Эрткен аътка мактал
| ← Мөге кыйгырары | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) |
Баг адары → |
| Чаяан чылы: 1990. |
И. У. Самбуу бо дугайында мынчаар бижип турар: Тыва улус чылгы малды көшкүн, малчын кижиниң эң ынак, барык-ла азыраныр, кол чүвези кылдыр көрүп чораан. Бурун шагда дайынчы маадырлар дайынга өлген болза, ооң үргүлчү мунар аъдын соккаш, кады хөөржүдүп каар турган.
Бурунгу тывалар аътты чүгле көжер-дүжеринге, арт-сын ажып аңнап дииңнээринге, чоокка чедир-ле ол-бо чорук кылырынга хереглеп турганындан аңгыда, байыр-наадым болган черлерге чарыштырып, оларның назы-харын ылгап, чоруурунуң аайы-биле аңгылап чарыштырар турган. Чарышка кирер аъттарның саны чеже-даа болур. Хөй болган тудум-на солун. Чарыштырар аътты каш хонук бурунгаар баглааш баглап, ыяк соодар. Чарыш мурнуу чарыында, кудуруун өрээш, так кылдыр баглап, челин чыбыйтыр чазап таарып каар. Чарыш аъдын 8-9 харлыг оолдар мунар. Чарыш мурнунда оолдарга мундургаш, аът чазакчызы аъттар хөөрезин дээш чыгырып тургаш, хөй чонга аъттарны көөргедип таныштырар, кулак-кудуруун артыштап каан суг-биле өттүрүп-чагбышаан, эң чүгүрүк дээн аъттың ат-сураан — каяа, кажан, кашкы черни ээлеп турганын, кончуг чечен-мерген сөстер-биле алгап мактаар.[1] Аът чазап салыр кижиниң кыйгызы-биле аъттар-даа чаржып үнер. Аът бажының мунукчулары аъттары хөөрезин дээш, кускуннавышаан кымчызын чайып тепсенир.
Аът бажы тыртар черге баштай келген аът эрткени ол болур. Ындыг аъттарга мактаан "Эзир-Доруг", "Хартыга-Кара", "Чүгүрүк-Бора" дээн ышкаш, шола ат тыпсып, мактал салып ырлаар.
Ыраан тудум
Дендеп орар,
Муңгаш дынны
Үзе тыртар шилелиг,
Мунган кижиниң
Хадый бээр ышкаш,
Чаан дижи ышкаш
дөрт соялыг[2]
Думчуунуң үдү хос.
Аяк дег ала карактыг,
Дугай ышкаш кулактыг,
Мундаазын челдиг,
Дески чаагай ооргалыг,
Тоос куш дег кудуруктуг,
Доозун үндүрер даяктыг
Чүгүрүк аътты көрүңе-ер!
Каң демир чүгенниг,
Хартыга дег түрлүг,
Кайгамчык чүгүрүк,
Кара доруг аъдым
Эртип келди,
Өршээ!
Эки бениң төрүп бергени
Эки хүрең аъдым
Хомду болган кулактыг,
Каң хөө дуюглуг,
Хүмүш болган
Чүген суккан,
Арт болган делгем,
Аңгайган улуг эзерлиг,
Хову болган чонактыг,
Тос коннун кожа тырткан,
Кудургазын баглап тырткан,
Кудуруун сөөрткен.
Чели, кудуруунЧерге дөжелген,
Сес чоруун дески чоруур,
Дүктүг даванныгга
Четтирбес,
Чүглүг кудуруктугга
Баштатпас,
Чүглүг куш дег чүгүрүк,
Булуттуг дээрниң
Адаа-биле,
Будуктуг ыяштың
Кыры-биле маңнаар,
Эки бениң төрүп бергени
Эки хүрең аъдымны!
Дөнен-Калдар эртип келди!
Дөспес челер кулун болгай,
Хөөкүй аъдым!
Аъдым адын кыйгырып берейн:
Дуран дег карактарлыг,
Бораң дег тыныштыг,
Туң дег диштерлиг,
Тулган дыыжы кулактарлыг,
Кадак болган челдиг,
Каң-болат дуюглуг,
Каңгай болган сынныг
Кара-Доюм халып кээрге,
Кара баарым харлыгып кээп,
Караам чажы төктүп турду,
Кайгамчыктыг өөрүшкүге
Хаара туттурдум — өөрдүм.
Өвүрнүң өөлеттейлерин,
Арызының аалаттайларын
Кара-Доюм эртип кээрге,
Кара куш-биле дөмей-ле-дир.
Карамга кара сугну ижиртип,
Кадар оъдун откарып,
Кокай чивезин дээш,
Хондур кадарып,
Бөрү чивезин дээш,
Бөлүп кадарып,
Карактап кулактап,
Хайгаараар мен, эр аъдым!
Ыраан тудум дендеп орар,
Муңгаш-дынны үзе тыртар шиглиг,
Мунган кижи хадый бээр ышкаш,
Чаан дижи ышкаш дорт соялыг,
Думчуунуң үдү чудурук хос,
Аяк дег ала карактыг,
Дугай ышкаш кулактыг,
Мундаазын челдиг,
Дески чаагай ооргалыг,
Тоос куш дег кудуруктуг,
Доозун үндүрер саяктыг
Чүгүрүк аът.
Эки маңнангыр болзун!
Дөргүн ышкаш кирбиктерлиг,
Аяк дег карактыг,
Дөрт даваны
Төгерик-даа болза чүгүрүк,
Аксында суп каан суглуу,
Баг-биле баглап каан
Мөңгүн чүгени
Хүрээ ышкаш,
Херим ышкаш болзун,
Аъттың дижи,
Караа дуран-биле дөмей болзун!
Челип келир аътка мактал ыры.
Мунуп келир базар оюм, ээң-кооң
Челер ойну, челбес ойну.
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Чектеведим, бактавадым,
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Хевээңейни, тарааңайны,
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Чылгавадым, амзавадым,
Кыңгыр-кыңгыр, кыңгыргай.
Челип келир челер оюм, ээң-кооң.
Мурнап келир базар оюм, ээң-кооң.