Volapükamuf bü tumyel lafik
Ün gustul yela: 1934 yels kuratiko luldeg epasetikons, sisä kongred bevünetik balid Volapükaflenas stimapresidü datikan tikälafulik omas äjenon in ‚Friedrichshafen‛ len el ‚Bodensee‛ (Lak di ‚Konstanz‛). Dö atos konons obes Volapükagaseds calöfik vönädikün, kels nu ya evedons seled bukatedik. Gaseds et, fa datikan it Volapüka: ‚Johann Martin Schleyer‛ (1831-1912), ettimo nog pädan de ‚Litzelstetten‛ nilü ‚Konstanz‛, pidabüköls, äpubons muliko sis d. 1id yanula yela: 1881 me nüms folplifätik a pads fol.
Bleds ebo ats i äspikodons dö kobikams ze gretiks valiks slopanas Volapüka, kels äjenons bü kongred balid. Somo mastal äblinom ün novul yela: 1882 nuni dö „Volapükakobikam balid“, kel päjenükon tü tudel: 1882, setul, 12 in ‚Schemmerberg‛ (Vürtän) fa sanan us lödöl: ‚Rupert Kniele‛, e pö kel kompenans mö 70 jü 80 fagöpao e nilöpao ikömons. Tosts e kanits in Volapük ämödükumons nidi dela, keli mayor-sanan: ‚Göser‛ se ‚Ulm‛ äjönükom me spikäd cogedik labü läükots Volapükik, e pö kel klerans e tidans pükaskiläliks ä lekanäliks äkevoboms. Valikans änotodons koteni oksik dö pub ökömöl vödabuka ze gretika, kel öninädon vödis degmil.
Latikumo pos muls anik, tü 1883, prilul, 23 kobikam telid Volapükanas de tops difik Vürtäna e Bayäna äkanon jenön in ‚Ulm‛, pö kel ‚Schleyer‛ it äduinom spikädi ze luniki dö tikälacil oka.
„Älanälükom lilanis valik, igo somanis, kels ikömons as taans, pro tikamagot oka“, pänunos in yunulanüm ela „Volapükabled“ in yeged fa ‚R. Kniele‛. Ün tim ot Volapükaklub Lösteränik in ‚Meidling‛ nilü ‚Wien‛ äpübon statudis oka, kelis ‚Schleyer‛ täno ädebükom in calöfagased oka as sam pro klubs votik. Kobikam ze gretik kilid äjenom tü 1883, yunul, 7 in musedalecem in ‚Konstanz‛ ko kompenans ti tum. Äklülos, das ‚Schleyer‛ no ädefom, do nog ai älabom pädi oka in ‚Litzelstetten‛. Ün tim et ledük: ‚Friedrich‛ Badäna, kel suvo ästebom su nisul: ‚Mainau‛ lü pädän ela ‚Schleyer‛ dutöl, igevom ome pösodiko fredi gretik me utos, das älegivom ome stoensori bal e klokis kil pro pädaglüg pöfik in ‚Litzelstetten‛, efe bi älabom digidi gretik pro pädan: ‚Schleyer‛, kel äkösömom ad givön ome e ciles omik Volapükalebukis oka.
Kobikam folid Volapükanas päjenükon dönu in Vürtän, efe in zifil: ‚Buchau‛ tü 1883, tobul, 7. Is ‚Schleyer‛, kela fam ai ämödikumon, äspikom lo lilans 300. Poldacalal zifa: ‚Schabet‛ in ‚Buchau‛ äpresidom kobikami, e ‚Rupert Kniele‛ äplänom lenomis Volapükagramata, kelis men yunik äkanon fasiliko dalärnön lölöfiko e fümiko ünü degtelat läs lafik düpas. Nu vifiko kobikams valemik pluik äfovons in tops Vürtänik: ‚Biberach‛ e ‚Geislingen‛ tü d. 8 id tefädo d. 9 id yanula yela: 1884 ed in top Bayänik: ‚Kempten‛ tü 1884, yanul, 15. I in tops kil at bevü votikans ‚Schleyer‛ e ‚Kniele‛ äspikädoms lo lilans jäfedik 300, 100 e 200, kels gretadilo poso äbalons okis ad klub nulik.
El ‚Rupert Kniele‛ nenfenik pemäniotöl reto idunidükom ya in yanulanüm de 1884 desini ad levüdön nolanis e flenis valikis Volapüka se vol lölik ad kobikam pö kongred balid, du imobom pos atos medü calöfagased pilonülöl pävälon pro dalogam valemik at fa lebonedans ona zif lätiko penemöl, „kel änilaseaton lü datuvan, e kel bu val dub natajön oka äbinon top tirädabik pro foginänans“. Ün tim et ‚Schleyer‛ änotükom, das redak gaseda okik ägeton alyeliko potadinis foldegmil se lans valik tala: blöf, das sis lunüp degmilans bejäfons Volapüki.
As tüp kongreda in mayulanüm calöfagaseda tim de mudel: gustul, 25 jü dödel: gustul, 28 pälonon, ko disein ad jonidükön deli balid pro geted foginänanas, e deli lätik pro lespat kobädik lü ‚Rorschach‛, kel topon su sulüdajol Jveizänik ela ‚Bodensee‛. Valikans, kels ävipons ad spikädön pö kobikam, u kels ävlions dunidükön mobis u vipis, pälevüdons ad nunädön okis ele ‚Schleyer‛ büjü gustul, 1: „Volapük ösöton ebo pakleilükön, paplänön e pajelodön valaflanio“. Pö kongred pöt ösöton dabinön, das ökanoy spikön in püks valik tala, ab alna yel dü tim brefik. Gretamafädo mastal ädälom ettimo medü notäd in calöfagased de yulul yela: 1884 „Volapükacifefes e Volapükatidanes valikes ad koedön bükön lautotis Volapükik alseimik“, bisä stips sököl pödemons:
„1. Mutons sedön datuvane nuni dö desinods okas;
2. no dalons dabükön utosi, kelosi datuvan it dabükom, kludo no gramatis, vödabukis, ... omikis ; 3. mutons legivön datuvane legivasamädis anik bükotas valik oikas;
4. mutons lovegivön ome dötumis lul näitafruta okas.
5. Datuvan no lovesumom bligi ad pelön bükafrädis, ni gididi demü ninäd bükotas at. If ye tim e dinäds odälonsöv atosi, oluxamom glato bükotis at.“
Vüo ‚Schleyer‛ ibejäfom pösodiko ai lezilikumo preparami gudik kongreda balid ä pro din oka leveütika. Delabuk omik de yel: 1884 nünon in tops ömik dö atos. Is küpetosös, das man nenfenik epenetom, nu brefiko täno lunikumo, ini rigetabuks bigik 18 lifajeni delik oka de yel: 1863 jü dels nemödik bü deadam oka ün 1912! Penets liegöfik ä kälöfiks valiks ats ela ‚Schleyer‛, kels gretadilo pilautons in lotograf fonetik nulo fa om pidatiköl, e kels pos yel: 1879 pimigons ko Volapükavöds e Volapükasets pälovegivons pos deadam omik lautane penota at as fovan omik pö cifam Volapükanefa. Ninädons materi konfidovikün pro lifanunod veitöfik mana mu lezilika, neflagiälika ä sakrifälika, kel as balidan eplöpom ad dafomön valemapüki jenöfiko geboviki: bos, kel ya mö degtelats naedas bü om nenfrutiko pisteifülon.
Ya ün 1884, yunul, 27 datikan mekavapüka nulik ma delabuk oka ibinom in ‚Friedrichshafen‛ , ed idisinom us kobü ‚Kniele‛ e mayor-sanan: ‚Göser‛ programi pro kongred. Ad staudön mögiküno pro kobikam ün gustul, ibä älefenom vemo sekü vobs neitik, äduinom ün yulul tävi pluvigik ve el ‚Rhein‛ donio jü ‚Köln‛, täno de Belgän, Luxämburgän e Lalsasän, ed älonom tü gustul, 5 balato dins valik, kelis ösötoy demön pö kolköm gretik. Bevü ats i loblin setas e vödas in püks difik 50 ädabinon. Tü gustul 17 ävätälom ninädi spikäda gretik, keli ävilom jenükön. Ya ün gustul, 24 ikömom in ‚Friedrichshafen‛ ad lelogön lekälalecemi jöniko pideköli, kel nog as deks patik äninädon magi ela „Volapükia“ fa pänan: ‚Kolb‛ e magoti ela ‚Leibniz‛: tikan gretik: balidan, kel älabom tikoti ad jafön valemapüki. Piskulturon fa skulturan: ‚Karl Göser‛. Tü getedasoar dela 25id gustula Volapükahüm sevädik fa ‚Zorell‛ pepoedöl ä fa ‚Schleyer‛, soäsä penom, „ünü lafadüp“ penoatädöl päplösenon so süperiko fa glügakor di ‚Friedrichshafen‛, das mastal musigagütik mu ädafredom dö „kanit glorik“. Balan kompenanas lanälikün: Lalsasänan: ‚H. Starck‛ se ‚Bischweiler‛, kel as vipresidan telid icalom, nunom in setulanüm calöfagaseda, bevü votikos: „Tudel e vedel äbinons dels voba fefik. Bespiks dilo presidü söl: presidan: ‚Dr. Obhlidal‛ se ‚Wien‛, dilo presidü söls: vipresidans: baonan: ‚Von Welden‛ se ‚Hürbel‛ in Vürtän e ‚Starck‛ se ‚Bischweiler‛ äjenädons gudiküno. To stom vemo badik lekobikams valik nämöfiko pivisitons. Dü dels tel deklams in püks 51 päduinons, sodas kobü spikäds 7 tim fuliko pifrutidon. Nen rop benovipatelegrafots e peneds valasotik in poed ed in prosad, in Volapük ed in länapüks älükömons. Klubacifs e Volapükitidans: pediplomölans nemödik, kels ettimo pas ädabinons, äpolons siämamäkis largentik labü tonats: M.b.p.d. sevabo: „Menade bal, püki bal“, u soäsä Volapük nu tonon: „Menefe bal, püki bal“. Atos äbinon spiked fa ‚Schleyer‛ sis dels balid mufa pelonöl. „Tim naböfik vü kobikams notidik skilo päfrutidon pö kobikams nenotidik cifas, tidanas e klubanas Volapüka demädü pük ebo at, e binos nendotik, das kongred balid at ovedon bened jenöfik pro din gretik obsik". So el ‚Kniele‛ ettimo äpenom. Cödot omik överatikon; ibä ädavedon poso noe in Deutän abi in foginän num gretik Volapükaklubas, kelas cifs no selediko äpübons gramatis e vödabukis in länapüks. Igo in Tats-Pebalöl Meropa täläktans ävedons jäfediks. Cif fiama: ‚Heinsberger‛, kel äkomulon Volapüki in ‚New-York‛, äpenom ettimo mastale: „Dub gasedilised bevünetik obsik (dabükotanum: samäds degmil) Volapük papakon ini läns valik tala“.
Nog vödis anik dö püks plu 50, in kels ädeklamoy pö kongred. Klülo mö möd somik „deklamas“ spikäds balatik äkanons binön te brefiks. So ‚Schleyer‛ it ämäniotom in calöfagased okik, das in Lanamänapük sets smalik jöl, ud in püks votik vöds te aniks, pänunons, äsä samo: „Sagob dani Söle löpikün, ejafom vali ad geb obas. Söl dabinom ai, no elabom primi, e no olabom fini. Lifomai, e binom Reigan vemo nämädik, klu sötobs fölön büdedis Oma“. Sets Larabänapükik änotodons: „Utan, kel eseasovon benodis, klopon dani. Dog lifik plu völadon ka leon deadik. Dalabot pelüvöl ai stigädon ad tif...“ In dayak (nisula: Borneän) päsagos: „No cedolöd oli fretikumi, ka pötos!“ Täno num vödas balatik pägivon, leigo in püks Fönikiyänik, gotik, Türkänk,... Mödikünis notodotas e vödas atas ikobosukom ‚Schleyer‛ it, kel ettimo ya ibejäfom staböfikumo pükis nätöfo 60, e kel ätenükom studi oka ünü lifayels fovik oka love püks ze züldeg, dö kelos lebuks in bukem liegöfik okik peposbinüköls nünons. Finodi spikäda mastala äfomons liäns fa om pepoedöls:
„Mit des Geistes ewiglichten Waffen
laßt uns neue große Friedenswerke schaffen!
Unser Volapük, es sei ein Liebesband,
das fortan umschlinge Land und Land,
daß die schöne, sonnbestrahlte Erde
uns zum Eden treuer Brüder werde;
Daß die Zungen aller sich in einer klar verstehen,
Friedenswonneklänge hin durch alle Lände freudig wehen!“
Tradutod:
„Jafobsös me vafs laidüpolitik tikäla püdavobodis gretik nulik!
Volapük obas binonös löfatanod, kel fovo zütedrilon länis valik,
sodas tal jönik fa sol pabesvietöl vedonös obes parad svistanas fiedik!
Mens pükas valik suemonsös okis kleliko medü pük bal! Senäl püdilejuita dudranonös ini läns valik!“
Delabuk omik de 1884, gustul, 27 nunon patikumo, das ädakonsäloy pö kobikams dö gramat, pladam vödas in set, vödabuks, lotograf, sluds tefü klubs, gaseds Volapükik e.r. I mobs pilofädöl valik tefü valemastatuds, slopükam, literat e lonams tefü kongred balidfovik, kel öjenon in ‚Bregrenz‛ len el ‚Bodensee‛ su ziläk Lösteränik, päbespikons staböfiko. Ad komitetanef, kel ösöton daküpedön leduni sludas, pädaväloms Volapükatidan: ‚Dr. med. Obhlidal‛ se ‚Wien‛ (Lösterän), ‚Rupert Kniele‛ se ‚Schemmerberg‛ (Vürtän), ‚H. Starck‛ se ‚Bischweiler‛ (Lalsasän), ‚Gutensohn‛ se ‚München‛ (Bayän) e ‚Lenze‛ se ‚Leipzig‛ (Saxän). Lätikan ispikädom dö „Völapük e stenograf“, ed om it isumodom bespikis stenografiko. In lüspikot jötik ‚Schleyer‛ äsagom kazeto bevü votikos: „sötoyös teilön e distidön dini gretik at de pösod pöfädik omik!“ Kod atosa äbinon pro om, soäsä delabuk sävilupon, nekoten ela ‚Obhlidal‛, kel mimeugom dö jenot, das ‚Schleyer‛ ijonidükom sanani: ‚Kniele‛ ad fovan oka, e kel zuo no äbaicedom tefü spikäd ela ‚Schleyer‛. Delabuk sagon dö atos vödiko: „Äspikädob dö Volapük, sotefä omögosöv ad födön medü pük lifi tikäla, nolavi, lekani e dakosädi; äspikob liföfo, lefäko, ... te ma penets, nen pipenölos votik. Komiks äbinons pösods za 200, bevü kels kurans regik kil; pened de lebür regik,... Eli ‚Obhlidal‛ spikäd oba no äpliton! Votikanis valik spikäd oba vemo ipliton; plod no ävilom finikön“.
Tü 1884, gustul, 28 kalots ilükömons, kelis ‚Schleyer‛, dido dilo me legivots monik ome pigivöls, ämutom klirön. So dekam lecema äfrädon makis 206, filot makis 20, fided kobädik cifas makis 30, e kor kanitanas suämi leigik. So tuvobs kludo pötü atos küpeti delabukik: „No löfilob plu kongredis so jerikis e so töbikis!“ Kludo yels plu kil äpasetikons, büä ‚Schleyer‛ ägevom däli oka pro kongred nog mödo gretikumo pädesinöl in ‚München‛ (Bayän). Vüo Volapük aiplu nenropo päpakon. Patiko in Nedän flens ona ettimo äjäfädons. Pösods mödik ädagetons diplomi tidana. Mödot klubas in Nedän ärivon numi: 19. I gased in Volapük pilautöl äpubon almuliko. In yanulanüm calöfagaseda ‚Schleyer‛ änumädom klubis Nedänik sököl: „Dabinons in ‚Rotterdam, Groningen, Grave, Goirle, Roermond, 's-Heerenhoek, Gouda, Gendringen, Baardwijk, Amersfoort, Breda, Amsterdam (2), Leeuwarden, Veendam, Mil, Delfzijl, Helmond‛ e ‚Lent‛. Volapükaklub Nedänik „balid“ in ‚Rotterdam‛ älabon tü 1884, dekul, 1 donü cif nenfenik: ‚Haastert‛ ya limanis 108: „valodo te nems labü repüt gudikün“.
As sek veütik kongreda balid dalon padigidön monikonletam pro pädan rigao pöfik: ‚Johann Martin Schleyer‛. Klubacif ä Volapükitidan: ‚H. Starck‛ äsedom baiodü datikan vemo ituvoböl tumates Volapükanas nükobükamalisedis ko beg tefü monigivots, kels ye ösötons palecedön as moniloenots nenfienik ä pos num semik yelas gepeloviks. ‚Schleyer‛ pöfägükom dub fienidaprod ad vobädön ön mafäd ai gretikum gramatis, vödabukis e slopükamapenädis. In nun tefü sek nükobükama, keli ‚Starck‛ tü 1885, febul, 5 ägevom (logolös mäzulanümi de 1885!) pämäniotos, das suäms obinonsöv maks 4200, kelis ipromoy sekü levüd balid oma, das ye ma peneds lobüla e stigädama, kels inükömons, suäm jenöfiko obinon vo gretikum. Finü nun pamäniotos: „Söl: ‚Schleyer‛ dub töbids mödik, dub glüg luimöfik oka,... pekipom ti laidiko in malädanacem, e dub misaum laidik jafanäm büik oka pelemükon, sekü kelos din gretik sufon dämi nekalkulovik... Vobikobsöd! o kekompenans! dat no olepidobsös semanaedo dö jenot, das täno obinos tulatik!“
Viofefik saunastad ela ‚Schleyer‛ jenöfiko äbinon, prilulanüm gaseda oma äsagon: „Datuvan Volapüka binom sis muls tel vemo luegamalädik. Löpans glügik oma ägevoms ome demü atos livodi, keli ya eprimom. Flenes valik Volapüka nu vemiko pabegos ad sufädön gudäliküno, üf spod ko datuvan pofrenonöv boso. Güä kompenikoyös mögiküno pö nükobükamavob di ‚Starck‛ ad ba gevön datuvane nog fredi lätik!“
Ven ‚Schleyer‛ pos vigs pinämükölo ägekömom lomio de staudatäv okik, keli ilifädom in Tirolän e Jveizän, änunom in yululanüm de 1885, das ifeapladom stebi oka de ‚Litzelstetten‛ ini ‚Konstanz, Kanzleistrasze‛ 27, e das estitom us in dom bükafebäda ela ‚Albin Moriell‛ zänabúri Volapüka oka. ‚Schleyer‛ iklemom libaviliko p"dai oka, e penom in tobulanüm gaseda omik: „Ad begs dönuamik oka redakan gaseda at ä datuvan Volapüka ädagetom ko lobül dünädiduina fiedik ä konsienöfika oka demü luegamaläd nesanovik, posä iklemom libaviliko pädi smalik oka di ‚Litzelstetten‛, sekü benäd söla ledinitikün: löpädal oka tü d. 27 gustula ayela pänsionami oka, efe ko pänsion yelik mö maks 1000. Sekü kod at go draniko pabegos ad stütön moninükobükami di ‚Starck‛.
Nükobükam pluna pemäniotöl änüblinon jü fin yela: 1885 te suämi mö maks 2250, kela dil ze gretik äkömom de regän: Vürtän. Mon pästüredon ini spälabank in ‚Radolfzell‛ len el ‚Bodensee‛; du debazöt pösedon legivane alik.
Küpet: In penots fovik poplänedons „Daved e volf balid Volapüka (1879-1881)“ e fovo „Preparam e seadod kongreda telid Volapükaflenas in ‚München‛“.
Se Volapükagased pro Nedänapükans 1935, Nüm: 2, Pads: 9-14.