Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom II/Dobromil

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 72 ]Dobromil, po łotew. Dobromils, wś, pow. dyneburskiego, parafii krasławskiej, własność Platerów.

Dobromil (z Engelsbrunnem dolnym i górnym), miasto powiatowe w Galicyi, leży nad Wyrwą, dopływem Wiaru, w wysokości 336 m. npm., pod 49° 35′ półn. szer. a 40° 27′ wsch. dług. od Ferro, przy trakcie Przemśl-Chyrów. Powierzchnia obejmuje 556 hektarów 9 arów; liczba dm. wynosi 292, mk. 3025 (1446 męż., 1579 kob.), z tego przypada na Dobromil 247 dm. a 2734 mk. (1300 męz., 1434 kob.), reszta na Engelsbrunn. Ze względu na wyznanie rozróżniamy 655 mk. obrz. rzym. kat., 479 gr. kat., 1 gr. wsch., 6 ewangelików a 1884 izraelitów. Własność mniejsza obejmuje roli ornej 379, łąk i ogr. 41, pastwisk 38 mr. Stan czynny majątku gminnego wynosi 172,460 zł., bierny zaś 30,000. W r. 1879 było dochodu 24,459 zł. Dobromil jest siedzibą starostwa, przeniesionego tutaj z Birczy w r. 1876, urzędu podatkowego, sądu powiatowego, posterunku żandarmeryi, notaryatu, zarządu lasów i domen, powiatowej komisyi szacunkowej, rady powiatowej, urzędu pocztowego i telegraficznego, parafii rzym. (ta parafia liczy 1424 kat., 6 akat., 2254 izr.) i gr. kat. W D. są dwie szkoly: etat. męska 4-klasowa i etat. żeńska 3-klas. Fundusz ubogich, założony przez gminę chrześciańską, zasilają dobroczynne datki, składane w kaplicy Matki B., i kasy policyjne. W r. 1879 bylo dochodu 392 zł. a rozchudu 220 zł. Tutejsze towarzystwo zaliczkowe liczyło 1878 r. 117 członków a ich udziały 532 złr. W tymże roku wynosił ogólny ruch kasowy 11,129 zł. a czysty zysk 105 zł. Istnieje tu także fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników, założony 1864, r. z dochodów miejskich, z kapitałem zakładowym 1150 zł. D. jest stacją żel. kol. węgiersko-galicyjskiej (czyli przemysko-łupkowskiej) między Niżankowicami a Chyrowem, o 26 kil. od Przemyśla, Idzie tędy także droga państwowa z Przemyśla na Turkę do Węgier. W D. jest huta, mydlarnia i fabryka zapałek; zresztą rozwija się przemysł drobny tylko i to nieznaczny. Handel spoczywa przeważnie w rękach żydów a głównym artykułem handlu są płody surowe. Tygodniowe jarmarki odbywają się każdego poniedziałku, ważniejsze roczne: 19 stycznia, od 1 do 8 sierpnia i 26 października. „D. był dziedziną zasłużonego rodu Herburtów, którzy, rozrodziwszy się, przyjmowali nazwy od swych majętności, jakoto: Dobromilscy i t. p. Zygmunt August, wynagradzając wierne i pożyteczne usługi Stanisła Herburta, kasztelana lwowskiego, przełożonego nad żupami Rusi, dozwala mu 1566 r. przeistoczyć wieś Dobromil na miasto; obdarza je prawem magdeburskiem, ustanawia targ [ 73 ]tygodniowy i dwa jarmarki doroczne, uwalnia od podatku miejskiego (szos) na lat 15. Szczęsny Herburt założył tu prasy drukarskie, trwające od 1611 do 1616 r., gdzie wytłoczono pisma Kadłubka, Orzechowskiego i 6 ksiąg Długoszowej kroniki. R 1647 ustanowiono tutaj skład win węgierskich. Wygaśnięcie rodziny Herburtów (około 1645 r.) przypisuje gminne podanie okoliczności ustrojonej w szatę poetyczną: Każdy z nich, umierając, przemieniał się w siwego orła i gnieździł na przyległych skałach. Dopóki te orły szanowano, sprzyjało szczęście domowi. Lecz jeden z Herburtów poważył się zastrzelić orła. W tejże chwili umiera jego synek, a na owym śmiałku zakończyło się imię świetnej rodziny. Majętność ta, obfitująca w warzelnie soli, przeszła do Czuryłłów, następnie do Krasińskich. Na wyniosłem wzgórzu (560 m. npm.), o 4 kil. na płd. od Dobromila, nad Jasienką, potokiem uchodzącym do Wyrwy, sterczą ruiny zamku osobliwszego kształtu. Przetrwał on liczne burze w wojnie kozackiej i szwedzkiej, w ustach zaś ludu żyje podanie, jak się załoga mężnie broniła, rzucając z murów kamienie, belki i jagly wrzące na wdzierających się wrogów. Zdobiły go różne malowidła alegoryczne i napisy, zastosowane najwięcej do pamiętnego za Zygmunta III rokoszu, w którym Jan Szczęsny Herburt wielki miał udział. Ze wzgórza przedstawia się śliczny widok. O 3 kil. na płd.-zach od miasta, na wzgórzu 469 m. npm. wzniesionem, znajduje się w ustroniu odpowiedniem życiu pustelniczemu klasztor zakonników unickich reguły św. Bazylego; ciemne krużganki przyozdobione są wizerunkami Herburtów i innych dobrodziejów monasteru.“ (Przeważnie z Balińskiego Star. Pol.“).

Dobromilski powiat graniczy na płn. z pow. brzozowskim i przemyskim, na wś z przemyskim i staromiejskim, na płd. ze staromiejskim, liseckim i sanockim, na zach. z sanockim i brzozowskim. Pod względem obszaru zajmuje 46 miejsce w Galicyi, liczy bowiem 864.34 kil. kw. (15.70 mil). Liczba mieszkańców wynosi 52.322 (25.665 męż., 26.657 kob., przeszło 45000 ludności wiejskiej, przeszło 7000 miejskiej) a pod względem absolutnej liczby mk. zajmuje powiat 69-te miejsce między pow. galicyj. Na kil. kw. przypada głów 61 (na milę kw. 3.333), a co do gęstości zaludnienia zajmuje pow. 55 miejsce w Galicyi. Między ludnością jest 10.922 mk. obrz. rz. kat., 36,276 gr. kat., 2 gr. wsch., 304 wyzn. augsb., 3 wyzn. helweck., 4815 izrael. Liczba domów wynosi 8202 (8173 zamieszkanych, 29 niezam.). Gmin politycznych jest 104, katastralnych 94. Między osadami jedno miasto: Dobromil; 3 miasteczka: Bircza (ob.), Nowemiasto 888 mk., i Rybotycze 1508 mk., reszta wsie. Między niemi najludniejsze: Ułucz 1456 mieszk., Piątkowa 1443 mieszk., Huczko 1324 mk., Jawornik ruski z Borownicą 1.289 mk., Dobrzanka 1273 mk., Lipa dolna i górna 1133 mk., Trzcianiec 1000 mk. Nawodnienie powiatu w ogóle obfite. Z wyjątkiem płd. wsch. kończyny, należącej przez Strwiąż do dorzecza Dniestru, leży cały powiat w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Sanu. Strwiąż tworzy na małej przestrzeni granicę między pow. dobromilskim a liseckim, następnie wkracza w obręb powiatu w gminie Starzawa a po 4 kil. biegu uchodzi do pow. staromiejskiego Powiat dobromilski zasila go mniej znacznymi dopływami. San tworzy na przestrzeni 14 kil. zach. gran. między pow. dobromilskim a brzozowskim, następnie na przestrzeni 2 kil. granicę między półn. kończyną pow. dobromilskiego a pow. przemyskim, potem płynie przez pow. dobromil. w obrębie gm. Iskań a po 4 kil. dość krętego biegu uchodzi znowu do pow. przemyskiego. Zbiera on wszystkie prawie potoki i rzeki z obszaru całego powiatu. Ważniejsze ż tych dopływów są: Jawornicki potok, Stopnica i Wiar z dopływami: od pr. brz. Mszaniec, Jamninka, Borysławka, Turnica, Sopotnik, Wyrwa; od lew. b. Sienkowiec, Klimów i inne pomniejsze. Cały powiat leży w podgórzu niskich Beskidów. Rozleglejsze doliny ścielą się na. płn. nad Wiarem w okolicy Hujska (264 m. npm.), Truszowic i Przedzielnicy (260 m.), nad Wyrwą koło Dobromila (336 m.), Boniowic (262 m.), Nowego miasta (245 m.) i Komarowic. Na. płn. od Komarowic wznosi się Ostra Górka do wysok. 283 m. Dolina nad Strwiążem wznosi się od 350 do przeszło 360 m. Nad Sanem nareszcie rozłożyła się obszerniejsza dolina na zach. w okolicy gm. Ułucz (340 m. npm.), i mniejsza na płd. w obrębie gm. Iskań. Wzdłuż połud.-zach. granicy powiatu ciągnie się najwyższe pasmo górskie Chwaniów, ze szczytem t. n. 654 m. wysokim. W dalszym ciagu tego pasma wznosi się na płn. góra Niedźwiedzie (na płd. od gm. Kuźmina) z najwyższym szczytem dochodzącym 618 m.; na pld. zaś od Chwaniowa ciągnie się pasmo również graniczne Pański Las ze szczytem 666 m. wys., a nakoniec Wolańska Kiczera i Kiczera, na prawym brzegu Łodyny (dopływu Strwiąża), ze szczytami przechodzącemi 600 m. Graniczne te pasma górskie obniżają się stopniowo ku dolinie Wiaru a na ws. od tej rzeki ciągną się znowu rozliczne, mało co niższe, bujnemi lasami pokryte pasma i grupy górskie i wypełniają całą połudn. część powiatu, zniżając się ku dolinom Wiaru, Wyrwy i Strwiąża, o których powyżej była mowa. Na przestrzeni objętej pr. brzegiem Wiaru, pr. brzegiem Wyrwy [ 74 ]i lew brzegiem Strwiąża wznosi się, między gminami Liskowate a Łopuszanka, Krzemień do wys. 615 m., na płd. odeń Klewa ze szczytem 581 m. wysokim, na płn. zaś las Karaszyn i las Swiniński ze szczytami dochodzącymi prawie 600 m. Na płn. od gmin Łopusznica i Starzawa wznosi się Las Stawny, sięgający w połud. swej części poszczególnymi szczytami do wys. 532, 514, 477 i 463 m. a wznoszący się na płn. szczytem Ilmo do wys. 626 m. Na płd od Łopusznicy wznosi się Woroniów do wys. 567 m. Ku dolinie Wyrwy obniża się znowu ta część powiatu tak, że las Swiniński opada poniżej 500 m., las Katynki położony na płn. od gminy Katyna, obniża się nad samą Wyrwą do 381 m., a na płn. w. od szczytu Ilmo opada zamek Herburta do wys. 560 m., klasztor bazyliański do 469 m., reszta zaś poniżej 400 m. Na wsch. krańcu powiatu wznosi się w tem pasmie las Radycz ze szczytem t. n., 524 m. wysokim. Na przestrzeni objętej Wiarem od z. i płn. a Wyrwą od w. i płd., wznoszą się między Wiarem i źródliskami Wyrwy góry Roztoka do wys. 625 m., między Wiarem a Arłamówką las Hniła i Braniów ze szczytami dochodzącymi 554, 578 i 611 m.; na w. od nich Las Ralce ze szczytem t. n. 602 m. i Żankowem 585 m. a na płd. odeń Czeremoszne z najwyższym szczytem 466 m. wys. Dalej na w. od tej grupy rozłożył się las Jabłonów ze szczytem Glinianka 510 m., a na płn. od Dobromila las Dibeli z najwyższym szczytem 399 m. Na płn. od Braniowa ciągnie się wzdłuż praw. br. Mszańca las Lichnówka a wzdłuż lew. br. Jamninki, las Cień. Najwyższy szczyt na tej przestrzeni 571 m. Na w. od Jamninki a na płd. od Wiaru rozłożył się las Turnica, po obu stronach dopływu Wiaru tejże nazwy, ze szczytami: Turnica 603 m., Suchy Obycz 621 m. i Kiczora wysoka 580 m. na płd., a Kanasin 558 m. na. płn. Ostatnie jego ramię płn. wsch. wcisnęło się pod nazwą Ostry Garbek (ze szczytem 387 m. wys.) między Turnicę a Wiar; płn.-zach. rozgałęzienia dochodzą do Wiaru i kończą się tam Kamionką 490 m. wysoką; zachodnie kończyny towarzyszą Wiarowi i dochodzą szczytami prawie 500 m.; wschodnie zaś ramiona opadają ku nizinie w okolicy Hujska lub też przechodzą w las Jabłonów. W półn.-wsch. części powiatu, na małej przestrzeni między lew. brzegiem Wiaru a pow. przemyskim wznoszą się: Grunowa Góra ze szczytem 423 m. wys., Horbysko Kosaszyska ze szczytem 505 m. wys., Kopystańka 545 m. i Mchowisko dolne ze Stryczyną 470 m. W zach. połowie powiatu wypełniają lewy brzeg Wiaru wsch. stoczystości Chwaniowa ze szczytami: Truszowska 617 m., Kiczora 595 m., Soń 537 m. i Suszyca 528 m. Na płn. od lew. brzegu Sieńkowca aż po potok Klimów wznosi się Rajków z najwyższym szczytem 497 m. wys; na płn. Rajkowa ciągnie się wzdłuż lew brz. Wiaru Wielki Las a na płn. odeń wznosi się Szemiska góra do wys. 491 m. Na przestrzeni między Wiarem a Stopnicą wznosi się najwyżej Jaworów, do 500 m., na płn. z. od miejsca, w którym Wiar skręca swój bieg póln. na wsch., i Kiczorka, 491 m., najwyższy szczyt w lesie Kiczora, rozłozonym na praw. brz. Stopnicy w obrębie gmin Leszczawa górna i dolna. Między Kiczorką a Jaworowem ciągnie się Czechowa góra, pasmo niższe, dochodzące najwyższym szczyt. wysokości 451 m. Na płn. w. od tego pasma wznosi się znowu Chomińskie do wys. 470 m., a na pln. odeń opada poziom tak znacznie, że Wałkowa góra pod Birczą liczy już tylko 360 m. wysokości. Na płn. od Birczy wzbija się jeszcze na praw. brz. Stopnicy góra Korzenica do 394 m., Panieński Czub w pobliżu granicy pow. przemyskiego do wys. 508 m., a na płn. od nich rozłożyło się pasmo górskie Tokarnia ze szczytem 438 m. wysokim. Na lew. brz. Stopnicy ciągnie się między Stopnicą a potokiem Roztoki las Bziany ze szczyt. t. n. 578 m. wysokim, a w. płd. zach. kończynie powiatu na płd. od gm. Kreców Dąbrówka 512 m. Na płn. od lasu Bzianego leżą Kiczary Czarne ze szczyt. 481 m. wys.; na z. od nich idzie w kierunku od płn. z. ku płd. w. pasmo górskie Rówienka ze szczytami: Taniów 531 m. na płn, a Horodek 585 m. na płd. Na z. od Rówienki rozłożył się las Radnówka ze szczytem „Na Wysokiem“ 590 m. a następnie obniża się obszar powiatu ku dolinie Sanu tak, że Ułucz leży już tylko w wyż. 340 m. npm. Płn. zachodnią kończynę powiatu wypełniają,: Czerteż, 410 m., między Leszczawką i Malawą (dopływami Stopnicy) a Stopnicą, Capor 477 m. na płn. od gm. Brzyżawa, między Malawą a Dobrzanką, Piaskowa 474 m. na płn. w. od gm. Kotów, Boraczka 459 m. na płn. z. od Kotowa, Bereźki 449 m. na z. od Boraczki i Łopienka 448 na lew. brz. potoku Jawornickiego. Roli ornej, przeważnie żytniej, posiada powiat 71,758 mr. dol. austr. (większa posiadłość 16,616, mniejsza 55,142 mr.), łąk i ogrodów 7,871 mr. (więk. pos. 1,944, mniej. 5,927 m.), pastwisk 14,527 (więk. pos. 2,937, mniejsza 11,590 mr.), lasu 50,639 (więk. pos. 40,397, mniej. 10,242 mr.). Najrozleglejsze lasy znajdują się w połud. części powiatu. Stan chowu bydła wynosi w okrągłych liczbach w ogólności sztuk 36,000. Na kil. kw. przypada zatem sztuk 42, a jedna sztuka na 1,6 mieszkańca. W szczególności jest koni. 5,000, a więc na kil. kw. 5,8 sztuk, a jedna sztuka na 12 mk.; bydła. rogatego 27,000, na kil. kw. sztuk 31 a jedną sztuka na 2 mk.; owiec 2,000, [ 75 ]na kil. kw. 2,3 sztuk, a jedna szt. na 30 mk.; nierogacizny 2,000 sztuk. Uli było w powiecie w 1869 roku 752. Z kopalin znajduje się sól w Lacku pod Dobromilem, nafta w Starzawie, a prócz tego ślady nafty w Horoszówce, Dobrej, Leszczawie i Kwaszeninej. Zdroje mineralne są w Huczku i Tarnawie. Środki komunikacyjne: kolej żelazna węgiersko-galicyjska wchodzi do powiatu od płn. w obrębie gm. Przedzielnica, idzie po pod Nowe Miasto, przez Grodzisko i Boniowice do st. Dobromil, stąd przez Rosenburg i Piętnice do Chyrowa w pow. staromiejskim, następnie wkracza znowu do powiatu w obrębie gminy Starzawa, przystanku kolejowego, a wijąc się dalej po nad brzegami Strwiąża wzdluż granicy powiatu oddala się od niego dopiero po za stacyą Krościenko. Równolegle prawie z tą koleją prowadzi w tym samym kierunku droga państwowa. Zach. część powiatu przerzyna droga krajowa z Birczy na płd. z. na Tyrawę wołoską do Sanoka i drugie jej ramię z Birczy na płn. w. do Przemyśla. Inne ważniejsze miejscowości łączą drogi powiatowe, z których jedna prowadzi z Dobromila przez Pacław i Kalwaryą Pacławską do Rybotycz, a stąd przez Posadę Rybotycką i Trójcę do Birczy. Przemysł w ogólności słabo rozwinięty. W r. 1869 zajmowało się nim w ogólności ledwie 800 osób, licząc w to juź przedsiębierców, robotników i urzędników. Młynów amerykańskich jest 2: w Nowem Mieście i Iskaniu, młyn parowy w Nowem Mieście, browary wielkie fabryczne w Rybotyczach i Hujsku, browar pospolity w Huczku, gorzelnie w Brzyżawie i Posadzie Nowomiejskiej, warzelnia soli w Lacku, tartaki wodne w Grąziowej, Trzciańcu, Wojtkowej, Jureczkowej i Kwaszeninej, cegielnia pospolita w Huczku, huty w Jasienicy, Birczy i Dobromilu, fabryka zapałek w Dobromilu i Suwczynej, mydlarnia w Dobromilu i Birczy, garbarnie w Hujsku i Birczy; wyrobów drewnianych dostarczają Łomna, Arłamów, Kwaszenina, Katyna i Łopusznica a wyrobów tekstylnych Piątkowa, Przedzielnica i Kalwarya Pacławska. Szkół wyższych nie ma w powiecie. Liczba szkół ludowych wynosi 17, liczba uczni uczęszczających 1,402, przypada zatem 82 uczni na jedną szkołę, jedna szkoła na 3,058 mieszkańców, jeden uczeń na 37 mk.; jedna szkoła na 6 gm. a 50 kil. kw. W powiecie sądy powiatowe; w Birczy i Dobromilu, 2 lekarze, 6 chirurgów, 6 akuszerek i dwie apteki: w Birczy i Dobromilu. Dziekanat dobromilski rzym.-kat. należy do dyecezyi przemyskiej a ma 6 parafij, 1 kap. i 1 admin. z kleru zakonnego. Dziekanat gr. kat. należy również do dyecezyi przemyskiej. Ogół podatków wynosi 69,977 zł., przypada zatem na 1 kil. 81 zł. a na głowę 1 zł. 34 ct. w. a. Lu. Dz.

Dobromil, folw., ob. Łukowo, pow. obornicki.