Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czortków

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 873 ]Czortków, dawniej Czartków, 1.) (ze Słobódką i Wygnanką), miasto powiatowe w Galicyi, leży nad rzeką Seret, na prawym brzegu, przy gościńcu rządowym prowadzącym z Tarnopola do Zaleszczyk, śród Podola, w ziemi żyznej; brzegi Seretu i dopływających do niego potoków strome, często lasem porosłe, przez co okolica chociaż podolska nabiera wdzięku. Przestrzeń pos. więk. roli orn. 448, łąk i ogr. 341, past. 125, lasu 749; pos. mniej. roli orn. 3162, łąk i ogr. 1412, past. 63, lasu 68 morg. Ludność rzym. kat. 527, gr. kat. 393, izrael. 2089: razem 3009. Cz. jest siedzibą starostwa powiatowego, rady powiatowej, urzędu podatkowego należącego do powiatowej dyrekcyi skarbu w Tarnopolu, sądu powiatowego, należącego do sądu obwodowego w Tarnopolu. Jest także urząd pocztowy nieerarialny, komisya powiatowa dla regulacyi podatku gruntowego, rada szkolna okręgowa na powiaty: czortkowski i buczacki, urząd telegraficzny. St. poczt. Cz. łączy się traktem pocztowym z Tarnopolem (76 kil.), Borszczowem (54 kil.), Stanisławowem (101 kil.) i Czerniowcami (92 kil.). Miasto z przedmieściami zajmuje 1859 morg. Stan czynny majątku wynosi 1763 złr. w obligacyach; dochód w 1878 r. wynosił 2687 złr. Są tu parafie obudwu obrządków: grecko-katolicka parafia obejmuje miejscowości: Czortków, Wygnanka i Czortków stary, należy do dekanatu czortkowskiego, dyecezyi lwowskiej, i liczy 2451 dusz gr. kat. Rzym. kat. parafia, fundowana przez Stanisława Golskiego, wojewodę ruskiego w 1610 roku; kościół murowany poświęcony w 1731 roku pod wezwaniem św. Stanisława, wcielony do konwentu oo. dominikanów; klasztor oo. dominikanów fundowany w 1640 roku przez Stanisława Golskiego, wojewodę ruskiego, dziedzica na Buczaczu, Czortkowie i Podhajcach. W Cz. jest szkoła etatowa o 4 nauczycielach. Do sejmu i rady państwa wybiera to miasto wspólnie z gminami wiejskiemi, a mianowicie do rady państwa wspólnie z gminami powiatów administracyjnych: Buczacz, Czortków: 1 posła; do sejmu wspólnie z gminami powiatów sądowych: Budzanów, Czortków i Jazłowiec: 1 posła. Z przemysłowych zakładow istnieje tu fabryka maszyn rolniczych w Wygnance, fabryka rumu i likierów również w Wygnance, młyn wodny w Czortkowie. [ 874 ]że jest kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym 2632 złr. Właściciel większej posiadł. Marya Borkowska. Co do fizyografii Cz. i okolic czyt.: „Die Resultate aus K. Kreil's Bereisungen des österr. Kaiserstaates in kurzer Darstellung“, G. J. III Jahr. 1852. Kreil K. und Fritsch K. „Magnetische und geographische Ortsbestimmungen im Oesterreich. Kaiserstaate“ Praga 1850–1851 str. 13–63.

Powiat czortkowski graniczy na wschód z pow. Husiatyn, na połud. wschód z pow. Borszczów, na połud z powiatem Zaleszczyki, na zachód z powiatem Buczacz, na północ z powiatem Trembowla. Przestrzeni ma 14.0811 mil kw. czyli 6.0251 miriam. kw. Rzeki: Seret, wypływający w powiecie brodzkim, płynie z półn. zachodu na na południe, przepływa Tarnopol, Czortków, Ułaszkowce, wpada do Dniestru między miastem Zaleszczykami a miasteczkiem Gródek. Nieczława, mała rzeczka wypływająca między Janowem a miasteczkiem Chorostkowem, płynie z północy na południe i wpada do Dniestru pod Uściem biskupiem. Gór właściwych nie ma w tym powiecie, lecz brzegi Seretu i Nieczławy oraz potoczków dopływów tych rzek są strome, wysokie; boki tychże pokryte są lasami, widoki nad tymi brzegami są ładne, po dolinach bowiem nad rzeczkami i potokami rozścieliły się liczne wsie i miasteczka. Na wyżynach, jak wszędzie na Podolu, konfiguracya gruntu falowata, grunt bardzo urodzajny, klimat ciepły; obrócz zbóż zwykłych rodzi się w polu kukurydza i tytuń uprawiany w znacznych przestrzeniach dla rządowej fabryki tytuniu w Jagielnicy. W tym powiecie jest gmin miejskich 4, mianowicie miasto Czortków, miasteczka Budzanów, Jagielnica i Ułaszkowce; gmin wiejskich 45; zatem ogólna ilość gmin 49. Obszarów dworskich jest 49, przełożeństw obszarowych 28, ogółem jednostek administracyjnych jest 77. Gmin katastralnych 49. Z 14 mil kw. austr. zajmują gminy administracyjne 8.1490 mil, to jest 57.9%, obszary dworskie 5.9321 kw. mil, czyli 42.1%; w przecięciu tedy zajmuje 1 gmina administ. 1663 morg., zaś 1 obszar dworski 1211 morg. Na milę 1 kwadratową przypada gmin administracyjnych 3.5. Gminy i obszary dworskie według liczby domów jak następuje: gmin mających domów do 25 jest 1, do 26 od 50 jest 2, od 51 do 100 jest 6, od 100 do 200, 24; od 201 do 300 jest 9, od 301 do 400 jest 3, od 401 do 500 jest 2; wyżej 500 jest 2. Obszarów dworskich mających do 10 domów jest 24, od 11 do 20 jest 12, wyżej 20 jest 9. Gminy podług liczby ludności dzielą się jak następuje: gmin mających wyżej 100 do 200 dusz 1, wyżej 200 do 300 jest 2, wyżej 300 do 400 jest 3, wyżej 400 do 500 jest 2, wyżej 500 do 1000 jest 21, wyżej 1000 do 2000 jest 14, wyżej 2000 do 3000 jest 4, wyżej 3000 do 4000 jest 1, wyżej 4000 do 5000 jest 1; na jeden obszar, ludności wypada 71 dusz, gminy mające nad 1000 do 5000 ludności mają razem 36,757 czyli 62% całej ludności. Gminy mające nad 500 do 1000 ludności mają razem 16,954 czyli 28% całej ludności. Gminy mające od 500 niżej mają razem 2538 czyli 4% całej ludności, razem ludność gmin wynosi 56,249 czyli 94% ludności całego powiatu. Obszary dworskie mają ludności 3580 czyli 6% ludności całego powiatu, która wynosi razem 59829. Ludność miast wynosi 3001 czyli 5%, ludność miasteczek 9345 czyli 16%, ludność wsi 43903 czyli 73%. Gminy tego powiatu należą tylko do jednego sądu pow. w Czortkowie, który należy do sądu obwodowego w Tarnopolu. Do rady państwa wybierają: obszary dworskie wybierają wspólnie z powiatami administracyjnymi: Zaleszczyki, Borszczów i Husiatyn 1 posła; gminy wiejskie wspólnie z okręgiem wyborczym Buczacz 1 deputowanego. Do sejmu krajowego większe posiadłości całego dawnego obwodu zaleszczyckiego, mianowicie teraźniejsze powiaty administracyjne: Czortków, Husiatyn, Borszczów i Zaleszczyki 3 posłów. Gminy wiejskie powiatów sądow.: Czortków, Jazłowiec i Budzanów 1 posła. Sad powiatowy jest w tym powiecie tylko w Czortkowie, naleźący do sądu obwodowego w Tarnopolu. Probostw rzym. kat. jest 4: w Budzanowie, Czortkowie, Jagielnicy i Chomiakówce; wszystkie należą do dekanatu Cz., do rzym. kat. arcybiskupstwa we Lwowie; gr. kat. prob. 25, z tych 17 należących do dekanatu w Czortkowie, 6 do dekanatu w Skale, 2 do dek. w Zaleszczykach. Szkoły: 4-klasowa etatowa w Czortkowie; etatowe 1-klasowe w Bazarze, Białej, Białobożnicy, Dżurynie, Jagielnicy, Kossowie, Koszyłowcach, Połowcach, Romaszówce, Rosochaczu, Świdowie, Szmańkowczykach, Ułaszkowcach, Zalesiu. Filialne w Byczkowcach, Dawidkowcach, Jagielnicy starej, Kolendzianach, Muchawce, Połowcach (kolonii), Słobódce, Uhryniu; niezreorganizowana w Szwajkowcach; szkół średnich, tem mniej wyższych w tym powiecie nie ma. Kasy pożyczkowe gminne istnieją w tym powiecie w następujących gminach: Antonów, Bazar, Biała, Biały potok, Byczkowce, Chomiakówka przysiołek do Jagielnicy, Czortków, Czortków stary, Dawidkowce, Dolnia, Dżuryn, Jagielnica, Kalinowszczyzna, Kolendziany, Kossów, Koszyłowce, Muchawka, Nagórzanka, Pauszówka, Połowce, Romaszówka, Rosochacz, Rydoduby, Salówka, Skorodyńce, Słobódka do Dżuryna, Sosolówka, Świdowa, Szmańkowce, Szmańkowczyki, Szulharówka, Szwajkowce, Strosówka, Uhryń, Wygnanka, [ 875 ]Zabłotówka, Zalesie. Ziemia urodzajna; uprawiają oprócz zwykłych zbóż w tym powiecie także: tytuń, kukurydzę a nawet i kawony udają się w południowej części tego powiatu na polu. Na dobrze uprawionych polach pszenica daje po 20 kóp z morgi a kopa wydaje po ¾ korca i wyźej. Ziemia też wysokiej jest wartości, za dzierżawy płacą po 12 złr. i po 14 złr. od morga. Cały ten powiat na przestrzeni 130,129 morg. niższo austryackich; na to ról ornych: 89,388 m., łąk i ogrodów 17,783 m., pastwisk 2375 m., lasu 20,583 m. Browarów jest w tym powiecie 3, mianowicie w Budzanowie, w Jagielnicy i w Wygnance własność Maryi hr. Borkowskiej. Gorzelń jest w powiecie 16: mianowicie 2 w Bazarze, Białym potoku, Byczkowcach, Kalinowszczyźnie, Kolędzianach Kossowie, Koszyłowcach, Muchawce, Pauszówce, Szulharówce, Uhryniu, Wierzbowcu, Wygnańcu, Zalesiu, Zwiniaczu. Młynów wodnych było w 1876 roku w tym powiecie 33 a mianowicie w Białej, Białobożnicy, Białym potoku, Budzanowie, Byczkowcach, Czerkawszyźnie, Czortkowie starym, Dawidkowicach, Dolinia, Dżurynie, Jagielnicy, Kalinowszczyźnie, Kolendzianach, Kossowie, Muchawce, Pauszówce, Rydodubach, Połowcach, Salówce, Skomorosznem, Skorodyńcach, 2 w Sosolówce, Świdowie, Szmańkowcach, Szmańkowszczyku, Szulharówce, Szwajkowcach, 2 w Uhryniu, Ułaszkowach, Wierzbowcu, Zwiniaczu. Największą fabryką w czortkowskim powiecie jest rządowa fabryka tytuniu i cygar w Jagielnicy. Fabyka machin rolniczych w Wygnance, olejarnia w Wygnance, fabryka rumu i likierów w Wygnance, cegielnia w Czortkowie starym i cegielnia w Jagielnicy. Sławne są jarmarki w Ułaszkowcach, zaczynające się 24 czerwca a trwające cały tydzień; licha ta mieścina w ciągu roku niczem od wsi się nie różniąca, nagle ożywia się, drewniane budy umyślnie na sklepy popostawiane oraz tymczasowe szałasy i namioty napełniają się ludźmi i najrozmaitszemi towarami, obszerne place otoczone palisadami, pełne stad wołów podolskich, besarabskich, mołdawskich i węgierskich, w innych tabuny dzikich koni. Dawniej szczególniej, nim kolej żelazna we wszystkich kierunkach przecięła Galicyą, zwozili kupcy lwowscy, czerniowieccy, tarnopolscy i z innych miast Galicyi najrozmaitsze towary, bławatne, galanteryjne, biżuterye, ubrania, korzenie, a obywatelstwo obwodów czortkowskiego, czerniowieckiego, brzeżańskiego, stanisławowskiego, stryjskiego i złoczowskiego zaopatrywało swe domy we wszelkie zapasy. Stada koni galicyjskich były tu licznie reprezentowane; handel zbożowy, okowitą i wełną, prowadzony był na wielką skalę, krocie tysięcy korcy podolskiej pszenicy i żyta, miliony garncy okowity kontraktowano tutaj na rachunek bliskich przyszłych zbiorów. Chaty włościańskie w Ułaszkowcach i dwory sąsiedniej szlachty przepełnione były dalekiemi gośćmi. Teraz przy rozgałęzionych liniach kolejowych jarmark ten stanowi z jarmarkami w Tarnopolu na środopoście i na św. Annę oraz w Mościskach główne targowisko tylko zboża, wełny, gorzałki, koni i bydląt. Kolei ten powiat nie posiada; najbliższe stacye kolejowe są: Tarnopol i Łuzany. Gościńców bitych ma 2, mianowicie jeden rządowy idący z Tarnopola na Czortków, Zaleszczyki do Czerniowiec, który przecina ten powiat z północy na południe; drugi krajowy, idący z Czortkowa na zachód przez Buczacz do Monasterzysk, gdzie łączy się z gońcińcem rządowym idącym ze Lwowa na Brzeżany, Podhajce, Monasterzyska do Stanisławowa. Pod względem historycznym zasługują na wzmiankę: miasteczko Budzanów ma ruiny zamku, obszerny pałac i klasztor panien miłosiernych. Podczas najazdów tatarskich stoczono w okolicy kilka utarczek z nieprzyjacielem. Miasteczko Jagielnica z dobrze zachowanym, niegdyś obronnym zamkiem, przerobionym teraz na fabrykę tytuniu. Wieś Kolendziany z starożytnym zamkiem, dotychczas zamieszkałym; wieś Zawale koło Czortkowa: istniał tam obronny zamek, który przez Turków w 1676 roku zrujnowany został. Dawny obwód czortkowski obejmował powiaty: Czortków, Mielnica, Borszczów, Kopeczyńce, Budzanów, Husiatyn, Tłuste, Zaleszczyki, Jazłowiec.

2.) Cz. stary, wieś, pow. czortkowski, przylegająca z południowo-zachodniej strony do Czortkowa miasta. Przestrzeń posiadłości więk. roli ornych 750, łąk i ogr. 12, pastw. 86, lasu 116; posiadł. mn. roli orn. 952, łąk i ogrod. 116, pastw. 88, lasu 33 morg. Ludność rzym. kat. 280, gr. kat. 672, izrael. 118: razem 1070. Przyłączoną jest pod względem administracyjnyn, sądowym i kościelnym tak jak Czortków miasto; do urzędu pocztowego i obudwu parafij do Czortkowa miasta należy. Jest tu kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym w kwocie 481 złr. B. R.