UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika/Isahluko 13

UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika  (1996) 
Isahluko 13: ZeeMali

IiNdaba EziVamileko ZeeMali

213. IsiKhwama SeNarha SeMalingeniso
1. KunesiKhwama seNarha seNgenisomali ngaphakathi kwaso okumele kubhadelwe yoke imali etholakele kuRhulumende weNarha ngaphandle kwemali etjhiywe ngamabomu ngokuya komThetho wePalamende.
2. Imali ingadoswa esiKhwameni seNarha seNgenisomali kwaphela—
a. ngokwatjelwa ngokuya komThetho wePalamende; namkha
b. njengehlawulo okumele ibhadelwe siKhwama seNarha seNgenisomali nangabe kuyimali etjhiwo mThethosisekelo namkha ngokuya komThetho wePalamende.
3. Isabiwo esaneleko sesiKhwama sesiFunda seNgenisomali ebuthelelwe nguRhulumende weNarha, idoswe bunqopha esiKhwameni seNarha seNgenisomali.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 213: 1 kuTjhirhweni 1998.]

214. Ukwabiwa Okulinganako Nezabelo Zemali Engenako
1. UmThetho wePalamende kumele unikele—
a. ukwabiwa okufaneleko kwesikhwama sengenisomali ebuthelelwe ezingeni likaRhulumende weNarha phakathi kwakaRhulumende weNarha, wesiFunda neweKhaya;
b. ukuqunta inani lesabelo esifaneleko sesiFunda kilesisikhwama; begodu
c. nanyana ngisiphi ukwatjelwa kweemFunda uRhulumende weKhaya namkha uMasipala okuvela esikhwameni sikaRhulumende weNarha begodu nanyana ngiyiphi imibandela izabelwezo ezingenziwa ngayo.
2. UmThetho okukhulunywa ngawo esigatjaneni (1) ungamenyezelwa kwaphela emva kokuthintana naboRhulumende beemFunda, bemaKhaya abahlelekileko begodu neKomitjhini yeeNdaba zeeMali neeMali zikaRhulumende begodu nanyana ngiziphi iimphakamiso zeKomitjhini sele zitjhejiwe, begodu kumele utjheje—
a. neenrhuluphelo zenarha zombelele;
b. nanyana ngisiphi isiqalelelo okumele senziwe manqophana neenkolodo zenarha;
c. iindingo neenrhulupelo zakaRhulumende weNarha eziquntwe ngendlela ezwakalako;
d. isidingo sokuqinisekisa bona iimFunda naboMasipala banekghono lokwethula imisebenzi eqakathekileko nokwenza imisebenzi ebanikelwe yona;
e. namandla kwezeemali zombuso nepumelelo yeemFunda naboMasipala;
f. ekuthuthukiseni nezinye iindingo zeemFunda noRhulumende weKhaya naboMasipala;
g. ukungalingani kwezomnotho hlangana neemFunda;
h. iimbopho zeemFunda naboMasipala ngokulandela umThetho weNarha;
i. ifisekelo yezabiwo ezingatjhugululwako ngesikhathi nesikhathi; begodu
j. iindingo zokuba nekghono lokubonelela okurhabako namkha iindingo zesikhatjhana, namanye amaphuzu asekelwe phezu kwamabanga afanako.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 214: 1 kuTjhirhweni 1998.]

215. IsabeloMali SeNarha, IimFunda NaboMasipala
1. Isilinganiso seemali seNarha, iimFunda naboMasipala nekambiso yesilinganiso seemali kumele ithuthukise ukusebenzela etjhatjhalazini, ukuziphendulela nezokuphatha kwezeemali, kwezomnotho, iinkolodo begodu nehlangothi lomphakathi.
2. UmThetho weNarha kumele uqunte—
a. iindlela zeelinganiso zeemali yeNarha, iimFunda naboMasipala;
b. isikhathi iinlinganiso zeemali zeNarha, zesiFunda naboMasipala okumele zethulwe ngaso; begodu
c. nokobana isilinganiso seemali ezingeni elinye nelinye lombuso kufanele sitjengise umthombo wezeemali zombuso nangendlela iindleko zizakukhambisana ngayo nomThetho weNarha.
3. Isilinganiso seemali sezinga elinye nelinye lombuso kumele simumathe—
a. ukulinganisela kweemali ezingena esiKhwameni sikaRhulumende neendleko; ngokwehlukanisa hlangana kwepahla nemali;
b. iimphakamiso malungana nokubhadelwa kokutlhogeka kweemali ngaphakathi kwesikhathi esisebenzisiweko; begodu
c. ukuveza iinhloso manqophana nokubonelelwa kweemali nezinye iimbopho zombuso ezizokwengeza iinkolodo zikaRhulumende emnyakeni olandelako.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 215: 1kuTjhirhweni 1998.]

216. Ukulawulwa Kwesikhwama
1. UmThetho weNarha kumele usungule igatja elilawula iiMali zeNarha begodu ubeke amagadango aqinisekisa ukusebenzela etjhatjhalazini nokulawula iindlela zombili ezingeni elinye nelinye lombuso, ngokusungula—
a. ikambiso eyamukelwa ngokuvamileko yezokubala imali;
b. ukuhlukanisa iindleko ngaphasi kweenqhema ezifanako; begodu
c. ukusebenzisa amazinga nemigomo efanako yokulawula imali.
2. Igatja elilawula iimali kumele likatelele ukukhambisana namagadango ahlonywe ngokwesigatjana (1), lingajamisa nokuthunyelwa kweemali kelinye igatja lombuso nangabe igatja lelo lephula amagadango okuvunyelwene ngawo.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 5 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

3. Isiqunto sokujamisa ukuthunyelwa kwemali ezimele zithunyelwe esifundeni ngokwesigaba 214 (1)
a. singathathwa kwaphela ngokwemibandela evezwe esigatjaneni (2) begodu—
b. angekhe sijamise ukudluliswa kweemali amalanga adlula emalangeni ali-120; begodu
c. singakatelelwa ngokurhaba kodwana sizakuphelelwa sikhathi kusukela emva, ngaphandle nangabe iPalamende isivumela ngokulandela ikambiso efana ngokwaneleko naleyo esungulwe ngokulandela isigaba 76 (1) begodu ebekwe migomo neenqunto ezihlanganyelweko. Ikambiso le kumele iqedwe ngaphakathi kwamalanga ama-30 kusukela ekukhutjhweni kwesiqunto ligatja elilawula zeemali.

[Isigatjana 3 sitjhugululwe sigaba 5 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

4. IPalamende ingavuselela isiqunto sokujamisa ukudluliswa kweemali ngamalanga angadluliko emalangeni ali-120 isikhathi ngasinye, ngokulandela ikambiso esungulwe ngokuya kwesigatjana (3).
5. Ngaphambi kobana iPalamende ingavumela namkha ivuselele isiqunto sokujamisa ukudluliswa kweemali esifundeni—
umHloliincwadizombelele kumele ethule umbiko ePalamende; begodu
6. isiFunda kumele sinikelwe isikhathi sokuziphendulela manqophana nokusolelwa kwaso begodu sithule bayo ubufakazi ngaphambi kwekomidi.

217. Ukuthola Ipahla Nokwenzela Imisebenzi
1. Lokha isijamiso sombuso esisezingeni likaRhulumende weNarha, wesiFunda namkha weKhaya namkha amanye amaziko akhonjwe mThetho weNarha enza iimvumelwano zokuthenga namkha ukwenzelwa umsebenzi, kumele benze njalo ngokuya komThetho weNarha namkha wesiFunda osungula ikambiso efaneleko, elungileko, esetjhatjhalazini, enephaliswano begodu enakekela neendleko.
2. Isigatjana (1) asivimbeli iinjamiso zombuso namkha amaziko akhonjiwe esigatjanenesi ekusebenziseni indlela elandelwako ukothola ipahla nokwenzelwa umsebenzi ebonelela—
a. imihlobo ekhethwa kuneminye ekunikelweni ukuthola kwepahla namkha ukwenzela umsebenzi; begodu
b. ukuvikela nokuthuthukisa abantu namkha iinqhema zabantu abatjhiyeke emva ngebanga lebandlululo elingakafaneleki.
3. UmThetho weNarha kumele ubeke umleyo okuzakukghonakaliswa ngawo umthethokambiso okukhulunywe ngawo esigatjaneni (2).

[Isigatjana (3) sijanyiselwe sigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

218. Iinqinisekiso ZikaRhulumende
1. URhulumende weNarha, wesiFunda namkha weKhaya angazibophelela ekubhadeleni imali ebolekiweko kwaphela nangabe ukuzibophelela lokho kwenziwa ngokulandela imibandela ebekwe mThetho weNarha.
2. UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungamenyezelwa kwaphela nangabe iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende zitjhejiwe.
3. Qobe mnyaka, omunye nomunye uRhulumende kumele ukhuphe umbiko ngeenqinisekiso ezinikelweko.

[Ilanga lokuthoma kwesigaba 218: 1 kuTjhirhweni 1998.]

219. Imirholo Yabantu Abaphethe Iinkhundla Zomsebenzi Womphakathi
1. UmThetho wePalamende kumele usungule isijamiso esibeka—
a. imirholo, izabelo ezinye ezingezelela umrholo nenzuzo yamalunga wesiBethamthetho seNarha, amalunga aziinthunywa ngokuzeleko ukujamela isifunda emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, amalunga weKhabinedi, amaSekelabo, abaRholi beNdabuko, namalunga wananyana ngimiphi imiKhandlu yabaRholi beNdabuko; begodu
a. inani lokuphelela lomrholo, izabelo ezingezelela umrholo namkha inzuzo yamalunga wesiBethamthetho sesiFunda, amalunga womKhandlu wezokuphatha namalunga wemiKhandlu kaMasipala ehlukahlukileko.
2. UmThetho weNarha okumele uhlome iKomitjhini ezokwenza iimphakamiso manqophana nemirholo, izabelo nenzuzo etjhiwo esigatjaneni (1).
3. IPalamende ingaphasisa umThetho okhonjwe esigatjaneni (1) emva kokutjheja nanyana ngiziphi iimphakamiso zeKhomitjhini ehlonywe ngokwesigatjana (2).
4. IKhabinedi, isiBethamthetho sesiFunda, uMasipala namkha ngisiphi esinye isiphathiswa singasebenzisa umThetho weNarha okhonjwe kusigatjana (1) ngemva kokutjheja nofana ngiziphi iimphakamiso zeKomitjhini esungulwe ngokuya kwesigatjana (2).
5. UmThetho weNarha kumele usungule iinjamiso ezibeka imirholo, izabelo ezingezelelwa umrholo nemizuzo yamajaji, umVikeli womPhakathi, umHloliincwadizombelele begodu namalunga wananyana ngiyiphi iKomitjhini ebonelelwa mThethosisekelo, okufaka hlangana nelawulo lezokurhatjha elikhonjwe esigabeni 192.

IKomitjhini YezeeMali NeeMali ZikaRhulumende

220. Ukuhlonywa Nemisebenzi
1. KuneKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende weRiphabliki eyenza iimphakamiso ezibonelelwa eSahlukwenesi, namkha emThethweni weNarha, ePalamende, eemBethamthethweni zeemFunda nezinye iimphathiswa ezibekwe mThetho weNarha.
2. IKomitjhini izijamele begodu ingaphasi kwaphela komThethosisekelo nomThetho begodu kumele ingathathi ihlangothi.
3. IKomitjhini kumele isebenze ngokulandela umThetho wePalamende begodu ekwenzeni imisebenzi yawo, kumele itjheje amaphuzu woke aqakathekileko, okufaka hlangana nalawo arheliswe esigabeni 214(2).

221. Ukubekwa Eenkhundleni Nesikhathi Sokusebenza Samalunga
1. IKomitjhini le ibunjwa boMma naboBaba abalandelako, abakhethwe nguMongameli njengeHloko yeKhabinedi:
a. uSihlalo neSekela likaSihlalo;
b. abantu abathathu abakhethwe ngemva kokubonisana naboNdunakulu, ngokuya ngokwerhelo elenziwe ngokuya kwekambiso etjhiwo mThetho weNarha;
c. abantu ababili abakhethwe ngemva kokubonisana noRhulumende weKhaya, ngokuya kwerhelo elenziwe ngokuya kwekambiso etjhiwo mThetho weNarha; begodu
d. nabanye abantu ababili.

[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiHlanu somThetho womnyaka we-1999 ojanyiselelwe ngesigaba 7 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

(1A) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) kumele uvumele ukuzibandakanya—
a. kwaboNdunakulu ekwenzeni irhelo eliqaliweko esigatjaneni (1) (b); kanye
b. naboRhulumende beKhaya abahlelelekileko ekwenzeni irhelo eliqaliweko esigatjaneni (1) (c).

[Isigatjana (1A) sifakwe ngokwesigaba 7 (b) somThethosiseko oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

2. Amalunga weKomitjhini kumele abe nelwazi elifaneleko.
3. Amalunga asebenza eenkhundleni lezo ngokwesikhathi esibekwe mThetho weNarha. UMongameli angasusa ilunga esikhundleni ngamabanga wokungaziphathi kuhle, ukubhalelwa msebenzi nofana ukungabi nekghono.

222. Imibiko
IKomitjhini kumele ibike qobe ePalamende neemBethamthethweni zeemFunda.

IDzwili LeBulungelo

223. Ukuhlonywa
IBulungelo eliphakathi leSewula Afrika libulungelo eliphakathi leRiphabliki begodu lilawulwa ngokulandela umThetho wePalamende.

224. Iminqopho Eqakathileko
1. Iminqopho eqakathekileko yeBulungelo eliphakathi leSewula Afrika kuvikela inani lemali esetjenziswa enarheni yekhethu eenrhuluphelweni zomnotho odzimeleleko nothuthukako ngaphakathi kweRiphabliki.
2. IBulungelo eliphakathi leSewula Afrika, ekuphumeleliseni iminqopho yalo, kumele lenze imisebenzi yalo ngaphandle kokwesaba, ukuthatha ihlangothi namkha ukuvinjelwa; kodwana kumele kube nokuthintana hlangana neBulungelo leli nelunga leKhabinedi elinobuziphendulelo eendabeni zeemali.

225. Amandla Wemisebenzi
Amandla nemisebenzi yeBulungelo eliPhakathi leSewula Afrika ngilawo asetjenziswa ngokwesiko mabulungelo aphakathi, amandla nemisebenzi le kufanele ibekwe mThetho wePalamende begodu kumele asetjenziswe namkha enziwe ngokulandela imibandela ebekwe ngokulandela loyo mThetho.

IiNdaba ZeeMali ZeemFunda NezemaKhaya

226. IiMali EziNgenako ZeemFunda
1. KunesiKhwama seeMali seemFunda kesinye nesinye isiFunda, ngaphakathi kwaso kumele kubhadelwe imali yoke eyamukelwa nguRhulumende wesiFunda.
2. Imali ingadoswa esiKhwameni seeMali zikaRhulumende wesiFunda kwaphela—
a. ngokulandela isilinganiso seemali esenziwe ngokomThetho wesiFunda; namkha
b. lokha kuyimali leyo kumele ibhadelwe siKhwama seeMali zikaRhulumende wesiFunda ngokwaso, lokha lokho kubonelelwa mThethosisekelo namkha mThetho wesiFunda.
3. Imali eyabelwe uRhulumende weKhaya ngendlela yokuyidluliswa kuRhulumende wesiFunda, ngokuya kwesigaba 214(1) imali edoswa, ngokunqophileko esiKhwameni seeMali zikaRhulumende wesiFunda.
4. UmThetho weNarha ungazenzela umThethosisekelo lapho—
a. umThetho wesiFunda ngokuya ngokwesigatjana (2) (b) esivumela ukukhutjhwa kwemali kube isibizo esinqophileko esiKhwameni seMali yombuso sesiFunda; begodu
b. imali ebekelwe uRhulumende weKhaya ngokudluliswa esiFundeni ngokuya ngokwesigatjana (3) kumele ibhadelwe kuMasipala wesiFundeso.

[Isigatjana (4) sifakwe ngokwesigaba 8 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 226: 1 kuTjhirhweni1998.]

227. Imithombo YeNarha Yezabelo ZikaRhulumende WeemFunda NowemaKhaya
1. URhulumende wemaKhaya kusiFunda ngasinye—
a. Unelungelo lokwabelwa ngokufaneleko kileyomali ebuthelelwe enarheni zombelele bona ukghone ukwethula imisebenzi eqakathekileko nokwenza imisebenzi enikelwe yona; begodu
b. Ungamukela izabelo ezinye ezivela kumali kuRhulumende weNarha, ngokuya kwemibandela ethileko, namkha ngaphandle kwemibandela.
2. Imali kaRhulumende engezelelweko ebuthelelwe ziimFunda namkha boMasipala angeze yadoswa kuleyo Mali eyabelwe yona evela esiKhwameni seeMali zikaRhulumende weNarha. Ngokulinganako uRhulumende weNarha awukabotjhelelwa bona ulilise iimFunda namkha aboMasipala ababhalelwe kukwengeza imali yombuso bona ilinganise amandla wayo kwezeemali zombuso, nalokho ekubuthelelako ngendlela yomthelo.
3. ISabelo sesiFunda esifaneleko seMali kaRhulumende ebuthelelwe enarheni zombelele, kumele sidluliselwe esiFundeni ngaphandle kokuriyada begodu ngaphandle kokudoswa, ngaphandle nangabe ukudluliswa lokho kujanyiswe ngokulandela isigaba 216.
4. IsiFunda kumele sizibonele nanyana ngimiphi imithombo esiyidingako ngokulandela isijamiso somThethosisekelo wesiFunda, leso ezalisela iindingo ezibonelelwa mThethosisekelo lo.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 227: 1 kuTjhirhweni 1998]

228. Imithelo YeemFunda
1. IsiBethamthetho sesiFunda singabhadelisa—
a. Imithelo, amalevi namkha imbophelelo ngaphandle komThelo wemali eyamukelwa mumuntu, umthelo wokuthenga, umthelo wepahla ovamileko, umthelo obhadelelwa inarha namkha imithelo yepahla evela ngaphandle kwenarha; begodu
b. Iimali ezilinganako ezibhadelelwa imisebenzi, umthelo, ilevi namkha umthelo wepahla obekwe mThetho weNarha, ngaphandle kwemithelo yamafemu, umthelo wentengo, umthelo weNarha namkha umthelo wepahla evela ngaphandle kwenarha.

[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 9 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho womnyaka we-2001.]

2. Amandla wesiBethamThetho wokubhadelisa imithelo, ilevi nomthelo wemisebenzi—
a. Angeze asetjenziswa ngendlela ekhubaza ngokungazwakaliko ikambiso yezomnotho weNarha, yezomnotho ukweqela ngaphandle kwemikhawulo yeemFunda namkha ukudluliswa kwepahla, imisebenzi neemali; begodu
b. Kumele kulawulwe ngokulandela umThetho wePalamende, loyo ongamenyezelwa kwaphela emva kweemphakamiso zeKomitjhini yezeemali neeMali zikaRhulumende sele zitjhejiwe.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 228: 1 kuTjhirhweni 1998.]

229. Amandla Nemisebenzi KaMasipala Yeemali
1. Ngokweengatjana (2), (3) begodu (4), uMasipala—
a. angabeka imali ebhadelwako epahleni kanye nehlawulo yemali yemisebenzi yethulwe namkha eyenziwe esikhundleni sakaMasipala; begodu
b. nange agunyaziwe mThetho wesiTjhaba, ezinye iintela, imithelo begodu imithelo yePahla elungele uRhulumende weKhaya namkha isigaba sikaRhulumende weKhaya lapha uMasipala loyo awela khona, kodwana akakho uMasipala ongabeka ilevi yentengo, umthelo wentengo engezelelweko, umthelo wentengo ovamileko namkha umthelo.
2. Amandla kaMasipala ukubeka imali ebhadelwako yepahla, nehlawulo yemali yemisebenzi ezihlinzekwe nofana esikhundleni sikaMasipala, namkha amanye amalevi, imithelo namkha imithelo yepahla—
a. angeze kwenziwa ngendlela ebonakala ivimbela imigomo yezomnotho weNarha, imisebenzi, namkha ukukhambiswa kwepahla yesitjhaba, imisebenzi, imali namkha umsebenzi; begodu;
b. kungalawula mThetho weNarha.
3. Nange aboMasipala ababili banamandla weemali afanako begodu nemisebenzi efanako malungana neendawo efanako, ukwahlukana okufaneleko kwamandla nemisebenzi kumele kwenziwe ngokomThetho weNarha. Ukwahlukana kungenziwa ngemva kokuqalisisa ubuncani bakhona iindlela ezilandelako:
a. Isidingo sokukhambisana neenkambisolawulo ezizwakalako zemithelo.
b. Amandla nemisebenzi eyenziwa nguMasipala ngamunye.
c. Amandla weemali zikaMasipala ngamunye.
d. Ukuphumelela nekghono lokubuthelelwa kweemali zemithelo.
e. Ukulingana.
4. Akukho esigabenesi okutjhiya ngaphandle ukwabelana kwenzuzo etholakele ngokwalesisigaba phakathi kwaboMasipala labo abanamandla weemali nemisebenzi endaweni efanako.
5. UmThetho weNarha otjhwiwo esigabenesi ungenziwa kwaphela ngemva kokuthintana noRhulumende weKhaya ohlelekileko nokutjhejisisa iimphakamiso ezenziwe yiKomitjhini.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 229: 1 kuTjhirhweni 1998.]

230. Ukuboleka Iimali KwesiFunda
1. IsiFunda singaboleka imali yokubhadela ipahla namkha iindleko ezikhona ngaphasi kwemibandela ezwakalako ebekwe mThetho weNarha, kodwana ukubolekwa kweemali kungaphakanyiswa nakunesidingo sokubhadela iindleko ezikhona ngesikhathi sonyaka.
2. UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungenziwa umthetho kwaphela ngemva kobana iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zitjhejiwe.

[Isigaba 230 sijanyiselelwe sigaba 10 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho we-2001.]

230A. Ukuboleka Iimali KwakaMasipala
1. UmKhandlu kaMasipala ngokuya ngokomThetho weNarha unga—
a. bolekela uMasipala imali namkha usebenzise iindleko zananyana ngisiphi isikhathi, leyo mali ingafuneka nangabe kunesidingo sokusetjenziswa kwemali yomthelo; begodu
b. bona nomKhandlu wakusasa bazibophelele ekusebenziseni umThetho kanye nesiGungu somThetho ukubonelela imalimboleko namkha amasiso kaMasipala.
2. UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungenziwa umThetho kwaphela ngemva kobana iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zitjhejiwe.

[Isigaba 230A sifakwe ngokwesigaba 17 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho womnyaka we-2001.]