Аңчылар чалбарыы
| ← Ырак черже аъттаныр кижиге йөрээл | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Күш-ажыл-биле холбашкан алгыш-йөрээлдер) |
Дүк кагарда болгаш дүк салырда йөрээлдер → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Аңчы кижи бодунуң оруунга таварышкан арт-сынны ажарда азы хем-далайны кежерде, бодунуң олча-омактыг эки чорууру оран-делегейден хамааржыр деп билип, оон кежик дилеп, аңаа чалбарыыр.
Аңнаар черге келгеш, одагны белеткээш, чалама пөстү ыяшка баглаар. Шайның үстүн өрү-куду чашкаш, аъшөчемниң дээжизин отче каап, арганың ээзинден "Олча-омактан, аас-кежиктен хайырлаңар" — деп дилээр. Одагга эккелген ак сүдүнүң үстүн сиген-биле ыдамнап өрү-куду чажар. Ооң соонда ийи холун мурнунга тудуп алгаш, йөрээл чугаалаар.
Куруглап, аъш-чем төнүп эгелээнде азы аарыг-аржык, кандыг-бир айыыл-халапка таварышкан болза, оран ээзинден дилег кылыр (көр, № 14).
Оран ээзи игил, бызаанчы үнүнге ноюрзап таалаар, ооң орнунга аңчы кижиге ээ көрнүр деп база чугаа бар. А херек кырында оюн-тоглаа, ыры-хөгжүм аңчыларның боттарының хей-аъдын, тура-соруун көдүрер деп чүвени билир. Кижи бүрүзү ыры, хөгжүмге салым-чаяанныг эвес деп чүвени билгеш, бир одаг кезек мөөң аңчылар, чижээлээрге, Барлыктың, Аяңгатының аңчылары тоолчу Чанчы-Хөөнү одаг омаа деп аңаа алдар көргүзүп, тускай чугааны ап чорааны солун.
Аңчылар чалбарыы
1
Даш тоннуг,
Туман бөрттүг
Оран-таңды, хайырлаңар.
Аар олчаңарны уткудуп,
Арбыдадып хайырлаңар!
Шыргайдаазын
Акка өткүдүңер
Бедиктээзин
Оргаа дүжүрүңер.
Эки чүвени
Бээр кылып
Бак чүвени
Ыңай кылып көрүңер,
Хайыракан!
Уум, мурнум
Чаагай болзун,
Мээң аңнаар чүвем
Баш белен болзун.
Элеш кылза,
Элик изи болзун.
Караш кынза,
Кара боду болзун.
Далай суг
Дашкаар чалгызын.
Даг безин
Ишкээр чалгызын.
Ээ, богда, хайыракан!
2
Өршээ, хайыракан!
Серт дээр чаглыындан,
Хайыракан!
Дөрге сыңмас
Төштүгден хайырлаңар,
Майыындан баглап
Өршээп, хайырлаңар.
Боомга боттандырып
Өршээ, хайыракан!
Бодумга душтуруп
Өршээ хайыракан!
3
Арттың улуу
Сенде болзун,
Артынчактың
Улуу менде болзун.
Оваа улуу сенде болзун.
Олча улуу
Менде болзун.
Эрээнниң эрнинден,
Караның хайындан.
Ток дизе доңга бажынче,
Так дизе кара баарынче,
Дагның дазыргайындан,
Сугнуң суук-каразындан,
Чораан ботка
Човаг чок болзун.
Чоруп барган
Чоруум чогузун,
Чораан аътка
Човаг чок болзун.
Арттың улуу
Сеңээ болзун.
Артынчактың улуу
Меңээ болзун.
Чораан ботка
Човаг чок болзун, таңдым.
Чорук аъдынга
Соодуг чок болзун.
Бедик артым,
Чавырап өршээ.
Узун орук,
Кыскалап өршээ.
Удаан ботка
Уйгу дыштыг болзун.
Ожук пашче
Олча-омак кирип турар болзун.
Орук-суур
Омак-хөглүг болзун, таңдым!
Алдын таңдымдан колданып,
Диленип келдим.
Аъттандым, толандым.
Аар боомну чүктеп алгаш,
Ая-дузаам дергилеп алгаш,
Кара хаяның баарында
Кара казандыымны
Паштанып алгаш,
Аастыг амытан амзаваан
Аъш-чемим дээжизин
Өргүп тур мен.
Эринниг амытан эңгивээн,
Эм-таң болган
Шайым чажып тур мен.
Аңнап-меңнеп келдим,
Аң-мең аайлыг болзун.
Көөр карааң көжегелеп,
Дыңнаар кулааң дуушкуннап турзун деп,
Алгап-йөрээп тур мен.
"Ток" дээнде, толагайын часпайн,
"Так" дээнде, таргизин часпайн,
Ал бодум адынгыр болуйн,
Аткан огум чандыр барбазын!
Сорар чаглыындан,
Чодур мыйыстыындан деп
Алгап-йөрээп тур мен,
Алдын таңдым!
Бедик шораан тайгаларның
Мээс чарыын,
Улуг-улуг тайгаларның
Улуг-улуг дагларындан,
Мугулдурнуң мургузундан,[1]
Даг черниң дачызындан[2]
Харам чокка хайырлап көр!
Чээренниң омаандан,
Кошкарның өлезинден,
Хемниң балыындан,
Дагның тарбаганындан деп йөрээп тур мен.
Доорадан келген кижилер
Топтап кайгап, бажын чайгазын,
Удур келген кижилерге
Ужа-төжүн салып бээр мен.
Алдын делегейим хайыразын
Арат-чонум-биле четтирер мен,
Чооглаар мен,
Чамбы-дипке чалбарып,
Чажыым чажып,
Тейлеп тур мен, өршээ
Тооруктуг кара пөжүм,
Чочагайлыг сарыг дыдым,
Чемиң хайырла.
Хараган бажын
Ханныг кылдыр,
Терезин бажы
Чинниг кылдыр адайн.
Хөректигни кезедир,
Карактыгны кайгадыр
Хайырлаңар.
Халайгылаан дажактыгдан,
Карыш ажыг азыглыгдан[3]
Аттыг дээш
Адап келдим,
Сураглыг дээш
Сурап келдим,
Оран-таңдым,
Өршээ авыразын!
Ийиниң бирээзинден,
Ийистиң эжинден
Өршээ авыразын,
Оран-таңдым!
Ак пөзүмнү өргүп тур мен,
Артыжымны кыпсып тур мен,
Саңымны салып тур мен,
Чажыымны чажып тур мен,
Далай ээзи чалгып хайырлаңар,
Өршээңер.
Шыргай чердээзин
Ажыкка хайырлаңар.
Бедик чердээзин
Сыксыынга дүжүрүп хайырлаңар.
Оран-таңдым,
Өршээ, хайыракан!
Чүс чүректиим,
Тозан доңгулдуум,
Өршээ, хайыракан!
Аал ораным
Өршээ, хайыракан!
Авыра-азыра
Өршээ, хайыракан!
Авыра-азыра, хайыракан!
Соп чиир чилиглиинден,
Өршээп көр, таңдым.
Чара кагар сөөктүүнден,
Саргарар чаглыг чаглыындан,
Авыра-азыра.
Дазылдыг мыйыстыындан,
Дашка дег карактыындан
Өршээп көр, Таңдым!
Бежен белдирдиим,
Алдан адырлыым,
Каъдыңга каттырып
Өзениңге өөртүп,
Аът угбас артынчактан,
Бот угбас олчадан
Өршээ, хайыракан!
Дазыл дег мыйыстыындан,
Дазагар эмиглиинден
Хайырлап өршээ, таңдым!
Артынып чадап,
Алаң кайгап турар болзун,
Ап чадап алаңзып турзун.
Кара булут дыртып,
Караан шуглап турзун,
Куу туман тыртып,
Кумун-сайын доюлдуруп,
Дүвү-хат дуглап турзун.
Өршээ, хайыракан!
Өөрлүг, эштиг келдим,
Өөрүшкү маңнайдан,
Олча-омактан хайырлам.
Оран-чуртум улуг таңдызы,
Олча-омактың чаяакчызы
Өндүр бедик таңдым,
Өршээ, хайыракан
Артыы чарыын артыш шапкан
Ажай-буурул таңдым,
караның хаайындан,
Ээренниең эрнинден дистир.
Будууңар алдынга
Бузурбайн өршээңер
Чаадыңар алдынга
Чажырбайн өршээңер.
Дазыл дег мыйыстыгдан,
Тавак дег хиннигден
Чара кагар чилиглигден
Чаглаптар чаглыгдан
Узун хемни кыскалат,
бедик артты чавызат.
Чорткан аътка човаг чок,
Оюннуг, каткылыг,
Олчалыг, омактыг болуйн.
Кара ыяш биле бүткен,
Каанчалыг Улуг-Буура, таңдым.
Кадыр-бертиң шеглет,
Кара сырбыың, ораат.
Кара ыяжыңга, кара овааңга
Агым-көгүм баглап,
Ажым-чемим делгеп,
Бараалгаарым магазы-биле,
Бараалгап, чалбарып,
барыңны дилеп,
Аъдым-хөлүм, ал-бодум
Чедип келдим.
Саглагар кудуруктуг
Сарбайындан
Сарыг ыяшка чүгүртүп,
Караңнаан сырбыыңны
Кара ыяшка халзып, маңнадып,
Көскү черге олуртуп,
Шыргайдан үндүрүп,
Сыра бажынга колданып,
Аайлаштырып, арындырып,
Ак харга чүгүртүп тур,
Улуг-Буурам, өршээ, хайыракан!
Арттың улуу сенде-дир,
Артынчактың улуу менде болзун.
Бээр көр, бергеге көр,
Бедик-чаагай, таңдым.
Чазыл чараш аңдан,
Дилээмни хандыр,
Дизиимни долдур, таңдым!
Өршээ, хайыракан,
Оран таңдым, алгыш-йөрээл кылып,
Аъш-чемим дээжизин чажып,
Чалбарып олур мен.
Олча-омактыг артынчак,
Дергим иштиг болзун.
Аал иштинге ажыктарлыг бе
Мээс чарыыңга чажырба.
Соп чиир чилиглиинден,
Чалгалап кезер чаглыындан,
Дазыл ышкаш мыйыстыындан
Кавыңзылаар кара боомнуң аксынга,
Хараалыңга киирип өршээ,
Хайырлап көрүңер, оран-таңдым!
Самдар чолдак тоннуг,
Чалчай алгы саадактыг,
Чамык, былда боолуг,
Чалбак кара таалыңныг,
Кара дазыл аяктыг,
Хадың урузу калгактыг
Дадаан-додаан аңчы мен,
Тайга-сының кезип чор мен.
Чалгый пашта шайым эзип,
Саңын салып, чажыын чажып,
Ээрерген таңдым,
Эргип көрүп чалбарып ор мен.
Беттии чарыын меңги баскан
Бедик буурул таңдым!
Идиктиң эви хаяада калды,
Эдектиң эви хараганда калды,
Канчалдың чоондуң, таңдым?
Эр бодум элей-түрей бердим.
Эдик-хевим элеп-тоглай бээди,
Аштаан хырным тоттуруңар, таңдым!
Саңым салып, чажыым чажып,
Чалбарып тур мен, таңдым!
Аштаан хырным тоттуруп,
Ал бодум дыштандырып көр, таңдым!
Ээй! Саңымны салдым,
Чажыымны чаштым,
Сайдаамны өргүдүм.
Удур көрбедим,
Улуг сагынмадым.
Дилендим, колдандым,
Диленгенимни дизиим долдур,
Колданганымны хойнум долдур
Хайырлаңар!
Калбак дажы
Шаң кеңгирге бооп бүткен,
Борбак дажы
Коңга, дамбыра болган,
Чүс кара чүректерлиг,
Муң кара дииңниг
Бай буурул таңдым, өршээ!
Чанынга салырдан,
Чарнынга, чүктээрден,
Аң, балыындан,
Алдын дег дииңден
Арбыдады хайырла,
Алдай буурул таңдым, өршээ!
Кадыр черге каттырып,
Өзен черге өөртүп,
Саскагар кудуруктуундан,
Элбек, чалбак кылдыр,
Ээй, чалбак өршээ,
Эртинелиг ээр таңдым!
Эвээл-чевээл хайырлаңар,
Бурган болган буурул таңдым,
Буян кежиин хайырла!
Аар ийинден алдым,
Бээр ийинден бердиң,
туманга дуглавадың,
Туругга чажырбадың, таңдым,
Арзагарым алган
Аксы мурнаан диве.
Чилиглиимни чиген
Чилби-чазый диве.
Аксымны шимчеттиң,
Холумну үстедиң,
Кожумну долдурдуң, таңдым.
Чаяаны чалгалааш,
Саңымны чалдым.
Эътти хеңмелээш
Ээгип тейледим
Арттың улуу мында болду,
Артынчактың улуу менде болду.
Овааның улуу мында боолду,
Олчаның улуу менде болду,
Чораан ботка човаг чок,
Чорткан аътка соодуг чок болдум.
Оран-таңдым, оът-ыяжым,
Олчаны хайырла,
Амыр-менди артымны ажыр.
Дииңчи кижиниң чалбарыы
Өршээ, хайыракан,
Өскен төрээн улуг таңдым!
Аал-орнадан ажым-чемим алгаш,
Ачылыг таңдымдан
Аңнап-меңнеп келдим.
Дизигни долдур
Дииңни хайырла.
Курлак долдур азындырып,
Куруглатпайн, хайырла.
Арга эзимге
Астырба, тенитпе,
Алырымны аалаштырып,
Аткаар көрүндүрүп тур.
Бээриңни белеткеп,
Бээр көрүндүрүп тур.
Ал-ботту човатпа,
Аът-хөлдү тургуспа.
Аъш-чемим дээжизин,
Адар даңның эртенинде
Арга-таңдымга делгеп,
Чажыым-биле чажып,
Чалбарып тур мен, таңдым.
Чаннып, ээрежип тур мен,
Сагыш дег болур болзун.
Хойнум долдур хойладып тур.
Эдек долдур оваалап тур,
Өршээ, хайыракан!
Олчалыг-омактыг
Дээр адам, делегей ием!
Олчалыг-омактыг,
Оюн-каткылыг,
Чораан ботка човаг чок,
Чорткан аътка соодуг чок,
Олчаның улуу менде болзун,
Артты-сынны ажарда,
Артынчактың улуу менде болзун.
Эрээн алаң эрнинден,
Каас алаң хаайындан
Астырып, дистирип тур, алдын таңдым!
Дазылдыг мыйыстыындан,
Дазагар эмиглиинден,
Одаг, пажым олчалыг,
Каткылыг болзун.
Суксаан чүве сураглап кээр,
Аштаан чүве адап келир
Алдын таңдым, өршээ!
Хайындырган шайын чүктерже чажар, тейлээр.
Хем кежерин бер,
Арт ажарын бер, хайыракан!
Сугнуң суук каразындан,
Дагның дазыргай каразындан
Шаңнаар болзун,
Ону дилеп, колданып чор мен,
Алдын таңдым, өршээ, хайыракан!
Өршээ-азыра, хайыракан,
Бай оран-таңдым, хайыракан!
Оран-таңдым,
Оът-ыяжым, хайыракан!
Бертинде баардым,
Бээриң белетке,
Алырым аайла, хайыракан,
Өршээ-азыра, хайыракан!
Удур көрген улуг таңдым,
Бээр көрген
Бедик таңдым, хайыракан!
Ораным, дээрим,
Делегейим хайыракан!
Кижи көрбээнин меңээ көргүс,
Кижи тутпаанын меңээ тудус.
Чоон чодалыындан,
Хайышкак кырылыындан, хайыракан.
Өршээ-азыра, хайыракан!
Аът уувас артынчактан,
Бот уувас чүктешкиден,
Буурул кара таңдым,
Будуктуг кара ыяжым,
Өршээ-азыра, хайыракан!
Алдай-таңдым хайыракан,
Өршээ-азыра, хайыракан!
Артыш боган ыяштыг,
Аржаан болган суглуг
Алдын Хаан-Дээр, Самына хайыракан,
Өршээ-азыра, хайыракан!
Бертинде баардым
Бээриң белетке,
Алырым аайла.
Улуг сагынмадым,
Удур көрүнмедим,
Улуг таңдым деп
Чалбарып бар чыдыр мен,
Бай таңдым, өршээ, хайыракан,
Кылчаш де, хый де!
Чораан ботка човаг чок,
Чорткан аътка
Соодуг чок хайыраккан,
Аът уувас артынчактан,
Бот уувас чүктешкиден,
Өршээ, азыра, хайыракан,
бай таңдым, оран-таңдым!
бертинде баардым
Калдар ыдым өг-өг,
Кара боом тог-тог,
Өршээ-азыра, хайыракан!
Курай-курай.
Улуг сыыным мыйызы,
Алды, араатанның кежи, куду-сузу,
Курай-курай.
Өршээ-азыра, хайыракан!
Агым-көгүм багладым,
Өршээ-азыра, хайыракан!
Аъдымның ыдык челин баглап тур мен,
Ак-көгүм баглап тур мен.
Таңдым, ораным,
Дээрим, делегейим, өршээ-азыра!
Аъш-чемим дээжизин
Аастыг чүве амзаваан,
Ала караам дештир.
Эринниг чүве эмзевээн
Эжен хаан сүлдези, өршээ, азыра,
Аъш-чемим дээжизи-дир,
Өргүп тур мен моң,
Өршээ-азыра,
хайыракан, курай-курай!
Ээй, саңымны салдым,
Чажыымны чаштым,
Удур көрбедим,
Улуг сагынмадым.
Алдай буурул-таңдым.
Диледим, колдандым,
Диленгенимни
Дизиим долдур,
Колданганымны
Хойнум долдур
Хайырлаңар.