Куда дүжүрерге алгыш-йөрээл
| ← Шагаа байырын йөрээри | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) |
Мөге кыйгырары → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Келин айтырып чоруур хүнде ада-иези эртен эрте уруун каастап алыр. Бажын ийи кыдыындан өөрээш, үш дугаар чажын база деңней өөрээш, чавагалап каар. Ийи кыдыындан өөрээн чаштың чанынга "сай чаш" арттыргаш, өрүп тура ырлажып турар. Кыс кижиниң тон, идик-хевин чараштыр каастап даараан хеп-биле солааш, шуру карактыг ийикпе азы улуг өртектиг даштардан кылган мөңгүн билзек, билектээштерни кетсир.
Дъүш четпээнде келинниң ада-иези, белеткенип алгаш, кудаларынга чедип кээр. Кенин дүжүрүп алырга, уругнуң ада-иези, дөргүл-төрели өгнү үш дескиндир аъттыг шавар. Оолдуң талазы ол кудаларының тон, идик-хевинче сугга хоюдуп каан инек өдээн оол, кыстың мал-маганы көвей болзун дээш чажар. А кудалары тон, идик-хевинче хир-чам дегбезин дээш, дүрген шаварын кызыдар. Шак мынчаар куда эгелээр.
Изиг хүнде чон көвей болза куданы даштыгаа кылыр. Өгнүң эжиинге ширтекти чаткаш, ооң кырынга бажын думаалайлап каан кысты оол-биле кады олуртуп алыр. Оол, кыстың ада-иези ширтек кырынга аралаштыр олургулап алыр. Эжиктиң ол-бо талазынга оолдар, кыстар аңгы-аңгы туруп алгаш, аразында чижип, кожамыктажыр. Ортузунга улуг калбак ыяш кырынга эңмежок аъш-чемни делгээш, салып каан турар. Дүлүп каан эъттер, шөйген быштактар, тараа, чөкпек, арага дээш чүү-даа турар. Чаа өгленип турар оол, кыска оларның сагыш-сеткили катышсын дээш, хой чырыы ызыртыр. Баштарының дүктерин катай дыраар. Оолдуң ада-иези кудаларын хүндүлеп, чемгерер. Кудаларга ырларны бараалгадыр. Чижээлээрге, арын 40, № 11,12. Ажы-төлдүң аас-кежии дээш, келген аалчылар суй белектер тутсур. Кыстың, оолдуң эш-өөрү куда ырларын ырлажып, аразында кудага хамаарышпас ынакшыл ырларын безин ырлагылаар турган. Ойнаар-өгге келген аныяктар аът чарыштырып, хүрежип-даа болур.
Куда дүшкен соонда, чамдыкта ийй дугаар хүнде, оолдуң улуг назыглыг төрели-биле келин кижи оолдуң төрелдерин эң улуундан эгелээш бичезинге чедир "алгыш" кылып кезиир. таныштырар.
Эң улуг кижиниң өөнге, чижээлээрге, оолдуң кырган-ачазынга келгенде, ол кырган кижи уругга аякка ак чемни сунар. Уруг ону амзааш, ол кырганга дедир эгидер. Ол кырган-ача амзааш, бир дугаар йөрээлин чугаалаар.
Йөрээл салгаш, кырган-ачазы ол ак чемин кеннинге бээрге, кени мөгейгеш, амзааш, оолдуң адазынга бээр. Ол база-ла амзааш, ийи дугаар йөрээлин салыр.
Адазы йөрээлин салгаш, алыр-бээр белээн аазааш, кеннинге дедир бээрге, кенни амзааш, оолдуң иезинге бээр. Иези мөгейип, үш дугаар йөрээл салыр.
Кырган ада-иези болгаш ада-иезинден аңгыда дөргүл-төрелдери йөрээлдерни шупту-ла салыр турган. Ак чемниг аякты шупту амзаан сөөлүнде, иези кииргеш, ол улустуң мурнунга баштангызын уштуп, йөрээлин чугаалавышаан ак чемни өрү-куду чажып, ак-чем элбек турзун, аал коданы бай турзун, мал-маганы санап четпес хөй турзун дээш, уругну өгнүң солагай талазынга олуртур.
1. Чавагзын салбактаңар,
Чаваа доруун эзертеңер.
Боошунун борбактаңар,
Богба доруун эзертеңер.
2. Богба доруун эзертеңер,
Баглаажынга савап турзун.
Боошкунун дырап бергер,
Чаяңнадыр базып турзун.
Чаваа доруун эзертеңер,
Баглаажынга савап турзун.
Чавагазын дырап бергер,
Чаяңнадыр базып турзун.
3. Чавагазы чарнын каккан
Чараш кара чаавайны
Боошкуну бодун каккан
Борбак кара чаавайны.
4. Боошкунун көрдүнгүлээн,
Бодун көрүп чайдынгылаан.
Чавагазын көрдүнгүлээн,
Чаагын суйбап чайдынгылаан.
5. Чанар кушта сайлык чараш,
Чавагалыг кыстар чараш.
Келир кушта хектер чараш,
Кежегелиг кыстар чараш.
6. Дүнекиде дилги чараш,
Дүне маңнаан изи-ле чараш.
Дүгдеглигде кыстар чараш,
Дүгдүлеңнээн хаваа чараш.
Кажараңнаан дилги чараш,
Харга маңнаан изи-ле чараш.
Каттыраңнаан кыстар чараш,
Карталыңнаан хаваа чараш.
7. Чаваалыгда, богбалыгда
Чылгы сүрүү чараш болбайн.
Чавагалыг, боошкуннугда
Кыстар чараш болбайн канчаар.
Кулуннугда, чаваалыгда
Чылгы сүрүү чараш болбайн,
Кулаанайда сыргылыгда
Кыстар-өөрлер чараш болбайн.
8. Хилинчектиг кижи төлүн
Хилетпейн эдертиңер.
Хилиң кара кежегезин
Дырап берип чоруур силер.
Човалаңныг кижи төлүн
Човатпайн эдертиңер.
Чоон кара кежегезин
Дырап берип чоруур силер.
9. Кара-доруг дерлиг турар
Кандыг оран тепкеш келген?
Кара салбак хадып турар
Кандыг хейниң белээ келген?
Көк-ле бора дерлиг турар
Кандыг оран тепкеш келген?
Көк-ле салбак хадып турар
Кандың хейниң дүгдээ келген?
10. Куу-ла дагның баарындан
Кудук касса, чер-ле ижер.
Кускун кара уругларны
Кудалаза, чер-ле алыр.
Кара дагның баарындан
Кудук касса, чер-ле ижер.
Кап-ла кара уругларны
Кадактаза чер-ле алыр.
11. Кудаларым амыр-амыр,
Кулун сүрүү менди-менди.
Баарларым, амыр-амыр,
Малдар сүрүү менди-менди.
12. Кундаганы куругладыр
Кудагайлар чооглаңар.
Кудуруктуң чаглыг эъдин
Кускужеге чооглаңар.
13. Кундагага куткан саңмал,
Хуваажып-ла ижер саңмал.
Шаажаңга куткан саңмал,
Сартыктажып ижер саңмал.
14. Кудаларым кудуп бээрге,
Куза-куза четтирер мен.
Кулун-чаваа тудуп бээрге,
Корга-корга мунуптар мен.
Чаа кудам кудуп бээрге,
Куза-куза четтирер мен.
Чаваа доруун тудуп бээрге,
Мөгзү-мөгзү мунуптар мен.
15. Куда дүжер сүрээденчиг,
Кулун тыртар доозуннуг.
Беглер келир сүрээденчиг,
Белер тыртар доозуннуг.
16. Куумакта[1] кум-на сугга
Курум адып кагбаан-на мен.
Кускун кара уруг-биле
Кудалажыр болган-на мен.
Элезинниг кум-на сугга
Идиим адып кагбаан-на мен.
Эрге кара ооң-биле
Эдержир-ле болган-на мен.
17. Кадак берген кымга хамаан,
Халбактанган карам херек.
Сөйлер берген кымга хамаан.
Сөзүн берген эжим херек.
18. Барыксаанда, барбайн канчаар,
Баглап каанда, турбайн канчаар.
Өөренгенде, барбайн канчаар,
Өртеп каанда, турбайн канчаар.
19. Боларларга тудар дээним
Бора бениң шимизи-дир.
Бора бениң шимизинге
Боларларның эзирээнин.
Куда йөрээли
Дөңге тигер өглүг болзун,
Дөъшке чалаар малдыг болзун!
Хая дег эттиг болзун!
Хараган дег малдыг болзун!
Алаак сыңмас малдыг болзун,
Ак чуурга дег өглүг болзун!
Азыраан малы арбын болзун,
Ажы-төлү көвей болзун!
Торга дег каас болзун,
Торлаа дег өнер болзун!
Делегей чечээ дег каас болзун,
Тел ыяш бүрүзү дег өнер болзун!
Чүзүнүн танывас малдыг болзун,
Чүвүрү сыңмас оолдуг болзун!
Сара аскыр чылгылыг болзун,
Сарыг баштыг оолдуг болзун,
Улагга мунар аътыг болзун,
Урук сөөртүр оолдуг болзун,
Ак хадың бышкылыг болзун!
Аалчы чону көвей болзун,
Ага-бээнге хүндүлүг болзун!
Дискек дөжек, сыртык ыравазын,
Төлүн танывас көвей болзун!
Өгге сыңмас төлдүг болзун,
Өзен сыңмас малдыг болзун!
Кара чер дег каас болзун,
Хадың ыяш бүрүзү дег өнер болзун!
Делегей чечээ дегбезинКаас болзун.
аштан чүве
Айтырып кээр болзун.
Суксаан чүве
Сураглап кээр болзун.
Хову кежерде,
Доозуннуг болзун.
Арт ажарда,
Бараанныг болзун!
Казапчазын[2] кагып туруп
Ажыдар болзун,
Хараачазын аргажып туруп
Тигер болзун!
Мурнуу чүктен келирде,
Бурган башкы келген ышкаш,
Буян делгередип
Келир болзун!
Барыын чүктен келирде,
Байырлыг чаагай келир болзун.
Соңгу чүктен келирде,
Соңгуваа бурган
Келген ышкаш,
Солун чаагай
Делгередип турар болзун.
Чөөн чүктен келирде,
Чөрээлдиг, буянныг
Болур болзун.
Кара киштиң
Хаайныдан дискеш,
Хаан бээнге
Албан өргүүр болзун!
Эзертээни чыраа болзун,
Эдилээни мөңгүн болзун!
Баштаңгызы, маңнык болзун,
Бастырганы чыраа болзун!
Узун назылыг болзун,
Удаан дег чыргалдыг болзун!
Өөн дуглаар
Өрегелиг болзун,
Өөн дуглаар
Хаяачалыг болзун!
Чүшкүрерге оттуг,
Оттуларга ыяштыг,
Ээнзирел билбес,
ЭЭлиг өглүг болзун!
Чаъя чаарга, чаглактыг,
Чайык кээрге бугалыг.
Хат кээрге, ыжыктыг
Халап кээрге, камгалалдыг.
Каш кезек ханаларлыг.
Кайгамчыктыг ак
Өглүг болзун!
Хая дег бараанныг,
Хараган дег
Малдыг болзун!
Аъш-чеми
Аяк-савазыразын,
Ажы-төлү
Ара-амытан болзун!
Азыраан малы
Аалга сыңмас болзун!
Эштеринге белектерлиг,
Эженинге албанныг,
Окпан-чикпен оолдуг,
Оранчанн чурттуг болзун!
Алдайындан
Алдызын салбас,
Өвүрүнден
Өрегезин салбас,
Өөр-өнер өөрлүг,
Өде-чара оолдуг болзун!
Чарышка салыр аъды
Чарлыг, суралыг болзун!
Мөге хүрешкен черге
Мөге салыр оолдуг болзун!
Оюн-каткылыг, оюн баштаар
Кыстыг болзун!
Маңнайлыг, өөрүшкүлүг
Мал малдаар кыстыг болзун!
Ойбак-дыдыын илип чоруур,
Оңгува чечен кыстыг болзун!
Дөрт шагда могаг билбес,
Дөрт чүзүн малы өзүп чорзун!
Баглаажындан мал куруглавас болзун.
Черниң кат-чимизи
Үзүм-чигири болзун.
Черниң ай-бези үнерге,
Сонуургаар болзун,
Чеми болзун.
Азыраан малын карактап,
Алдай таңдызын аңнап,
Оран-делегейге чалбарып,
Омак-хөглүг чурттап чорзун.
Азыраан малдың,
Ажы-төлдүң куду-сүзүү!
Курай-кураай!
Башкы оглу
Балды ышкаш[3] болзун
Ортун оглу
Ожук ышкаш болзун!
Чоорганы чылыг болзун,
Чоок өөрү хөй болзун!
Кара киш аптаразынга
Чыдар болзун.
Хем кежерде,
Бараанныг, доозуннуг болзун!
Ак шары кежи көгээрлиг болзун.
Ак хадың бышкылыг болзун!
Саргы көгээржикте арагазы
Савазырап турар болзун!
Торлаа дег өөрлүг болзун,
Торга дег каас болзун!
Чөп шиңгээзин,
Йөрээл доктаазын.
Дүштүк черге
Дүъштеп эртсин,
Хонуктуг черге
Хонуп эртсин!
Угулза дег чуртталгалыг,
Уруг-дарыы көвей болзун,
Оът чиири онча-менди болзун!
Кулунчактар дешкилежип турар болзун,
Хураган кудуруу маңнажып турар болзун!
Улагга мунар аъттыг болзун,
Урук сөөртүр оолдуг болзун!
Дөңге тигер өглүг болзун,
Дөъшке чалаар малдыг болзун!
Эдилээни мөңгүн болзун,
Эзертээни чыраа болзун!
Баштаңгызы маңнык болзун,
Баштың чылгызы саяк болзун!
Шары кежи көгээржиктиг болзун,
Шал хадың бышкылыг болзун!
Урук сөөртүр оолдуг болзун,
Улагга мунар аъттыг болзун.
Хоюп четпес коданныг болзун,
Челип четпес челелиг болзун!
Хову сыңмас хойлуг болзун,
Хоор ала чылгылыг болзун!
Угулзалыг идик даараар
Уран-шевер кыстыг болзун.
Эдискилеп аңнап адар,
Эрес аңчы оолдуг болзун!
Хола-биле хомус согар
Кончуг шевер оолдуг болзун!
Ажы-төлү көвей болзун,
Азыраан малы арбын болзун.
Хая дег эттиг,
Хараган дег малдыг бол, уруум.
Торлаа дег өнер бол.
Торга дег кыстыг бол, уруум.
Аъттанган аъдың чыраа болзун,
Азынган эдиң алдын болзун, уруум.
Эзертээниң чыраа болзун,
Эдилээниң моңгүн болзун, уруум.
Хараганныг хову кежир кылаштава,
Кокай кончуг эвеспе, уруум.
Ажынгаштың арт кылаштава, уруум,
Адыг кончуг эвеспе, уруум.
Урууңну ыглатпайн өстүр,
Улугну хүндүлеп чор, уруум.
Ине сыптаар кыстыг бол, уруум.
Бак сөстү
ажың ажыр,
Эки сөстү
эктиң ажыр салып чор, уруум.
Үнген-киргениңни
хүндүлеп чор.
Ушкан-турганың
тургузуп чор,
Кирген кижи
куруг үндүрбе,
Чанган кижини
үдеп чор, уруум.
Аалыңга кээр
Аалчылыг бол,
Аалдап чоруур
кыстыг бол, уруум.
Алаңгы эдээн
ажы-төлү чаза базар болзун,
Соңгу эдээн
анай-хураганы чаза базар болзун!
Челип четпес
Челелиг болзун.
Шаап четпес
Коданныг болзун.
Баштаңгызы маңнык торгу болзун,
Бастырганы чыраа-саяк болзун!
Эзертээни челер-мағнаар болзун,
Эдилээни алдын-мөңгүн болзун!
Торга ышкаш каас болзун,
Торлаа ышкаш өнер болзун!
Намзырай дег бай болзун,
Найдың[4] дүү дег
өнер болзун!
Улагга мунар
аъттыг болзун.
Урук сөөртүр
оолдуг болзун!
Орайындан
Очур-Маанай бодаразын,
Бажындан
Мага-Кала бодаразын!
Назыны узун болзун,
Амыр-чыргалдыг болзун!
Дөңге тигер
өглүг болзун,
Дөшке чалаар
малдыг болзун!
Моң ыяш эзеңгилиг болзун,
Молдурга кежи
төрепчилиг болзун!
Хадың ыяштыгэзеңгилиг болзун,
Казыра кежи
төрепчилиг болзун!
Чарык пажын
Чаваналап аар болзун
Чадыр өөн
маганалап аар болзун!
Делгем чаагай
хонаштыг болзун,
Дески бүрүн
чыргалдыг болзун!
алгыг чаагай
чайлаглыг болзун,
Алдын-сарыг
күзеглиг болзун!
Онза чаагай
кыштаглыг болзун,
Кодан долган малдыг болзун!
Хоор ала чылгылыг болзун.
Чер четпес мерген[5],
Черге олурбас чечен,
Аңын часпас мерген,
Айтып часпас чечен.
Хээ чулгалыг[6] хеп даараар,
Кедергей уран холдуг,
Өгүп турар оолдуг.
Ожуун ээлээр
уруглуг болзун!
Серээ мөгенниг тевелиг,
Сексигир баштыг оолдарлыг,
Чүгенин тудуп үнерде,
Чүгүрүктер маңнашпазын!
Эзерин алгаш үнерде,
Эки аъттары белен турзун.
Боозун чүктеп аңнаарда,
Бора калчан сыынарлыг;
Калибирин чүктеп аңнаарда,
Кара-хүрең тарбаганнар
Хойтта[7] кылып олурзун.
Даш ожуу быжыг болзун.
Далган-кулуру оваа болзун.
Дөрүнүң бажы шевер болзун,
Дөжээниң ишти сазыг болзун!
Өөнүң кыдыындан аът ыравас,
Азыы узун чүгүрүктерлиг
Эки сүттүг инектерлиг,
Ада-иезинге дузалыг,
Алыс чонунга ады үнген,
Эргим чаагай оол болзун!
Узун чаштыг, улуг чыргалдыг.
Өг-бүле болур болзун.[8]
Эрээн-шокар
Эттиг болзун.
Хоор шолалыг,
Аъттыг болзун.
Сарыг хадың бышкылыг болзун.
Шары кежи көгээрлиг болзун,
Буга кежи көгээрлиг,
Будук хадың бышкылыг болзун
Шыырак мал-маганныг болзун.
Хову кежер доозуннуг,
Арт ажар бараанныг болзун.
Аъттанганы саяк чыраа,
азынганы алдын-мөңгүн болзун!
Эзертээни чыраа,
Эдилээни эрээн-шокар болзун!
Долганып четпес
Докулчак ак өглүг болзун.
Аштаан кижи адап кээрге,
Ажы-чеми белен болзун.
Суксаан кижи сурап кээрге,
Суксун чеми белен турзун!
Торлаа дег өнер болзун,
Торга дег шокар болзун!
Соңгу эдээн
Анай, хуруган бассын,
Мурнуу эдээн
Уруг-дарыы бассын!
Торга дег каас,
Торлаа дег өнер,
Шары кежи көгээрлиг,
Чал хадың бышкылыг,
Маңнап четпес коданныг,
Малдап четпес малдыг болзун!
Эдилээни алдын-мөңгүн
Эзертээни чыраа, саяк болзун!
Дөңге тигер
Өглүг болзун,
Дөшке чалаар
Малдыг болзун!
Хар дег ак малдыг,
Хая дег эттиг болзун!
Тонанганы торгу болзун,
Эзертээни чыраа болзун!
Эзертээни узак болзун,
Эдилээни мөңгүн болзун!
Мурнуу эдээн
Анай, хураганы чаза бассын,
Соңгу эдээн
Ажы-төлү чаза бассын!
Хыныыр эвес болзун,
Хымышка паштанмазын!
Харам эвес болзун,
Калгакка паштанмазын!
Төрээн ышкаш
Дилеп келзин,
Аштаан кижи
Адап келзин.
Киргенни уткузун,
Үнгенин үдезин.
Төрелинге төлептиг болзун,
Чонунга чоргаар болзун.
Аксыңарны ажыдыңар,
Аяаңарны доңгайтыңар!
- ↑ Куумакта — Шемиде чер ады.
- ↑ Казапчазын кагып туруп — эжиктиң казапчазы быжыг болзун.
- ↑ Балды ышкаш — мөге шыырак.
- ↑ Найдың — бурган ады.
- ↑ Чер четпес мерген — чандыр атпас.
- ↑ Хээ чулгалыг — хээ чуруктуг.
- ↑ Хойтта — хойтуңайнып турзун.
- ↑ МАР-да чурттап турар Ценгел сумоннуң тываларының аяны-биле бижиттинген йөрээл.