Баг адары

← Эрткен аътка мактал

Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) автору Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем шинчилел институду

Ыяш кезерде йөрээл салыры →

Чаяан чылы: 1990.

Баг адар оюннуң кол-ла херексели ча-согун болур. Шаанда эрниң эрези дээн кижилер ча согун-биле кара адып маргыжар чораан. Байырлалдарга адаан-мөөрей кылыр маргылдааларның эң-не солуну болгаш шиитпирлии ча адары. Ылаңгыя куда дүшкен, оваа дагаан улуг байырлалдар, ёзулалдар болган черлерге ча адып маргыжар. И. У. Самбуу мынчаар бижип турар — "Ол оюнга колдуунда-ла адыгжының дээштиг адарын маргыжып ойнаар. Эр дирткен кижи ыяап-ла чаны эки адып, аңчыларга чаладып аңнаар. Аңаа аңны сегирип бээр чораан. Хенертен тура халаан койгунну, ча-согуну-биле, белен эвес чораан хирезинде-ле, кайгамчык аваангыры-биле кезенгеш, адып каар адыгжылар эңмежок чораан деп улуг назылыглар чугаалаар".

"... Ча-согуну инек азы те мыйызындан чуга-чуга кылдыр тавылап тургаш, хырбалап, сиир-биле шидип алыр. Согуннуң бажын хөмден кылган молдурук-биле баштап алыр. Ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг.

Ча, согун-биле баг адарда, талалар баглажып алгаш, ээлчежип тургаш адар. Чок болза ийи бөлүктежип алыр".^[1]

Баг адарының чурум мындыг: салыкчылар багны билээнге борбактай ораап-ораап, чаның дөртен дурту хире черни хемчээгеш (бир чаның дурту бир кулаш бичии ажыг), аңаа салып каар. Даап каан багның мурнунга довуракты өпейтир төп каар. Ча адыкчызының кол сорулгазы: ол өпейтип каан довуракка дээспейн, даап каан багны он катап дегзир адары болур. Кончуг аваангыр ча адар кижи чаңгыс тын-биле (тыныш) он ажыг согунну үндүр адыптар дээр.

Адаан-мөөрей үезинде ол-бо таланың киржикчилери бот-боттарының адыгжызы эки атсын дээш, йөрээл салып, ону хей-аът киирерин кызыдарлар. Бир дугаар бөлүктүң киржикчизи:

1

Дегзин, дегзин,
Өршээ хайыракан!
Орнун орта дегзин,
Одура дегзин.
Кырын орта дегзин,
Кыра дегзин.
Аттым-аттым,
Бетинде баарды! — дээш, оон-даа ыңай.

Ийи дугаар бөлүктүң улузу:

2

Илиг чайлазын,
Сөөн чайлазын, оой,
Карыш чайлазын,
Кыры дурту чайлазын! — дээр.

---

Кыдыында турган узун назылыглар, йөрээл салып, сүттүг ак шайын өрү-куду чажып, чалбарып турар:

3

Оюн наадым
Хайым-на турар болзун.
Ондак чүве
Ыңай-ла турар болзун.
Аът малы
Киштежип турар болзун,
Аал ишти хөглезин.
Аъш-чеми
Төктүп турар болзун!
Оой, өршээ!

---

Багны дегзир аткан кижи ону ол-ла хевээр бажы-биле алыр. Дүрүп каан аргамчыга бир дээрге, турган аъттарның бир-ле херекселин албан бээр. Ынчап кээрге кончуг дээн адыгжылар чүген, чулар, чеп дээш өске-даа чүүлдерни шуптузун адып алгаш баар. Аңаа хорадашпас. Тиилеткен таланың улузу куруглааш, аъттарын пөс-биле азы чеп-биле суг чуларлап, баглап алгаш, чоруптар. Аас-дыл черле үндүрбес турган.

1. Самбуу И. У. Тыва оюннар. Кызыл, 1968, ар. 21-24.