Шагаа байырын йөрээри
| ← Мал-маган ыдыктаары | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) |
Куда дүжүрерге алгыш-йөрээл → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Шагаага күзүн-не белеткенип эгелээр. Улуг боданы соккаш, "шагаа чеми" дээш, аңгы шыгжап каар. Семис хойну, иртти өлүргеш, үүжелээр, үүргенелиг, чодураалыг чөкпектерни (кадыктарны) база-ла тускайлап куткаш, шагаада бузары-биле шыгжап каар.
Шагаа эрги сан-биле кыштың адакы айы төнегенде, частың башкы айының бир чаазында болур. Айның каштың хүнүде болурун Айдан билип алыр. Ай долу турда, айның ортаны, азы 15-жи дээр, улгадып орар чартыы 8 чаа, бичелеп орар чартыы 22-ниң хүнү дээш оон-даа ыңай.
Чаа үнген айның 3 чаазында "дээрге" көстүп кээр. Шагаа частың башкы айында чаа үнген Ай көстүп келиринден ийи хонук бурунгаар болур ... ол үеде аалдар бүрүзү белеткенип эгелээр. "Шагаа чеми" белеткеттинген, чуңгуулаар, мыйгыртыланыр черлер белен, оюн херекселдери — шыдыраа, даалы, тевек, кажык — дөгерези белен турар. Аал бүрүзү коданын аштап ширбиир, артыш, шаанак-биле каастаар. Аъш-чемин белеткээн соонда, орай кежээден эгелээш, тоолдажып, тывызыктажып хонар.
Частың башкы айы үнүп кээрге, узун назылыглар тейже үнгеш, оран-таңдызынга чалбарып, саң салыр. Эъттиң эң хүндүлүг черин: төжүн, чарнын саңның, кыдыында отка салып, оран-таңдызынга чалбарып, ээзин өргүүр, чээрген-биле чалбыышталдыр одапкан саңче үс-чагны сүүледир кудуптар. Артышты база салып каар. Тос-карак дээр чажыг чажар ыяш-биле ак чемниң дээжизин чажып чалбарыыр. Ол үеде аныяк өскен улуг улус шупту чолукшуур, амыр-мендизин солчур. Саң салган черге арыгланып, харга аңдаштанып, кактанып, эрги чылдың хир-чамын, көп-багын арыглаар. Белек селээн сөңнежир.
Улуг-назылыглар ак кадакты ийи холунуң өрү көрүнген адыжынга арта каггаш, чолукшуур дээн кижизинге "Амыр-ла" дээш, сунар. Улуг кижи амыр-мендизин харыылааш, мендилешкен кижиниң холдарының кырынга база ийи холдарын салгаш, белекти хүлээп алыр:
— Амыр-ла! — Амыыр, Амыр-ла! — Шагаа найыр чаагай-ла болду бе? — Чаагай-ла болду. Силерниинге чаагай-ла болду беңер? — Хүр-ле болду ийин, ыңар. — Ыт куш сол-ла-дыр беңер? — Сол-ла-дыр. Силерниинге ыт-куш сол-ла дыр беңер? — Сол-ла-дыр ийин. Чежелиг апаардыңар — дээн ышкаш.
"Саң сөөлүнде аалдың улузу өг бүрүзүнге кирип шагаалаар. Кижи бүрүзү бодунуң сонуургаар ойнун ойнаар. Шыдыраалаар хөл шыдыраазын, буга-шыдыраазын, ыт-шыдыраазын ойнаар, даалылаар, кажыктаар дээш оон-даа өске оюннарны ойнаар. Чамдык улус уран-чечен тывызыктар салыр, үлегер домактар чугаалаар. Тывызыктаашкынга аштырганнар кожамыктарны, солун чугааларны, ырларны шииткелинге бадыргылаар"[1] — деп, И. У. Самбуу кончуг таптыг бижээн..
Кезек черде аныяктар мөөрейлежип тургаш, "хендирбе сый шанчар". Ынчангаш өг бүрүзү шагаа чемин кылырда, албан-биле бода малдың хендирбезин дүлер. Хендирбени шанчар кижи, ооң чиңге бажындан солагай холунга куду баштандыр туткаш, оң холун чудуруктангаш, биче-шемээш талазы-биле хейдиктире аарак шанчыптар. Сый шанчып шыдаваан хендирбениң (малдың) ээзинге йөрээл салып мактаар. Узун назынныг өгбелер чаа келген чылга чалбарып, йөрээлдерни салыр:
Айым чаазы,
Хүнүм эртези!
Эрги чылдыңүдеп тур мен.
Чаа чылдыңУткуп тур мен.
Буура дег чыл эртти,
Бодаган дег чыл келди.
Эжен саңым салып алган
Эки чемим дээжизин өргүп,
Чамбы дипке чажыым чажып,
Чалбарып тур мен.
Чыл келди,
Чылан кежи түледи,
Эртип турар эрги чылым
Эртинезин хайырлазын!
Уткуп турар чаа чылым
Уттундурбас кежиктиг,
Уттунмас буянныг болзун!
Эки чүве элбек болзун,
Багай чүве чок болзун!
Хак дээр ханаа-думаа,
Түк дээр түкпү думаа турбазын!
Арбай тараа чаагай болзун,
Аъш-чем элбек болзун!
Үнүш-дүжүт чаагай болзун,
Үрезин-хүнезин элбек болзун!
Айы, хүнү чайгаар бүткен
Алдын-сарыг өртемчейим!
Улуг чуртка чаа-дайын турбазын,
Улуг-биче малымга бөрү кирбезин!
Албаты чонга аарыг турбазын,
Азыраан малга хамчык трубазын!
Алдай-Тайдым кезииримге,
Аңы-меңи аайлыг болзун!
Агм суунга баарымга,
Алдын балыы элбук болзун!
Хүнүм адаан уткуй бүткен
Хүрең шораан тайгаларым!
Айым адаан уткуу бүткен
Ала шораан тайгаларым!
Бээр кирген бедик Мөңгүн,
Аткаар кирген ак Мөңгүн!
акан суу аржаан болзун,
Үнген оду үзүм-чигир,
Эм-дом болзун!
Чөөн чүкче[2] углай көрген
Шөлээн хостуг тайгаларым!
Барыын чүкче[3] углай көрген
Бажы бедик тайгаларым!
Айга кыппас ак даштыг,
Хүнге кыппас хүрең даштыг,
Адам болган ажай-буурул,
Ак баштыг улуг тайгам!
кашпал черден үер батпазын,
Кадыр черден даш чуулбазын!
Улуг артым Кызыл-Саадак Хайыракан!
Ашкан-аргаан амытан чонга
Амыр-менди ажып турзун!
Кадыр черинге
Каскак чок болзун!
Көстүп турар көк дээрим,
Көктүг-шыктыг өртемчейим!
булуттуг дээрден
Чаңнык дүшпезин,
Будуктуг ыяштан
бузунду дегбезин!
Чаъстыг булуттан
Чайык болбазын,
Чарт ыяштан
Чаштанчы дегбезин!
Эрик черден
Эндээ болбазын,
Эзим аргаан
Өрт болбазын! - деп,
Эргек-салаам эптей тудуп,
Эдээм чадып чалбарып,
Тонум кактап,
Довураан силгидим!
Эки чүве бээр турзун,
Курай-курай!
Эжик аксын углай салган
Эжен саңым салып алган,
Ак чалама азып калган,
Аъш-чемим делгеп алган,
Чажыымны чажып,
Чамбы дипке чалбарып тур мен.
Чыл бажы келди,
Чылан бажы түледи.
Эртип турар эрги чыл,
Эртинелиг аът чылым
Эргий маңнап эртти:
Хая дашты кызырады,
Кадыг черни кадай базып,
хачы кулак дээрде четкен,
Ыдык чели дискек четкен,
Кош хүлер дуюгларлыг,
Чарба чели чая дүшкен,
Суук кудуруу дорзук ашкан,
Чарба челдиг, чараш бора
Көк дээрни хөлбеш кылдыр,
Көктүг черни сирт кылдыр
Карак чивеш аразында
Хаан Көгей Тайгазынче
Халдып маңнап эрте берди.
Хоюг дүгү саглаңайнып,
Хову оъдун оъттап каап,
Чашпан бажын үзе шелип,
Чаяңнады саяктап каап,
Кончуг оожум чаңы-биле
Хой чыл - Хайыракан
Коданында моорлап келди.
Айым чаазы, хүнүм эртези
Эрги чылды үдеп тур мен.
Чаа чылды уткуп тур мен.
Буура дег чыл эртти,
Бодаган дег чыл келди.
Чылдың бажы кирди,
Чылан кежи түледи.
Узун кудуруун шывыктаан,
Улуг аскын аазаткан,
Арны бажы адыйган,
Азыг дижи шаарарган
Чалым хаяны чара шаап,
Чарт сөөктү чара дайнап,
Барган чери тывылбас,
Баскан изи көзүлбес
Пар чыл - Хайыракан
Маңнап моорлап чаларап эртти.
Хоюг дүгү саглаңнаан,
Холун-будун кожа базып,
Хокпаңнады даалыктаан,
Ховужукту кежир халааш,
Хоюг сиген сый баспас,
Өзен черни өде маңнааш,
Өлең сиген сый баспас
Баалыктап маңнап ажып,
Балдырганны чемней каап,
Кончуг чараш маң-биле
Кокпазынга кирип алгаш,
Кодан чыл - Хайыракан
Кончуг оожум моорлап келди.
Уткуп алган кодан чылым
Ууттунмас буянныг,
Уттундурбас кежиктиг болзун!
Багай чүве ырак турзун!
Хак дээр хонаа-думаа чок турзун.
Түк дээр түкпү-думаа чок болзун!
Арбай-тараа
Чаагай болзун,
Аъш-чем элбек турзун!
Үнүш-дүжүт
Чаагай турзун,
Үрезин-хүнезин элбек турзун!
Айлыг, хүннүг
Чаап бүткен
Алдын-сарыг өртемчейим
Улуг чутка кирбезин,
Уя кажаамга
Бөрү кирбезин!
Алдай балыы элбек болзун!
Хүнүм адаан доза бүткен
Хүрең-хүрең тайгаларым,
Айым адаан доза бүткен
Ала шораан тайгаларым!
Мөңгүн ышкаш чайыннанган
Мөгененген бедик сыным.
Бээр көрген бедик сыным,
Аккан сууң аржаан болзун,
Үнген оъдуң эм болзун!
Барыын чүкче углай көрген
Бажы бедик тайгаларым.
Айга кыппас ак даштыг,
Хүнге кыппас хүрең даштыг
Адам болган ажай-буурул,
Ак баштыг улуг тайгам, өршээ!
Кашапл черден үер акпазын,
Кадыр черден хая чуулбазын!
Улуг чуртум чартыын дуглаан
Улуг артым Улаан-Саадак,
Ашкан-дүшкен амытан чонга
Амыр-менди аргыыр болзун!
Кадыр черге чуук турбазын,
Хаялыг черге дайгак турбазын!
Көстүп турар көк дээрим,
Көктүг-шыктыг төрээн черим!
Булуттуг дээрден чаңнык дүшпезин
Будуктуг ыяштан бузунду дегбезин!
Чарт ыяштан чаштанчы дегбезин,
Эрик хавактан эндээ болбазын,
Эзим аргаа өрт үнмезин,
Эки чүве бээр турзун! - деп,
Эргек-салаам эптеп тудуп,
Эдээм чадып тейлеп тур мен.
Курай, курай!