Se parlèva enqüèra naturalament gascon au Bascoat en 1928
En los purmèrs decennis deu sègle XXau, un grop d’ancians deu vegarau de Sent Sebastian (Guiposcòa, Bascoat) s’amassèvan en un estanquet ende devisar en la lenga de sos aujòus e de la soa infància. Tanben sabèvan parlar en espanhòu e en basco, mès no’s podèvan pas estancar de parlar la lenga de la soa casa, lo gascon. I a pròbas d’aqueras reünions au mensh dinc a 1928. Los participants son morts dempuish bèra pausa, mès sabem ara que lo gascon èra enqüèra lenga de casa en Guiposcòa au començament deu sègle passat. Se mentav aqueth hèit dens un article deu « Diario Vasco » deu 7 de decémer de 2014. Lo jornalista hasot a parlar au José Ramón Zubiaur, professor retirat de l’Universitat de Deusto.
La preséncia de la lenga gascona au Bascoat estot tanben vista per Henri Gavel (en lo son article « Note sur d’anciennes colonies gasconnes en Pays Basque ») qui cita l’estudi de Juan Arzadún suu procès de las broishas de Hontarribia: « el diablo en gascon llamaba veni acá los de San Sebastián, los del Pasaje y luego en vascuence llamaba las de Irún, las de Endaya » (lo diable aperava en gascon los de Sent Sebastian e de Passatge, en basco los d’Iron e Endaia. 1611). Los abitants d’Errenteria disèvan « Landerrak eta kaskoyak » (estrangèrs e gascons) aus de Sent Sebastian.
L’establiment de gascons delà Bidassoa data au mensh deu sègle XIIen. S’installèn enter Zumaia e Hontarribia. Traças demòran dens la toponimia e dens l’antroponimia. Sufeish per exèmple de percórrer lo libe d’Angel Maria Elortegi sus la toponimia de Passatges. L’aparéncia actuau deus toponims (basquizats o espanholizats un viatge au mensh) non hè pas l’identificacion evidenta.
Quauques traças de toponimia gascona, d’oèst en èst:
- A Zumaia, lo parçan de Villagran (Vilagrand)
- Güeitaria (Getaria): lo vilatge sus un cap, ende güeitar
- A Sent Sebastian (Donostia en basco): lo mont Urgull (mont d’Orgulh o d’Ercules, demòran dobtes sus l’etimologia) e lo mont Ulia (de Hulha o d’Oliu) tanben aperat mont Miralh (Mirall), los parçans de Mompás (Montpas), Miramont (Miramon – d’ua familha gascona qui donèt maires a Sent Sebastian), Ulia (véser lo mont), Morlans, Ayete. Tanben lo quartièr navèth (fin deu s. XIXen) de Gròs tien lo son nom de Tomàs Gròs, gessit d’ua familha vienuda deu Mont (Lanas).
- Au Passatge (Pasaia): la parròquia de Sent Joan (ancianament Sent Joan de l’Arribèra), Txurrutalla (de chorrotejar), Zamatete (de Sent Matèu > Sent Matet), lo cap d’Arriba Lagunt (de l’Arribalada) e un hum d’autes (Labòrda, Martimona, Molinao « molin nau », Nikolautxenea de Nicolau, Plana, Puimarquer); demiei los fondators de la parròquia de Sent Pèir, en 1457, un Estève de Labòrda e Joana, veusa de Martin de Labòrda…
- Hontarribia pòt estar un nom gascon o basco (etimologia pas segura), mès lo cap Higuèr pòrta un nom plan gascon
Mei au Sud, qu’am Vilabona (Villabona, comuna d’Amasa-Villabona).
Ne cau pas barrejar aquera « colonizacion » damb la preséncia de la lenga occitana (de viatges en ua forma mei centrau) en los tèxtes oficiaus deu reiaume de Navarra, ua preséncia deguda au prestigi de la lenga escriuta e a ahars d’alianças dinasticas enter las duas mans deus Pirenèus. La recèrca coneish la pollucion abituau sus tot çò qui pertòca au Nòrd deus Pirenèus en l’estat espanhòu, qui utiliza pertot «franco» o «francés» shens aute precision.