jadwiga, w r. 1390, licząc dziewiętnasty rok życia, na czele chorągwi polskich kraj ten od nieprzyjaciół oswobodziła i odtąd Ruś Czerwona przez cztery wieki z górą, bez żadnej przerwy, część rzeczypospolitej składała. Geograficzne jej położenie, sąsiedztwo z Wołoszą, Kozakami, Tatarami i Turkami, sprawiało, iż wraz z Wołyniem i Podolem najbardziej na ich napady wystawioną była. Samych najazdów tatarskich liczą do 90, z których 18 za Zygmunta I, a dwa jeszcze za Augusta II, kraine te spnstoszyły. Niszczyli ją Turcy i dzika Wołosza, od których pokojem karłowieckim 1699 roku uwolnioną została. Czerń Chmielnickiego niosła po San spustoszenie. Obecnie Ruś Czerwona, pod imieniem królestwa Galicyi i Lodomeryi, za przyłączeniem części województw polskich, należy do Austryi. (Enc. Org.)

Czerwona Skała

[ 840 ]Czerwona Skała, szczyt w Tatrach spiskich, nad Białką, po wschodnim jej brzegu, naprzeciw polany Wołoszyn, w obrębie Jaworzyny spiskiej. Jestto północna kończyna ramienia górskiego, wybiegającego z głównego grzbietu Tatr, między doliną Jaworową od [ 841 ]wschodu a doliną Rowinki żleby od zachodu, w półn. zach. kierunku aż ku Szerokiej Jaworzyńskiej. Tu dzieli się to ramię na dwie odnogi; wschodnia wprost ku północy się ciągnąca kończy się Hołym wierchem (1475 m.); zachodnia zaś ciągnie się ponad Białką. W niej szczyty Zamki (2017 m.), Upłaz (1672 m.), Holica (1630). Tu dzieli się ta odnoga znowu na dwie gałęzie, zachodnią ponad Białką, kończącą się Czerwoną Skałą i wschodnią zdążającą ku Jaworzynie, kończącą się Skałkami (1435 m.) Wzniesienie Cz. sk. 1386 m. (pom. wojsk.), 1290 m. (Kolbenheyer). Br. G.

Czerwona Skałka

[ 841 ]Czerwona Skałka, okrągły grzbiet skalisty, w Pieninach, nad Dunajcem. Br. G.

Czerwona woda

[ 840 ]Czerwona woda, niem. Rothwassser, wś w pow. suskim, pół mili od Susza, par. Iława, w dawniejszej Pomezanii, ma 335 mórg., domów miesz. 23 i 233 dusz. Kś. F.

[ 841 ]Czerwona woda, niem. Rothwassser, wś, pow. ostródzki, st. p. Olsztynek.

Czerwona woda, węg. Vöröspatak, Czerweny potok, potok podtatrzański, wypływa z pod Ptacznika (1070 m. pom. wojsk.), w obrębie gm. Szczerby, tworzy na przestrzeni 1682 m. granicę między Liptowem a Spiżem. Płynie na południowy wschód, przerzyna linią kolejową bogumińsko–koszycką (806 m. npm.) i wpada powyżej Łuczywny do Małego Popradu z lewego brzegu naprzeciwko góry Walterowej (Valtjerova, 918 m.), głębokim wąwozem między dwiema górami: Kohlenberg (902 m.) od zachodu a Kolimberg od wschodu. Długość biegu 3 kil. Br. G.

Czerwona Wola

[ 841 ]Czerwona wola, wieś i folw., pow. konecki, gm. Pijanów, par. Mnin. W 1827 r. było tu 23 dm. i 168 mk., obecnie liczy 31 dm., 201 mk. Folwark Cz. wola z wsią t. n., od Radomia w. 98, od Końskich w. 28, od Przedborza w. 20, od Rudy Malenieckiej w. 18, od Gorzkowic w. 41, od rz. Pilicy w. 20. Rozl. wynosi m. 597 a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 254, łąk m. 87, pastwisk m. 1, lasu m. 148, nieużytki i place m. 107. Płodozmian 10 i 7-polowy. Budowli murowanych 7, drewnianych 6; pokłady kamienia ciosowego. Wieś Cz. Wola osad 26, gruntu m. 269. A. Pal. i Br. Ch.

Czerwona Wola (z Czerczem), wieś, pow. jarosławski, par. rz. kat. Więzownica a gr. kat. Leżachów, o 8.9 kil. od st. p. Sieniawa. Dominium należy do ks. Jerzego Czartoryskiego.