Serbskej młodźinje
Rěč serbskeho wótčinca na skhadźowancy serbskich studentow
Česćeni zhromadźeni!
"Ani dobytka ani sławy." To je idealne hesło, to je wysoka mysl, kotraž nawjedowaše čěskich wótčincow: samy čisty idealismus. - Bjez ideala žadyn lud njewobstoji, njech je hišće mócniši. Bjez idealow ani materielne zežiwjenje ćěła njeje móžne. Idealny je kóždy wěriwy, dobry křesćan. Bjez serbskeho swědomiteho a tehodla pilneho rólnika a bjez swědomiteje džěłaćeŕskeje serbskeje holcy a žony by wjele stow, wjele tysac swójbow tradało, zahinyło... Zo tomu tak je, to wuci zrudny wosud ruskeho ludu a tež wobstojenja we kraju, kiž je nam blizki. A swědomity je serbski čłowjek, dokelž hišće wěri. Wón wěri a wě, zo je Bóh Wótc tež jeho stworił, zo by dźěłał, z ruku, z duchom, zo by z tym spěchował swoje samsne zbožo a zbožo swojich bratrow a sotrów, Bóh Syn je nas wumóžił, so naš bratr sčinił, zo bychmy my byli po zmyslenju jeho bratřa a sotry a tak tworili jednu jeničku wulku swójbu - serbsku swójbu - serbski lud. Kaž je wón nas lubował, tak lubujmy my jedyn druheho, wšitcy wšitkich. To je prawa republika, to je prawe republikanske zmyslenje, to rěka: zjawna zhromadna wěc, naležnosć, kotraž je a ma być wšěm na starosći, čim bóle ćim lěpje. Duch Swjaty je nas woblekł prawu nadzemsku kwasnu drastu, drastu lubosće. "Lubujće nic ze słowom jeho, ale ze skutkom." Dźěłajće a prócujće so jedyn za druheho: tak změje kóždy za swoju lubosć zaso lubosć druheho, bližšeho - za swoju pomocnu ruku tež druhu pomocnu ruku. Nichtó njebudźe sam, wosamoćeny, wopušćeny, zhubjeny a njezbožowny. "Wěra, nadźěja, lubosć maju być a nawjedować nas a našu politiku, najwjetša pak je lubosć.
A komu nětko, lubi studowacy bratřa a lube studowace sotry, maće najprjedy a najbóle přiwobroćeć swoju lubosć? Samo so ro-zumi, swojemu ludej, serbskemu ludej, našemu ludej.
Wobrazy wulkich serbskich wótčincow nas strowja we tejle łubi, woni běchu wšitcy idealistojo, křesćanscy zmysleni, a runje tohodla njesprócniwi dźěłaćerjo za serbski lud. Swědomje jim kazaše, dźěłaj za serbski lud, lubosć jich zahorješe, jim pjero wodźeše, nadźěja jim dušu a wutrobu sylnješe: "njespušćmy nadźěje rjaneje, wšak wróća so złote časy."
Wulkotni duchojo to běchu, wulkotne powahi, krute njepowalne kharaktery. Hakle smjerć je jim poslědnje serbske zacuće, posłědnje serbske słowo z erta a zastajene pjero z dłónje wzała. Wšo su woprawdźe woprowali cyle a dospołnje serbskemu ludej. Jan Smoleŕ, najwjetši zbudźeŕ serbskeje ideje, zhromadneho serbskeho čuća a serbskeho wědomja, bě čisty idealist. Cuzy kraj poskićeše jemu wysoke, jara čestne městna z bohatymi dokhodami na wysokej šuli, ale Smoleŕ zwosta mjez serbskim ludom, mjez swojim horcolubowanym ludom, wšitcy wótčincy so nad jeho idealnym zmyslenjom zradowachu. Khudy serbski spisowaćel a nowinaŕ wón zwosta hač do smjerće, ale króna, kralowska króna je nětko jeho dźěl.
Smoleŕ wojowaše, dźěłaše, a wón njeje podarmo dźěłał. Wumrěł Smoleŕ je, tola nic cyle a cyły, jeho duch je žiwy dale. Jeho skutki su kwětki, kiž kćěja dale tež po smjerći, štomik, kotryž je wón sadźił, njese płody. Serbski ideal, serbska ideja njeje zahinyła, druzy jeho štomej přiliwachu, z ertom a z pjerom: Hórnik, Imiš, Pful, Zejleŕ, Ćišinski, Wjela, Fiedler, Kocor, Bartko a jich pomocnicy.
Zbožowny, štóž je tutych muži hišće znał, zbožowniši, štóž je na jich duchu podźěl měł, najzbožowmši, štóž we jich duchu dale skutkuje. Někotři swěrni wučomnicy hajachu jich serbski ideal dale; tak serbska mysl ženje cyle njewusny a so dowukhowa hač do dźensnišeho dnja tež přez najzrudnišu dobu serbskich stawiznow. A nětko ze krewje wójnskich woporow, kotrež je tež naš lud woprował, je z nowa wocućił nowy čerstwy duch mjez ludom a - mjez młodej inteligencu, mjez serbskimi śtudowacymi.
Smoleŕ a Hórnik mataj tež na rowje krasny serbski pomnik, ale Pful nic. A tola bě tež wón čisty idealist, wulki horliwc, śwoje widźenje je woprował na serbski słownik, swoju strowotu na dźěło za serbski lud, ale ze wšitkich serbskich słowow, kotrež je jako drohi pokład zběrał a wukhował před zabyćom, ani jedne, ani pismika na jeho narowniku njestoji! Tež Fiedleŕ je pódla njeho pokhowany, nadźijamy so, zo so dopomnja, zo bě Fiedleŕ jedyn z našich najlěpšich basnikow a zo jemu dźěsćowska lubosć staji serbski pomnik, kajkiž je stajiła Smolerjej. Štož je so našemu horliwemu wótčincej Mikławšej Andrickemu zwonka serbskich mjezow w Žitawje dóstało, serbske napismo na rowje pódla němskeho, to je tola wosrjedź serbskich mjezow ćim wěsćiše. Naša serbska narodnosć njesmě so tupić. Tak zasłužbni mužojo su hódni wěčneho wopomnika a to serbskeho wopomnika wosrjedź serbskeje zemje! Smy dha my cuzbnicy we swojej samsnej domiznje!
W narodnej wsy našeho wulkeho basnika Handrija Zejlerja a podobnje tež w domiznje našeho Ćišinskeho měła studowaca młodość dostojne znamjo zjawneje dźakownosće wobstarać. Štóž jich česći, česći sebje a lud. Tajke znamjenja runaja so pokazowarjam puća, kiž wjedźe do serbskeje wutroby. "Swój k swojemu!"
Wy, lubi serbscy bratřa a lube serbske sotry, maće młodu, čistu, za najwyšše ideale zahorjenu wutrobu. Wy lubujeće swoju drohu serbsku mać, kiž je was wučiła rec, wěru, pócćiwosć. To su tři drohotniše kubła dyžli złoto a dejmant. Z kajkej njewurjeknitej prócu a z kajkej njesebičnej woporniwosću su wam tute kubła wukhowali ćiłe dźěłaćerjo we winicy Knjezowej a w zahrodźe serbskeje narodnosće! Hłuboko do wutroby zaćišćmy sej jich skutkowanje a sćěhujmy jich přikład. Ničo njekubłuje tak snadnje, kaž čitanje dobrych žiwjenjopisow; tohodla pilnje čitajće, štož je so wo našich narodowcach pisało w "Časopisu Maćicy Serbskeje", w "Serbskich Nowinach", w "Katolskim Posole". Khowajće sej tute časopisy a dawajće tež druhim do ruki tajke žiwjenjopisy. "Přikłady ćahnu, słowa jeno pohnuwaju." Powjedańčko "Naša wowka" je po prawym sama biografija, žiwjenjopis, najnadobniši wobraz čěskeje słowjanskeje žónskeje. Do wšěch pismowstwow su tu knihu přełožili. Mjehka, pobožna, lubosćiwa słowjanska wutroba, dobroćiwa, stajnje k pomocy hotowa žona z ludu, pócćiwa, starosćiwa, sćeŕpna mać, to je wobraz, kotryž je mištrowske pjero čěskeje basnjeŕki w tutej knizy wumolowało. Ničo krasnišeho a lěpšeho so nam, wosebje wam, lube serbske sotry, do rukow dać njemóže.
Syn rad hospodari na kuble, kotrež je namrěł po nanu, kotrež su ze swojim potom swěru wobdźěłowali jeho serbscy prjedownicy što, sta lět. Ow, kak syna wutroba boli, hdyž jemu njezbože tutón drohi namrěwk wótcow z rukow drěje, hdyž njesmilny lichownik jeho wustorči ze statoka, kotryž z lubosću haješe kaž zerničku swojeho wócka! Kak jeno by móžno było, zo by dobry serbski student, potomnik česćownych serbskich prjedownikow a prjedownicow, dobra serbska studentka, swěrna dźowka serbskeje maćerje, zacpiła, zaćisnyła drohotne kubło maćeŕneje rěče a serbkeje narodnosće a zdźěłanosće. Waša samsna wutroba wam wšěm, nam wšěm, jasnje wótře praji: daloko prječ wot nas tajkale myslička, tajkale nizkosć: daloko, dale hač słónco wot zemje! Za to ćim hłubšo nutř nam wšěm do wutroby lubosć ke wšemu, štož je dobre, serbske!
Ani dobytka ani sławy, ale radosć! Dobytk drje móže nahrabneho wokomik za lud pozahorić, sława abo česć česćelakomneho na khwilu k dobremu pohnuć, ale ničo wulke ani nahrabny ani česćelakomny njedokonja. Radosć, radosć dobreho swědomja, zo sym w mnohim ludej pomhał, njezbože wót njeho wotwobroćał a jeho zbože spěchował, to je myto, kotrehož paduch njepokradnje a zerzawina njeznici. Tajku radosć dawa kóždy dobry skutk za lud, tajka radosć pohnuwa k nowym dobrym skutkam, wjedźe wot dobreho k dobremu a k lěpšemu, wot lěpšeho k najlěpšemu: wot ideala k idealej! Přeco wyše, wyše horje k hwězdam! Prawy idealist njetrjeba připóznaća swěta, njepyta ani česće ani bohatstwa za to, zo so hori za lud, zo' dźěła za lud! Myto ma we sebi samym. Tohodla praji čěski filosof: "We wutrobje njech kóždy pyta, čohož swět jom' nihdy njeda!"
Naš mały, ale dobry lud je mnoho, jara mnoho ćeŕpjeł, prětrał zrudne časy, dokelž jeho studowani synojo husto jón wopušćichu, dźěchu do cuzby za dobytkom, za česću. Woni dźěchu nimo swojeho ludu bjez čuća, bjez lubosće, zymni, njedźakowni a nochcychu ani widźeć kak wón z ranow krwawi, nochcychu słyšeć, kak wo pomoc žałosći. A cuzy Samaritan so druhdy nad nim smili! Smě so to hdy zaso stać! Ženje wjacy! Ani jedyn z nas, ani jedyn, ani jedna z was, kiž sće zahorjeni, rozwučeni a najnadobnišo zmysleni synojo a dźowki serbskeho ludu, ženje wóčka ani wucha ani wutroby wotwobroćić njesměće wot swojeje lubowaneje maćerje, wot serbskeho ludu. Swědomje by porokowało: ty sy nimo šoł a njejsy so smilił. Do najlěpšich ze serbskeje krewje chcemy my, chceće wy słušeć, tuž dyrbimy so prócować, zo bychmy tež najlěpši Serbja a Serbowki byli ze słowom - ze skutkom.
Sebi samemu bě naš lud so wocuzbnił, zabył na swoju zańdźenosć, zhubił pod nohomaj dno, na kotrymž bě něhdy stał jako cyły lud, zamožite, tak mjenowane inteligente stawy běchu zaprěłe swoje pokhadźenje ze serbskeje narodnosće, jeno nižše woršty so dźeržachu, ale drěmachu, haj smjertny spar so do nich dobywaše. Tola Bohu dźak, hišće w prawym času wutorže hrimanje a hołk swětoweje wójny wšě, wosebje słowjanske ludy, z drěmanja - tež naš serbski lud. 1849 bě to podobnje, ale jeno podobnje. Tež tehdom wucućichu ludy, ale nic wšě, a nic tak mócnje, a reakcija wot horka zaso pohłuši jich wocućene wucho a z nowa ludy zadrěmnychu. Tak sylna reakcija, namocne wróćenje starych wobstojenjow dźensniši dźeń njehrozy. Tehdom serbska inteligenca derje zapřimny do koła serbskich stawiznow, tež někotři mužojo z ludu su mnoho za zdźerženje našeje narodnosće dokonjeli. Najznaćiši bě Handrij Keŕk jako zapósłanc na sakskim sejmje, a Pětr Młyńk jako ludowy basnik. Keŕk bě rodźeny rěcnik, wobrotnje, wutrobnje, raznje wón rěčeše a wjedźeše tež našich studowacych sobu storhnyć a zahorić. Kajka radosć, hdyž dobry, derje měnjacy prědaŕ tak rěci, zo posłucharjo jeho słowa sćěhuja z wuchom, wokom a wutrobu. Kajke myto pilnemu serbskemu spisowaćelej, hdyž čitarjo njemóža docakać, zo bychu zaso něšto z jeho pjera móhli dóstać - wužiwać. Haj, to je wužiwanje, wokřewjenje a wužitk z dobom! Dobri ludowi spisowaćeljo a rěčnicy su prawi wjednicy, woni nawjeduja lud z wěrnosću, z lubosću, zahorjenosću z nižinow na wyšiny, z wyšinow hač k hwězdam. Hižo na zemi je jich myto wjesołosć, pp smjerći wěčna radosć. "Kaž hwězdy budźa so błyšćić ći, kiž su mnohich wukubłali k sprawnosći!" Nichtó njesmě swojeho talenta zaryć, nimo swojeho ludu hić kaž cuzbnik, na bok ležo wostajić wboheho bratra.
Jara radno by tohodla było, hdy bychu so zhromadnje wudałe naše najpopularniše spisy, ka|kež su wušłe z pjera wulcy wobdarjeneho wulkeho serbskeho humoristy Mikławša Jacsławka, Jurija Wingerja a tež někotrych, kiž hišće su - Bohu dźak - mjez žiwymi. Tajke spisy mamy potom wšudźe k rucy, tež hdyž njemóžemy do ludu hić. Dobre žórło ludoweje rěce su tež přisłowa a pěsnje. Wulku zběrku staj wudałoj Radyserb-Wjela a Muka, prjedy hižo Jakub Buk mału.
A nětko hišće wažne słowo! Nic zahorjenosć sama smě nas wodźić, ně, tež přeswědčenje dyrbi naš rozom rozswětleć, našu wolu skrućeć a našej wutrobje mocy dawać. Zahorjenosć sama sominje, hdyž je wohnjowe słowo wotmjelkło a zahorjena pěseń doklinčała. Ale přeswědčenje, zo my słušamy k ludej, z kotrehož pokhadźamy, słušamy jako dźakowne dźěćo do serbskeje swójby, kotraž je nas žiwiła a wukubłała^ zo my nihdy njesměmy zaprěd
nana a maćerje, tute přeswědčenje njesmě nas nihdy a nihdźe wopušćić. Talent njesmě w zemi ležo wostać, ale z nim dyrbi kóždy dźěłać, dóniž je dźeń.
Inteligenca bjez ludu je słaba, hłowa sama njemóže nas žiwić, ruka, kiž płuh a kosu wodźi, dyrbi inteligencu sobu žiwić. Ale hłowa, inteligenca, dyrbi za lud myslić, wo lud so starać, lud we wšěm prawym a dobrym rozwučeć. Hłowa ma swój nadawk, tež ruka ma swój nadawk, jedne dźěło je čestne, druhe runje tak čestne, jedne nuzne, druhe tež. Hłowa, wutroba a rukn słušeja hromadu, kaž korjeń a wukorjeń, kaž zdonk a štom. Wutorhń štomik z korjenjom ze zemje, a štomik wuskhnje, zajiinje. Tak tež studowacy Serb a studowaca Serbowka zahinje a so zhubi na wulkej pěskowej runinje, hdźež słónco pali a smali, hdźež rosa wěry, nadźije a lubosće njewokřewja wutrobu. Ale hłuboko zapušćeny korjeń w serbskej pobožnosći a wěrje dowudźerži we wšěch spytowanjaoh młodych lět a štomik wotrosće na štom, na dobreho wótčinca, na dobru wótčinku. Tež nadobnje zmysjeny němski basnik Schiller k tomu cyle podobnje napomina: "k wótčinje so přizamkni, k wótčinje drohej: tule su sylne korjenje twojeje mocy!" Dwě rucy ma čłowjek, podobnje tež cyły lud. Jena ruka płuh a kosu wodźi a žiwi ćěło, druha ruka pjero wodźi, sylni duch a wokřewja wutrobu. Wobej rucy dyrbi lud měć, kaž ćěło prawicu a lěwicu.
Je dha hdźe žadyn druhi lud lěpši, hódniši, zo by měł serbski inteligent jemu swoje dary a mocy woprować, swój samsny serbski lud pak zacpěć! Njejsu dha cuze wulke ludy same dosć bohate na zdźěłanych, čehodla potajkim małemu serbskemu ludej brać studowacych, a studowanych, kotrychž je mało! Njeje to njerozom a křiwda z dobom! Serbjo w cuzbje a cuzy w Serbach! Kak často je kóždeho wótčinca wutroba zabolała, hdyž je serbski duchowny, wučer, lěkaŕ, prawiznik, wučenc, technik, šoł do cuzby, hdyž tola trjeba njebě. Khudemu bratrej brać a bohatemu cuzbnikej dawać! Čuće, ně, nic jeno čuće, swědomjo z wótrym mócnym hłosom rěči a porokuje: to je surowa křiwda! Daloko preč wot nas, z našeje wutroby tajka křiwda! Wbohe serbske dźěćo žada rozwucenje wot někoho, kiž jemu, a kotremuž wone rozumi, wbohi serbski křesćan žada za słowom božim, kajkež wó|i rozumi a kaž jemu jeho wutrobu wokřewja, serbske słowo bože, wbohi khory serbski čłowjek chce lěkarjej wopisać swoje bolosće, serbski čłowjek swoju naležnosć wułožić serbskemu prawiznikej, ale ći su - w cuzbje. Njech ženje wjacy wo jednym serbskim inteligentu, kotřiž wuńdu z wašeje a našeje srjedźizny, žałosć serbskeje maćerje njepłaći, kotruž słyšimy z erta serbskeho pěsnjerja: "To su sylzy maćerje, kiž wo syna so rudži, kiž ju zacpě, w cuzbje błudźi"- -
Jasny přikład za swěru su nam dali naši wulcy wučency Smoleŕ, Hórnik, Muka. Wšěch třoch je cuzba přeprosyła, zo bychu tam přiwzali wysoke, čestne, dokhodneměstno jako swětosławni znajerjo serbskeje a druhich rěčow. Ale wšitcy zwostachu serbskemu ludej a krajej swěrni. A nic mjenje mócny přikład je nam zawostajił Ćišinski sam. Do domizny so wón wróći, rozbolena bě jeho wutroba ze styskanjom, hišće bóle rozbolena ze zrudobu, zo naši zdźěłani swój lud tak mało lubuja, nichtó njeje serbski lud a serbsku zemju horcyšo łubował hač Ćišinski. Runje tuta lubosć jeho wobraznosć stajnje z nowymi myslemi wobohaćeše, jeho duchej tak sylne mocy dawaše, zo so wón hač k słóncu znošowaše. Jeno tak je wón mohł wulki pokład pěsni a basni zawostajić a pismowstwo ńašeho małeho ludu wobohaćić, zo smě so we mnohim nastupanju měrić z pismowstwom wulkich ludow. Tež Zejleŕ wažeše sej sam swoje pěsnje wyše hač bohatstwo zemjanskeho knjeza we wosadźe. Tak khuda serbska rěc, serbske pismowstwo, serbske basnistwo njeje, kaž sej ći mysla, kiž to njeznaju: nawopak, nas je mało, tola poměrnje, štož licbu nastupa, su hižo Serbja jara mnoho dokonjeli. Njeje ani myslički, ani čuća, ani wopřijeća, kotrehož njemohł Serb wuprajić ze swojej reču. Nawopak! Štóž serbšćinu znaje, wě: dosć husto je riaša rěč bohaćiša hač cuze, zo móžemy jasnišo a krasnišo wšo wopisać, štož rozom mysli a wutroba začuwa. Tola to nas nječini hordych,- ale nas wokřewja, to nas njewjedźe k tomu, zo bychmy druhłch zacpěwali, ale to nas pohnuwa a sylni k dźěłu a ke skutkam za serbski lud. Budźmy ponižni z ponižnym serbskim ludom, kiž je dobry a hódny. Horda inteligenca, kiž je horda na hordy lud, wjedźe do stracha, zo lud a inteligenca zhinjetaj. Sławny wjednik čěskeho naroda Franc Ladźisław Rieger je prajił: po wuprajenju jednoho z jeho najlěpšich přećelow, kiž bě faraŕ, ma kóždy čłowjek tak žiwy być, zopo nim wostanje čestne wopomnjeće. Sławneho mjena kóždy měć njemóže, wo dobre mjeno ma so kóždy starać, a kóždemu dobremu wótčincej je w serbskim kraju čestne wopominanje weste. Wysoka mohila, wysoki nasyp, kajkiž su Riegerej natwarili dźakowni narodowcy, njemóže nam debić row, ale nizka hórka serbskeje zemje budźe škitać mučne stawy a křiž nad nimi připowědać: "Tu spi dobry Serb a křesćan!"
"Spěwaj a dźěłaj!" Spěwaj swój rańši kěrluš, swoju wjesołu pěseń, a dźěłaj z bjezstarostnej hłowu a z nadźěju połnej wutrobu. "Ze spewom k wutrobje, z wutrobu k wótčmje!" Bóh sam tebi pomha, jeho žohnowanje budźe z tobu! Přez zrudne časy je nas wjedł, z nami był, do jasneho přichoda nas wjedźe. Hižo so mróčele dźěla, nowa hwězda mjez nimi skhadźa, dźeń a jasniše pruhi k nam sćele: to je přichod serbskeho ludu. Z miłym błyšćom so hwězda zyboli, to je cyle błyšć serbskeje powahi, serbskeje duše: to je błyšć, kiž njepali, njesmaži, njeniči, to je błyšć, kiž lubje swěći, wěsće wjedźe horje k zbožu, k rosćenju, k zdźěłanosći, k prawemu křesćanskemu žiwjenju na zemi, k wěcnemu zbóžnemu žiwjenju w njebju! Ženje njesmě nam hida, zacpěće, našu wutrobu wohidźeć, z wutrobu a z ruku lubujmy, lubujmy a skutkujmy. Potom nas ničo njewottorhnje wot idealow, ničo njewottorhnje wot twjerdeho wjazka, kotryž wjaza wutrobu k wutrobje: my Serbja, budźemy potom mjeze wšěmi ludami drje po ličbje mały lud, po pócćiwosći wulki lud, po zdźěłanosći sławny lud, po počinkach dobry křesćanski lud. To budźe naša wulkosć, naš dobytk, naša česć, naša radosć!
Bóh sam pak, Wótc swetłow a dawaŕ wšěch dobrych darow. žohnuj naše wotmyslenje, naše prócowanje!
"Bóh žohnuj moje Serby!" Tak piše naš wulki Ćišinski.
"Bóh žohnuj naše Serby!" Tak přihłosujemy wšitcy.
"Bóh žohnuj Serb'ski kraj a serbski lud."
- Author: Jurij Libš (public domain)
- Source: http://texty.citanka.cz/pata/sc1-191.html