سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/08
قاضي غلام علي قاضي محمد يحى جو پٽ هو. پارسي ۽ عربي ٻوليءَ جو ماهر هو. سندس وڏا ٺٽي ۾ ۾ وڏو مدرسو هلائيندا هئا. انگريزن جي صاحبيءَ ۾ قاضي غلام علي صاحب سنڌيءَ ۾ وڪالت بہ هلائيندو هو ۽ گورنمينٽ جي پاران سنڌي ٽرانسليٽر بہ هوندو هو. سندس تصنيف هندستان جي تاريخ سنڌيءَ ۾ آهي.
هندستان جي تاريخ
ڪتاب جي حقيقت: هن کان اڳ ديوان پرڀداس انندرام جي ٺاهيل ”هندستان جي تاريخ“ جو بيان ڏنو ويو آهين، سا وڏن شاگردن جي پڙهڻ لاءِ ٺهيل هئي، پر هيءَ تاريخ ننڍن شاگردن لاءِ درسي ڪتاب هو ۽ ديوان پرڀداس جي تاريخ کان اڳ ۾ ٺهيل آهي. (سنه 1854ع ۾)
اردو ٻوليءَ ۾ پنڊت ديبي پرشاد جي ٺاهيل ”تاريخ هندستان“ کي سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪرڻ لاءِ سر بارٽل فريئر ڪمشنر صاحب حڪم ڏنو جنهن موجب قاضي غلام علي جعفري ان جو ترجمو ڪيو. پنڊت ديبي پرشاد واري تاريخ ۾ سنڌي جي سنڌ 1843ع واري ويڙهه جو سربستو احوال لکيل ڪونه هو، تنهن ڪري اهو حوال قاضي صاحب پاڻئون درج ڪيو آهي.
مضمون:
هن تاريخ ۾ هندن جي سورج بنسي ۽ چندر بنسي گهراڻن جي بيان کان وٺي سنه 1849ع تائين (يعني سکن ۽ انگريزن جي وچ ۾ ٿيل ٻي ويڙهه جي فيصلي سوڌو) مختصر حقيقتون لکيل آهن.
سورج بنسي (رامائڻ وارو زمانو)، چندر بنسي (مهاڀارت وارو زمانو)، گوتم ٻڌ، مهانند، چندر گپت، راجا پورس، سڪندر يوناني، راجا جي سنگها، سيليوڪس، راجا پوشيامتر ۽ راجا وڪرما جيت جي احوال کان پوءِ غزنوي گهراڻي کان وٺي مغل سلطنت جي بهادر شاه بادشاهه تائين احوال ڏنا آهن. وچ ۾ مرهٽن ۽ سکن جو بلڪل اڇاترو احوال ڏيئي پوءِ يوروپي قومن جي ڪمپنين جي چٽاڀيٽين ۽ فرينچن ۽ انگريزن جي مقابلن ۾ ڏيهي راجائن ۽ نوابن سان انگريزن جي جنگين ۽ سوڀن جا احوال لکيا ويا آهن. لارڊ ڪلائيو جي ڪارگذارين کان وٺي لارڊ ڊلهائوسي جي اوئالي زماني وارين ڪاررواين جون مختصر حقيقتون ڏيئي تاريخ پوري ڪئي ويئي آهي.
سنڌ جي تاريخ مان فقط ٽالپرن ۽ انگريزن جي تعلق ۽ مياڻي ۽ دٻي وارين لڙاين جو چٽائي سان بيان ڏنل آهي. هن تاريخ ۾ سنيون سڌيون حقيقتون ۽ احوال لکيل آهن، منجهس اهي سياري رمزون ۽ نڪتا ڪينهن جي ماريس صاحب واري تاريخ (ديوان پرڀداس جي ترجمو ڪيل) ۾ آهن.
هي تاريخ انهيءَ زماني جي ٺهيل آهي، جنهن زماني ۾ نئين مقرر ٿيل سنڌي اآئيويٽا ڪم آڻڻ جو رواج پارسي خواندن بزرگن ۾ اڃا عام جام نہ هو، تنهنڪري هن تاريخ جي صورت خطي ۽ ابو الحسن جي سنڌي واريءَ صورت خطي ۾ گهڻو تفاوت ڪونهي.
ڪتاب ۾ صاف سنڌي مگر نج لاڙي ٻولي ڪم آيل آهي. ڇاڪاڻ جو مصنف ٺٽي جو ويٺل هو. جو لاڙي ٻوليءَ جو مرڪز آهي. هيٺيان لفظ خاص طرح لاڙي محاوري موجب ڪم آيل آهن:
جڏين = جڏهن. تڏين = تڏهن. ڪناس پوءِ = کانئس پوءِ. ايڙو = اهڙو، ڪين جيڙو = ڪين جهڙو. نمرو = تندرست، ٻان ڪرڻ = قيد ڪرڻ. سونگ = محصول يا ڍل،. اُڀٺا آهن = بيٺا آهن. ساٿاري = ڪچهري. اڏپ = اڏاوت. سنڀاهه = تياري، سانباهو. خير کين = سک سلامتي. ميہ (منهن) = بهانو. ڀونڀ = جهاز. ڪامي = عملدار وغيره.
ڪيترائي جاگرافيڪل نالا ۽ يوروپين آفيسرن جا نالا غلط تلفظ ۾ لکيل آهن: جيئن ته:
سرنگا پٽم جي بدران سرنگ پٽام
اليگزينڊر برنس = = الڪزنڊر برنس
ڪلائو = = ڪلاو
ميجر آئوٽرام = = ميجر اُترم
لارڊ ايلنبرو = = لارڊ النبرا
لارد ڊلهائوزي = = لارڊ ڊال هوسي وغيره.