سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/09
ميان غلام حسين ٺٽي جي قريشي خاندان مان هو، سند سڏا ارغون حاڪمن جي ڏينهن ۾ وڏا عالم ٿي گذريا آهن. انگريزن جي صاحبيءَ جي شروعات ۾ ميان غلام حسين گورنمينٽ جي پاران ڏيهي رياستن مان پارسيءَ ۾ لکپڙهه ڪندو هو. سندس هڪ ڪتاب ”ڀنڀي زميندار جي ڳالهه“ سنڌي ۾ لکيل آهي جو ليٿو ۾ ڇاپيل آهي.
ڀنڀي زميندار جي ڳالهه
ڪتاب جي حقيقت: هي ڪتاب هندي ٻوليءَ ۾ پنڊت بنسي ڌر جو ٺاهيل هو. جو سر بارٽل فريئر صاحب ڪمشنر جي حڪم موجب ميان غلام حسين صاحب سنڌي ۾ ترجمو ڪيو. ڀانئجي ٿو ته مضمون هنديءَ تان ترجمو ڪيو ويو آهي. مگر ماڻهن ۽ ڳوٺن جا نالا سنڌ جا ڪم آندا ويا آهن. هي ڪتاب بہ شروعات وارن ڏينهن ۾ درسي ڪتاب هو.
مضمون:
هن ڪتاب ۾ هڪڙي ايماندار ۽ رڄ چڱي مڙس جي ڳالهه لکيل آهي، جو اُٻاوڙي (ضلع سکر) جو ويٺل مشهور مرد هوندو هو. جنهن جو نالو هو ڀنڀو. ان جي سچائي، نيڪ نيتي، تحمل ۽ بي ريائي ملڪان ملڪ مشهور هوندي هئي. آسپاس جا ماڻهو ۽ زميندار پنهنجن جهيڙن ۽ تڪرارن ۾ ڀنڀي کي امين مقرر ڪندا هئا. پوءِ اهو جيڪو فيصلو ڪندو هو، سو ٻئي ڌريون خوشيءَ سان قبول ڪنديون هيون ۽ ڪا بہ ڌر ان جي فيصلي ۾ طرفداري يا رياڪاريءَ جو شڪ ئي نہ آڻيندي هئي. هن ڪتاب ۾ ان زميندار جي چڱ مڙسي ۽ ايمانداريءَ جي مثال ڏيکارڻ لاءِ ٽي آکاڻيون ڏنل آهن، جن جو اختصار هيٺ ڏجي ٿو:
(1) اٻاوڙي ۽ ماٿيلي جون زمينداريون پاڻ ۾ دنگي هيون. ماٿيلي جي زميندارن البيلائي ڪري پنهنجون دنگ واريون زمينون اهڙيون ڦٽائي غير آباد ڪري ڇڏيون هيون، جو حد نشان بہ ڊهي ويا هئا، مگر هڪڙو پپر جو وڻ قائم هو، جو ٻنهي زميندارين جي دنگ تي ڄڻڪ هڪڙو قدرتي حد نشان هو.
هڪڙي سال ڀنڀي زميندار پنهنجي دنگ واري زمين جا پنج جريب اوڀائي نالي هاريءَ کي پٽي تي پوکڻ لاءِ ڏنا اوڀائي ان زمين ۾ وڃي هر کيڙيو ته ماٿيلي وارن زميندارن ان کي ماري ڪٽي ڀڄائي ڪڍيو، ”چي اها زمين بہ اسان جي آهي، ڀنڀي جو ان ۾ ڪو بہ واسطو ڪونهي.“
اوڀايو رئندو پٽيندو آيو ڀنڀي وٽ. ڀنڀي زميندار جا ماڻهو اوڀائي جي بت تي ڌڪ ڦٽ ڏسي اچي ڪاوڙيا ۽ لٺيون ۽ ڪهاڙيون کڻي ماٿيلي وارن سان وڙهڻ لاءِ سنڀريا، پر ڀنڀي انهن کي نصيحت ڏيئي ٺاري وهاريو. سندس پٽواري مينگهو صلاح ڏيڻ لڳو، ته ”پنجن ورهين جي پراڻن ڪاغذن ۾ اوڀائي جو پٽو لکي ڇڏجي ۽ ان جو پراڻو حق ثابت ڪري ماٿيلي وارن تي حاڪم وٽ فرياد ڪجي“. پر ڀنڀي چيو ”ڪوڙا ڪاغذ ٺاهي ايمان وڃائجي سا ڳالهه مون کي پسند نہ آهي“. نيٺ اوڀائي کي مار ملڻ بابت ٻہ سچا اکين ڏٺا شاهد گهرايائين، هڪڙو ڳئن چارڻ وارو ۽ ٻيو رڍن جو ريڍار، جن پپر جي وڻ شاهد مقرر ڪيائين. پوءِ اٻاوڙي جي حاڪم کي وٺي وڃي سرزمين ڏيکاريائين، جنهن زمين اوڀائي کي ڏياري ۽ ماٿيلي وارن کي جوڳي سيکت ڏنائين.
(2) ڀنڀي زميندار پنهنجي نياڻي جي شاديءَ لاءِ ٽي هزار روپيا هڪڙي واپاريءَ کان اڌار ورتا. شرط هيءُ هو، ته پنجاه جريب زمين جا پنجن ورهين تائين ان واپاريءَ وٽ گروي رهندا ۽ اهو واپاري زمين جي پنجن ورهين جي پيدائش وياج جي عوض کڻندو رهندو. پنجن ورهين کان پوءِ ڀنڀو ٽي هزار روپيا واپاريءَ کي ڏيئي اهي پنجاهه جريب وري پنهنجي قبضي ڪندو.
1 ڀوڳڙي، 2- ڇنو 3- ٿوڻي 4- ويچار ڪندي 5- ڇت 6- غريب 7- شاهوڪار
انهن پنجن ورهين جي اندر ڀنڀي کي ٻي نياڻي بہ اٿارڻي پيئي. تنهنڪري پنجن ورهين جي بدران ست ورهيه اهو واپاري پنجاهه جريبن جي ڪل پيدائش کڻندو رهيو. ماڻهن ڀنڀي کي حساب ڪري ٻڌايو ته واپاريءَ انهن ستن ورهين ۾ ٽن هزارن کان ٽيڻي چوڻي زمين جي پيدائش مان حاصل ڪري چڪو آهي، تنهن ڪري هاڻي ان کي ٽي هزار نہ ڏيڻ گهرجن ۽ زمين کائنس وٺڻ گهرجي، پر ڀنڀي چيو ته ”مون جيڪا زبان ڪئي آهي، تنهن ۾ ڦير نہ ڪندس.“ نيٺ ستن سالن کان پوءِ ٽي هزار روپيا واپاري کي ڏيئي پوءِ اها زمين پنهنجي قبضي ۾ آندائين.
(3) ڀنڀي جو هڪڙو عزيز ڇتن نالي هو، جو ڀنڀي ۽ ٻين سان گڏ زمينداريءَ جي چوٿين پتيءَ جو مالڪ هو. ڇتن هڪڙو ننڍڙو پٽ بچيل نالي ڇڏي مري ويو ۽ ڇتن جي زال بہ جلد ئي رضا ڪئي.
سڀني جي مرضي ٿي ته سالياني پيدائش مان بچيل جي کاڌ خوراڪ جو حساب ڌار ڪري باقي سڀ پيدائش اسين ورهائي کڻندا رهون. جڏهن بچيل وڏو ٿيندو، تڏهن پاڻيهي اسان مان هر هڪ کان پنهنجو حساب وٺندو. ڀنڀي کي اها ڳالهه نہ وڻي، تنهن چيو ته ”يتيم ٻار جو حق کائڻ بڇڙو ڪم آهي، تنهنڪري توهان مان ڪو بہ بچيل جي تربيت جو بار کڻي، سالياني پيدائش مان ان جي کاڌ خوراڪ جو خرچ لاهي باقي بچت سال بسال ڪنهن شاهوڪار وٽ ڌراوت طرح رکندو رهي. جڏهن بچيل وڏو لائق ٿئي، تڏهن شاهوڪار کان سڀ ڌراوت ان کي وٺي ڏجي.“ آخر سڀني کي اها صلاح وڻي. تن بچيل جي تربيت جو ڪم ڀنڀي جي حوالي ڪيو.
ڀنڀي پنهنجي اولاد سان گڏ بچيل کي پاليو ۽ مڪتب ۾ تعليم ڏياريائينس. جڏهن وڏو ٿيو تڏهن ڪنهن چڱي گهر مان ڌام ڌوم سان شادي ڪرائينس. بچيل جڏهن ارڙهن ورهين جو ٿيو، تڏهن ڀنڀي راڄ جا چڱا مڙس گڏ ڪري بچيل جي حصي جو حساب ڪتاب پيش ڪيو، ان جي کاڌ خوراڪ ۽ شاديءَ جو خرچ لاهي باقي ڇهه هزار روپيا صافي بچت مان هڪڙي خلاصي زمينداري خريد ڪري ڏنائينس.
بچيل هڪڙو وڏو معزز زميندار ٿي حياتي گذارڻ لڳو ۽ ڀنڀي جو جس جاءِ بجاءِ ڳائڻ لڳو.