سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/35
شمس العلماءِ مرزاق قليچ بيگ جو ڏاڏو جارجيا ۽ گرجستان (ايشيٽڪ ٽرڪي) جي گادي طفلس جي آسپاس رهندڙ هڪڙو جاگيردار عيسائي امير هو. ايران ۽ گرجستان جي جنگ ۾ هو عيال سميت جنگي قيدي ٿي ايران ۾ آيو هو. ان جو پٽ مسٽر سڊني جو ان وقت ٻار هو، سو بہ ساڻس گڏ جنگي قيدي هو. ايران جي هڪڙي جاگيردار سيد مرتضى شاه، مسٽر سڊني کي پاڻ وٽ پٽيلو ڪري رکيو ۽ کيس مسلمان ڪري مٿس نالو رکيائين. فردون بيگ. تن ڏينهن ۾ سنڌ جي حڪومت مير ڪرم علي خان ۽ مير مراد علي خان جي هٿ ۾ هئي.
سنڌ جا ٽالپر حاڪم جڏهن جڏهن ڪن سرڪاري ڪمن خاطر پنهنجا ايلچي ايران ڏي موڪليندا هئا، تڏهن انهن جي هٿان انسان سهڻا ۽ سلڇڻا ڇوڪر بہ گهرايو وٺندا هئا، جي گرجي جارجين هوندا هئا، ڇاڪاڻ جو اهو ملڪ حسن ۽ سونهن جي ڪري مشهور هوندو هو. اڳي بہ ڪي گرجي ڇوڪر ٽالپرن وٽ آيل هئا، جهڙوڪ مرزا خسرو بيگ، مرزا محمد باقر بيگ، مرزا قربان علي بيگ ۽ مرزا رستم بيگ. مير ڪرم علي خان جو هڪڙو ايلچي ايران ۾ وڃڻ وقت اصفهان شهر مان سيد مرتضى شاه کان مرزا فريدون بيگ کي، جو اڃا ننڍي عمر جو ڇوڪر هو، وٺي آيو ۽ اچي مير ڪرم علي خان جي درٻار ۾ پيش ڪيائين، جنهن ان کي پاڻ وٽ پٽيلو ڪري رکيو ۽ مرزا خسرو بيگ جي سنڀال هيٺ ڇڏيائينس. جو ان وقت نوجوان هو. جڏهن مرزا فريدون بيگ وڏو ٿيو، تڏهن مرزا خسرو بيگ پنهنجي نياڻيءَ سان شادي ڪرايس. جنهن مان مرزا فريدون بيگ کي ست پٽ ۽ ٻہ نياڻيون ٿيون. انهن پٽن مان ٽيون نمبر پٽ مرزا قليچ بيگ هو.
ميرن جي صاحبي ٽٽڻ کان پوءِ مرزا فريدون بيگ ٽنڊه ٺوڙهي ۾ وڃي رهيو جتي تاريخ 4 محرم هجري سنه 1270 مطابق سنه 1853ع ۾ مرزا قليچ بيگ تولد ٿيو.
مرزا قليچ بيگ قرآن شريف، پارسي، عربي ۽ سنڌي جي تعليم وٺڻ کان پوءِ حيدرآباد سنڌ جي سرڪاري هاءِ اسڪول ۾ انگريزي تعليم ورتي. اتان مئٽرڪ امتحان، پاس ڪرڻ بعد بمبئي جي ايلفنسٽن ڪاليج.”بي- اي“ امتحان جي تعليم وٺڻ آيو؛ پر آخرين امتحان ۾ ناپاس ٿي پيو ۽ موٽي پنهنجي وطن ۾ آيو. مرزا صاحب کي پهريائين مختارڪاريءَ جو عهدو مليو ۽ پوءِ ڊيپوٽي ڪليڪٽر ٿيو. ٽيهه ورهه نوڪري ڪري سنه 1910ع ۾ پينشن ورتائين.
مرزا صاحب ٽي شاديون ڪيون هيون، انهن ٽنهي گهرن مان ڪل يارهن فرزند ۽ ٽي نياڻيون ٿيس.
مرزا صاحب پنجهتر ورهيه جي عمر ۾ سنه 1929ع جي جولاءِ تاريخ 3 تي وفات ڪئي.
مرزا صاحب جون علمي خدمتون
سنڌ ۾ شمس العلماءِ مرزا قليچ بيگ جيتري قدر علمي ۽ قلمي خدمتون ڪري ويو آهي، اتريون هن وقت تائين سنڌ جي ٻئي ڪنهن بہ اهل قلم نہ ڪيون آهن. هو جهڙو هو اورچ نثر نويس، تهڙوئي هو روشندل شاعر هر قسم جي مضمون جا ڪتاب انگريزي، پارسي، عربي ۽ ڪيترا ڪتاب پاڻئون تصنيف ۽ تاليف ڪيا اٿس. اخلاقي، مذهبي روحاني، تاريخي ڪتابن سان ڪيترن ئي عجيب ۽ نصيحت آميز ناولن، ناٽڪن ۽ عام واقفيت جي ڪتابن سان سنڌي لٽريچر کي ڀرپور ڪري ويو آهي. سندس تصنيفات نہ رڳو سنڌي زبان ۾ آهي، پر ڪي انگريزي نثر ۽ نظم ۾ بہ ڪي ڪتاب لکي ويو آهي. سندس ٺاهيل ڪتاب، جي ڇاپيل آهن. تن جو تعداد ڏيڍ سو کان زياده ٿيندو. ايترو ئي تعداد اڃا دستخط لکيل (اڻ ڇاپيل) سندس وارثن وٽ موجود آهي.
مرزا صاحب جي تصنيفات جون مڪمل ياداشتون ڪتاب ”قرب قليچ“ ۾ درج ٿيل آهن هت فقط ڪن ڪجهه مکيه ڪتابن جا نالا ڏجن ٿا.
چندن هار ڀاڱو ٻيو_ املهه ماڻڪ ڀاڱو ٻيو، موتين جي دٻلي ڀاڱو ٻيو، سوداءِ خادم ڀاڱو ٻيو، ڪشف اعجاز ترجمه ”گلشن راز“ پرشن جيمس انگريزي
1924ع طب مطبوع ۽ مخزن منظوم، مثنوي ترڪيب الانسان، شاهنامي وارا شاه_ وامق ۽ عذرا_ سائنس جا عجائب غرائب ڪم_ علم رمل مفتاح الرمل_ منهنجو عجيب قدرتي گهر_ خواب ۽ تعمير نامو.
1925ع منتخب المعلومات_ انساني سڌاري جي شروعات_ انگي حساب 4 ڀاڱا
1926ع عملي مذهب_ مصرنامو_ڪامل انسان _ مجمع المذاهب _ چين ۽ چيني ماڻهو _ شرح ديوان قاسم ۽ فاضل _ ۽ ماڻهو ڪيئن ٿا ڄمن 7 ڀاڱا.
1927ع بابل ۽ نينوا _ حضرت سليمان _ سچي مردانگي، گلدسته حمد و ثنا_ لسان الغيب _خطبا_ مطلع الانوار _ مثنوي مخزن الاسرار_ بدر منير ۽ بينظير _ صلح ڪل _ نا ڄاولن ماڻهن جا روح ٻہ ڀاڱا _ فقه جا عجيب مسئلا _ ماڻهو پنهنجو پاڻ طيب _ انسان جا محافظ ۽ موت کان پوءِ حيات _ عالمگير مذهب _ گلستان معرفت.
1928ع ٻڌو ۽ ڏسو _ غزل ۽ ڪافيون _ دنيا جي مختصر تواريخ _ ديوان قليچ _ باب ۽ بابي _ مولانا جلال الدين رومي _ ٽالپرن جي صاحبي (انگريزي ۾) خزانه زرينه فارسي _ ڪامل انسان_ زيب النساءِ سلطان علاو الدين ۽ راڻي پدمڻي_ پٽ ڄڻڻ پنهنجي وس_ علم موسيقي _ حسن ۽ عشق ۽ ان جا ڪرشما 2 ڀاڱا _ حسينه.
مرزا قليچ بيگ جا جوڙيل ڪتاب
ديني ڪتاب:
1- مفتاح القرآن پارسي، 2- راه نجات، 3- علامات القرآن، 4- ڪيميائي سعادت، 5- لطيف معرفت، 6 – حقائق الارواح، 7- اسلامي رسالو، 8 – اسلامي تعليمي ڪتاب چار ڀاڱا، 9- حالات الاوليا، 10- مقالات الاوليا، 11- ڪرامات الاوليا، 12- صداقت الاسلام، 13- زاد الا آخرت، 14- نصيحت نامه امام غزالي، 15- ميراث المسلمين، 16- مجالس الشهداءِ، 17- انجيل مرقس ۽ متى ۽ زبور، 18- ردتثليث، 19- ضمان الفردوس، 20- يوسف ۽ فاطمه، 21- اشعارالقرآن، 22- در نجف.
اخلاقي ڪتاب:
1- مقالات الحڪمت، 2- علم اخلاق، 3- تهذيب الاخلاق، 4- جواهر الاخلاق، 5- گلشن الاخلاق، 6- اخلاق القرآن والحديث، 7- اخلاق النسا، 8- اخلاق صوفيه، 9- خود ياوري، 10- فرايض انساني، 11- روحاني تعليم.
تاريخي ڪتاب:
1- تاريخ سنڌ، 2- تاريخ محمدي، 3- رستم پهلوان، 4- پارسي زبان جي تاريخ، 5- شاه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو احوال، 6- رساله ڪريمي (شاه ڪريم جو احوال)، 7 – ثابت علي شاه شاعر جو احوال ۽ مرثيا، 8 – سنڌي زبان جي تاريخ، 9 – ڏاڙهياري جبل جو سير.
زالن جا ڪتاب:
1- اخلاق النسا، 2- صحت النسا، 3- تعليمي حڪمت، 4- هدايت النسوان.
ناٽڪ ۽ نقل:
1- خورشيد، 2- بڪاولي، 3- ليلى مجنون، 4- نورجهان، 5- نادر شاه، 6- شڪنتلا، 7- حسنا دلدار، 8- شاه ايليا، 9- شمشاد مرجانه، 10- گلزار ۽ ٺوڳي، 11 – نيم طبيب ۽ نيم ملا، 12- انڪوائري آفيسر، 17- شيخ چلي اڱڻ مسخرو، 18- حرڪت مان برڪت.
قصا يا ناول:
1- دلارام 2- دلپسند قصا (ٻه ڀاڱا) 3- زينت، 4- موهني، 5- گلن جي ٽوڪري، 6- حاجي بابا اصفهاني، 7- سنڌ باد جهازي.
علمي ڪتاب:
1- علم دستور المعاش 2- پوک ڪرڻ جو علم ۽ هنر 3- باغ ۽ باغباني 4- جانور 5- پکي 6- عالم آلي 7- سرندڙ ساه وارا 8- حشرا الارض 9- عجائب غرائب 10- عالم خواب 11- مقناطيس حيواني 12- اسرار حڪمت 13- عالم ارواح.
شعر جا ڪتاب:
سودائي خام، رباعيات عمر خيام، ابڪارا لافڪار (پنج ڀاڱا) گرجي نامه.
متفرقه:
مخزن القوامي، دلپسند لطيفا (ٻه ڀاڱا)، لغات لطيفي، سر سهڻيءَ جي تشريح.
انگريزي ڪتاب:
ليير آورس (شعر)، هسٽري آف سنڌ (ٻه جلد)(، اسلامڪ ٿياسفي، پرشن پرسڊي، پرشن ايٽيمالوجي، لائف آف شاهه عبداللطيف ڀٽائي، فئلالاجيڪل ڪويريا سٽيز، پرشن جيمس (شعر ٻہ ڀاڱا).
مرزا صاحب جا ڪي خاص نظمي ڪتاب
مرزا صاحب جا نظم ۾ ٺاهيل ڪتاب گهڻيئي آهن، جن جا نالا شامل ٿيل ياداشت مان روشن ٿيندا پر اسين هت فقط سندس ٽن چئن خاص نظمي ڪتابن بابت ڪجهه لکڻ مناسب ٿا ڄاڻون، جن جي بيان ڌاران مرزا صاحب جي شاعريءَ جو بيان نامڪمل ليکيو ويندو.
(1) سودائي خام
مرزا صاحب پنهنجي ننڍڙيءَ وهيءَ کان وٺي پيريءَ تائين جيڪي ناٽڪي ڪتابن لاءِ عاشقانه ۽ اخلاقي شعر ٺاهيا آهن، يا جيڪي فرمائشي نظم، صوفيانه ڪلام زماني جا تجربا، پنهنجي ڏک سک جا احوال ۽ عام واقفيتون نظم ۾ بيان ڪيون آهن، سي ٻن جلدن ۾ گڏ ڪري مٿن نالو رکيائين ”سودائي خام“ ڀاڱو پهريون ۽ ٻيو. پهريون ڀاڱو ڇاپيل آهي ۽ ٻيو ڀاڱو اڃا اڻ ڇاپيل آهي.
”سودائي خام“ ۾ سمايل شعر کي چئن ڀاڱن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: (1) پارسي شعر (2) اردو شعر (3) سنڌي ۽ (4) متفرقه اشعار.
منڍ ۾ پارسي شعر ڏنل آهي، جنهن ۾ مرزا صاحب پنهنجن بزرگن جي وفات جون تاريخون ۽ ولادت جي سنه بابت قصيدا، قطعا ۽ رباعيون لکيون آهن. تنهن کان سواءِ ويهارو کن غزل، ٽيهارو کن خاص رباعيون ۽ مفردات لکيا اٿس. جن ۾ عاشقانه، صوفيانه ۽ اخلاقي مضمون ۽ ڳجهارتون خواه هزليات لکيل آهن. سنڌي شاعرن ۾ مرزا صاحب جيترو ۽ ان جهڙو عمدو پارسي شعر ٻئي ڪنهن بہ شاعر جو شايع ٿيل نہ آهي، بنان کٽڪي چئي سگهجي ٿو ته سودائي خام واري پارسي شعر ۾ سنڌي شعر کان وڌيڪ نزاڪت، پختگي ۽ ميٺاج رکيل آهي.
اردو زبان ۾ مرزا صاحب جا پنڌرهن کن غزل ”سودائي خام“ ۾ داخل آهن، جن جي ساخت بہ سنڌي غزلن کان وڌيڪ پختي ۽ لذيذ آهي. انهن غزلن ۾ رڳو عاشقانو ڪلام آهي.
سو کن سنڌي غزل جي ”سودائي خام“ ۾ آهن، تن مان ڪي ٿورا غزل مرزا صاحب جن جا وڏي عمر ۾ لکيل ڏسجن ٿا نہ ته ٻيا سڀ سندس ننڍپڻ ۽ ڦوه جوانيءَ جي وقت جا ٺاهيل آهن. انهن غزلن جو گهڻو انداز مرزا جن پنهنجن ناٽڪن ۾ ڪندو هو جتان نقل ڪري ”سوداءِ خام“ ۾ داخل ڪيو اٿس.
متفرقه اشعار ۾ ڏوهيڙا، ڪافيون مخمس، مسدس ۽ ترجيح بند ڏنل آهن ۽ ڪي فرمائشي شعر جهڙوڪ آفيسرن جي مرحبا جا غزل ۽ جلسن جشنن جي موقعي لاءِ راڳ يا تعليم کاتي جي درسي ڪتابن لاءِ ٺاهيل نظم بہ متفرقه اشعار ۾ شامل آهن.
(2) ديوان قليچ:
مرزا صاحب تي جڏهن سندس ڪن دوستن زور رکيو ته پنهن جو ڪم ”ديوان“ (غزلن جو ڪتاب) تيار ڪر، تڏهن پنهنجا سمورا سنڌي غزل ۽ سنڌي قصيدا جي سودائي خام جي ٻنهي جلدن ۾ آيل هئا، سي درست ڪري ”الف بي وار“ ”ديوان قليچ“ ۾ داخل ڪيائين ۽ جن جن رديفن وارا غزل سودائي خام ۾ موجود نہ هئا، سي نوان تيار ڪري ”ديوان قليچ“ مڪمل ڪيائين.
مرزا صاحب پنهن جي وفات کان فقط چار مهينا اڳ ”ديوان قليچ“ کي جوڙي راس ڪيو هو، تنهن ڪري اهو ديوان اڃا اڻ ڇاپيل آهي، مگر پڪ آهي، ته اهو علمي ۽ اخلاقي خزانو جلد ئي شايع ٿي ويندو.
”ديوان قليچ“ ۾ ڪل چار سؤ ٽيٽيهه غزل ۽ قصيدا آهن، سڀ سنڌي زبان م آهن. ڪو بہ پارسي يا اردو غزل ”ديوان قليچ“ ۾ داخل نہ آهي.
(3) رباعيات عمر خيام:
عمر خيام جون پارسي رباعيون دنيا ۾ مشهور آهن، يورپ جي ڪيترين ئي ٻولين ۾ ان جا ترجما (نظم خواه نثر ۾) آهن.
مرزا صاحب مرحوم جنهن جي منشا هوندي هئي ته هر نموني جي مضمون (نظم خواه نثر) سان سنڌي ٻوليءَ کي ڀرپور ڪجي، تنهن هنن پارسي رباعين جو سنڌي رباعين ۾ ترجمو ڪيو آهي.
رباعي پنهنجي شعر جو تمام ڏکيو نمونو آهي ۽ سنڌ ۾ رباعي ساز شاعر ڪي ٿورڙا آهن، پر پارسي رباعي کي سنڌي رباعيءَ جي صورت ۾ آڻڻ، اهڙيءَ طرح جو هر هڪ پارسي مصرع جو مضمون سنڌي مصرعه ۾ سمائجي اچي. وزن بہ ساڳيو قائم رهي ۽ سنڌي بہ سليس ڪم اچي، سو وڏو ڪمال چئجي.
هيٺ نموني خاطر ٻہ رباعيون ڏيون ٿا (اصل ۽ ترجمو) جن تي غور ڪرڻ سان آسانيءَ سان سڀڪو چئي سگهندو ته مرزا صاحب ڪو معمولي شاعر نہ هو، پر ڪماليت رکندڙ شاعر هو.
(1) اصل.
اين دهر که بود مدتي منزل ما
نامد بجز از بلا و غم حاصل ما
افسوس که حل نہ گشت يک منگل ما
رفتيم و هزار حسرت اندر دل ما.
(ترجمه)
هن دهر ۾ جت هئي اسانجي منزل
ٿيو ڪين سواءِ غم جي ٻيو ڪي حاصل
افسوس! اسان جي حل نہ ٿي هڪ مشڪل
وياسون ۽ رهي هزار حسرت منجهه دل.
(2) اصل
امروز تو دست رس فردا نيست
وانديشئه فردا بجز سودا نيست
ضايع مکن ايندم ار دلت شيدا نيست
که اين باقي عمر را بقا پيدا نيست
(ترجمه)
اڄ توکي سڀان جي دسترس اصلاح ناه
۽ فڪر سڀاڻيءَ جو سواءِ سودا ناه
هي دم نہ وڃائي جي اٿئي دل بيدار
هت باقي عمر کي بقا پيدا ناه.
پارسي رباعيون پنج سئو آهن، پر مرزا صاحب يڪ مشت نمونه خروار موجب فقط هڪ سئو ٽيهه رباعيون سنڌيءَ م ترجمو ڪيون آهن.
(4) ڪشف اعجاز:
مولانا سعد الدين محمود شبستري جو ٺاهيل مثنوي گلشن راز مشهور آهي، جنهن ۾ تصوف جا ڳوڙها نڪتا ۽ روحاني عجيب گفتا ڏنل آهن. مثنوي گلشن راز جي جهڙي پارسي زبان ڳوڙهي، تهرو مضمون، پر مرزا صاحب هر هڪ پارسي مصرع کي سنڌي مصرع ۾ آڻيندو ويو آهي: سنڌي بہ وري سليس.
ڪتاب جو اصل نالو گلشن راز (ڳجهو باغيچو) پر مرزا صاحب سنڌي ترجمه تي نالو رکيو آهي ڪشف اعجاز (ڏکي ڪم جي پڌرائي) سچ پچ ته تصوف جا ڏکيا ڳوڙها راز مرزا صاحب سنڌيءَ ۾ کولي پڌرا ڪيا آهن. انهيءَ ساري ڪتاب جي ترجمه ڪرڻ ۾ فقط هڪ هفتو لڳو هوس، جو ڪتاب جي ڳوڙهائيءَ جي نظر تي تمام ٿورو وقت چئبو. ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ مرزا صاحب چوي ٿو:
ٿيو پورو هتي هي گلشن راز
جنهين ۾ عشق جو ٿيو سوز ۽ ساز
ڪيو مون ترجمو سنڌيءَ ۾ ان جو
لڳايم ان ۾ پورو هڪڙو هفتو
اصل جو نانءُ ٿيو جڏهن گلشن راز
ڪيو مون هن جو نالو ڪشف اعجاز
اسين ڪشف اعجاز جا ٽي چار بيت هيٺ ڏيون ٿا. انهيءَ لاءِ ته ناظرين ڪشف اعجاز جي سواد کان واقف رهن. ڪن صوفي بزرگن تصوف ۽ روحانيت تي پندرهن سوال مولانا شبستري کان پڇيا هئا. سڄي گلشن راز ۾ فقط اهي پندرهن سوال ۽ انهن جا جواب ڏنل آهن، انهن پندرهن سوالن مان هڪڙو سوال هي آهي:
سو آهي ڪير جو چئي ٿو انا الحق؟
چيو جنهن ائين، سچو هو يا هو احمق؟
اصل ڪتاب ۾ جواب ڊگهو ڏنل آهي، پر اسين ان جواب جي مغز وارا ٻہ ٽي بيت ڏيون ٿا:
انا الحق سان کلي سيو مطلق ٿر،
سو حق ري ڪير ٿو چئي جو اناالحق؟
آهن ذرا سڀئي عالم جا منصور
ڪڏهن تامست بي خود ڪڏهن مخمور
پڇين جي نفس پنهنجو تون ڪپہ جئن
ته پڻ حلاج وانگي تون بہ چئين تئن
ڪپهه پندار جي ڪڍ پنهنجي ڪن مان
ندا ساڳئي ٻڌين هر شيءِ جي واتان
(5) املهه ماڻڪ:
مرزا صاحب جا ترجمه ڪيل نظمي ڪتاب ”موتين جي دٻلي“ بہ جلد (رباعي شعر ۾) ۽ ”چندن هار“ بہ جلد (قطعہ شعر ۾) عجيب آهن، پر املهه ماڻڪ پنهنجو مٽ پاڻ آهي.
مرزا صاحب ”چندن هار“ ۽ ”عجيب جواهر“ ۾ انگريزي شاعرن جا چونڊ نظم سنڌي ۾ ترجمو ڪيا آهن، پر املهه ماڻڪ ۾ عربيءَ، پارسيءَ ۽ اردو شعر جا فقط فرد (مفردات) ترجمو ڪيا اٿس هر هڪ فرد ۾ فقط بہ مصرعون ٿينديون آهن، پر انهن ٻن مصرعن ۾ ايترو مضمون سمائجي ايندو آهي، جنهن جي شرح يا تفسير لاءِ جيڪر ڏهن ٻارهن مصرعن واري غزل جي ضرورت ٿئي.
املهه ماڻڪ ۾ ڪل هڪ هزار ٽي سئو چوهٺ فرد لکيل آهن، مضمون جي نظر تي هر هڪ فرد سچو پچو املهه ماڻڪ آهي. اسين هت نموني خاطر فقط پنج فرد ڏيون ٿا.
(1)
نماڻائي ۽ نرميءَ سان دسي سگهندين تون دشمن کي،
ڪري نرمي ٿي ڪيري باه تي آخر چڙهي ويهي.
(2)
جڳائي ماٺ ڳولڻ لاءِ نت عمدن خيالن جي
جو موتين لاءِ ٽوٻي کي بہ پورڻ وات لازم آه
(3)
جوانيءَ ۾ عبادت لاءِ تون جهڪ
جڏهين ڪاٺي سڪي، ٿئي ڪين ٻيڻي
(4)
ڦر سان ڀريل درخت کڻي سگهندو سر نہ آه
سرڪش اهو ئي وڻ آهي جنهن ۾ ثمر نہ آه
(5)
جي لوه ٿي پوين تان پڻ ٿجئين تون آئينو
ڀلي ٿي جيڪي وڻئي، پر صفا رکج سينو.
نوٽ- املهه ماڻڪ جا بہ ٻہ جلد آهن، جن مان هڪڙو ڇاپيل آهي، تنهن ۾ هڪ هزار اٺ سئو اٺانوي فرد آهن.
مرزا جي شعر جو مضمون
مرزا صاحب جي ڪلام ۾ ايراني شاعريءَ جي مصمون جو نقل بہ گهڻو ڪم آيل آهي ۽ خود ساختو مضمون بہ جام سمايل آهي. صوفيانه مضمون ۽ عشق مجازي واري مضمون ۾ گل و بلبل، لاله و سنبل، خط و خال، زلف و ڪاڪل ايراني شاعري واري مضمون جو نقل آهن، جي پنهنجي سچي حال حقيقت لاءِ لباس طور ڪم آندا ويا آهن. باقي انساني زندگي ۽ دنياوي ڪاروبار بابت فيلسوفانه خيالن وارو گهڻو تڻو مضمون مرزا صاحب جو خود ساختو مضمون آهي.
سنڌ جي شاعرن پنهنجن ڪلامن ۾ جيڪي دستوري مضمون ڪم آندا آهن. جهڙوڪ عشق حقيقي، عشق مجازي، اخلاق و نصيحت، فطرت نگاري، سيرت نگاري، هجو، مدح، ظرافت سي سڀ مرزا جي ڪلام ۾ موجود آهن، جئن سنڌ جي ٻين شاعرن جي ڪلام ۾ مٿيان مضمون ٽڙيا پکڙيا پيا آهن تئن مرزا جي ”ديوان قليچ“ ۾ بہ آهن، بلڪ ڪن ڪن سبقن بابت ڪتاب ”ڪشف اعجاز“ ۽ ”مخزن اسرار“، اخلاق و نصيحت ۽ زماني جي وهنوارن بابت ”موتين جي دٻلي“،”چندن هار“ ۽ ”املهه ماڻڪ“، ظرافت ۽ کل ڀوڳ بابت ”هزليات“.
مرزا صاحب جي ڪلام مان جدا جدا مضمونن جا ٿورا مثال هيٺ ڏجن ٿا:
صوفيانه مضمون
روحاني ترقي:
”ترقي روح جي طبعي ٿي اصل حقاني
رهان آءٌ باقي جي هر حال ۾ ٿيان فاني
اول جمادي هئس پوءِ ٿيس نباتي آءٌ
نباتي روح ڇڏي پوءِ ٿيس آءٌ حيواني
مٿس جڏهن وري حيوان ٿي، ٿيس ماڻهو
جو رح هو اڳي حيواني ٿيو سو انساني
مرڻ کان ڪين ڊڄان، جو ٿيان ٿو آءٌ بهتر
بشر جڏهن ٿي مران ٿيان ملڪ آءٌ روحاني
اڃا اڏامان مٿي، ٿي ملڪ مران جي آءٌ
جو ”ڪل شيءَ هالڪ“ ٿيو امر رباني
اچي نہ وهم ۾ جيڪي، اهو ٿيان آءٌ پوءِ
ملائڪن مان ڪريان پاڻ کي جي قرباني
انهيءَ کان پوءِ عدم ۾ وڃان، جتان آيس،
”اليهه راجعون“ ان دم ٿيو حڪم قرآني
انهيءَ طرح آهي فرمايو مولوي رومي.
”قليچ“ کي ٻڌي اي قول آهه حيراني.“
دوست تنهنجي دل ۾:
(رباعي)
ڇو حسن جي بازار ۾ پيو سير ڪرين،
دلبر پنهنجو پاڻ سان لڪو لايو وتين،
غيرت نہ اٿيئي شرم نٿو توکي اچي،
هو توکي ڏسي ۽ تون ٻين کي پيو ڏسين.
هر جاءِ حاضر محبوب:
”هر جڳهه جاني! آهي جلوه نمائي تنهنجي“
هر طرف دوست آهي ديده ڪشائي تنهنجي.
ذري ذري ۾ رهي تنهنجو ظهور و ظاهر،
اهه منجهه ارض و سما صاف صفائي تنهنجي
(ديوان قليچ)
عشق مجازي جو مضمون
مجازي مان حقيقي عشق:
”ڊپ يا دلاسو ڏي نہ مون کي هن جهان جو،
واعظ! آءٌ واقف آهيان حديث ۽ قرآن جو.
اڪثر ٿئي ٿو عشق شروع هت مجاز مان،
پوءِ ٿئي وڃي حقيقي جزو جسم جان جو.“
مجازي معشوق جا ماڻا:
(غزل)
”ماڻا ڪري نہ مار سڄڻ! تون ذري ذري.
پاڻان نہ ڪر پيارل مون کي پري پري.
مون ڪيو ڪسڻ قبول مگر ڪو قياس ڪر،
خنجر وهاءِ حلق تي قاتل هري هري.
هيڪر نهار نيڻ کڻي ناز سان پرين،
وئي عمر انتظار ۾ آزيون ڪري ڪري.
هر دم هنجون وهائي ڪري ياد تو کي دل،
ڳالهيون ڪرڻ هزار ڳڻن جون ڳري ڳري.
دلبر اچي ڪو ڏيج دلاسو قليچ کي،
محبت ۾ تنهنجي محب مٺا پيو مري مري.
اخلاقي مضمون
ماءُ ۽ پيءُ جو ادب:
(مثنوي)
ادب ماءُ ۽ پيءُ جو آهي ضرور
ڪجو ڪونه يارو انهيءَ ۾ قصور
انهن کان ٻيو ڪو بہ بهتر نہ آهه
بزرگيءَ ۾ تن جو ڪو همسر نہ آهه
نه هو عقل يا زور تو ۾ جڏهن
ڪئي پرورش تنهنجي ٿي تن تڏهن
رهيو رات ڏينهن تن کي ٿي هيءُ خيال
”خدا خوش اسان جو رکج نونهال“
هو تڪليف سڀ پاڻ سهندا رهيا
ڏکن ۾ تنهنجي سار لهندا رهيا.
ڏسي توکي ڏک ۾ ٿين هو ڏکي
سکيو توکي ڏسندي ٿين هو سکي.
رکيو ايترو پيار تو سان جنهين
جڳائي رکڻ توکي راضي تنهين.
نهٺائي ۽ نماڻائي:
(غزل)
”بزرگ اصل سي جي نماڻا ۽ نيچ
وڏي وٿ آهي سمجهجن ٿا جي هيچ
منڊيءَ جو شرف چيچ کي ٿو ملي
مگر آڱرين ۾ ننڍي آهه چيچ،
وڏي کيٽ ڪلراٺي کان ٿي ڀلي
اها ٽڪري سالم چڱي جنهنجي پيچ
ڌئي شہ پيادو ڪري راند مات
ڪري باند طرفين جي بازي زيچ.
ننڍو پاڻ کي ڄاڻ ڪر نياز نت
سر افرازي حاصل ڪرين جي قليچ.“
(ديوان قليچ)
ڏکن پٺيان سک:
”ٿي ٿئي رحمت خدا جي خلق تي زحمت کان پوءِ،
منزل راحت اچي ٿي منزل آفت کان پوءِ.
(سودائي خام)
فطرت نگاري
برف باريءَ جو نظارو:
برف پئي ملڪ ٿيو سفيد صفا،
ڀرجي ويئي ڄڻ اڇن گلن سان هوا.
ٿا اڏامن اڇا ڪبوتر ڄڻ
دڙٻي پنهنجي کان ڀلجي سڀ جي ويا.
پئي ڀڄي آسمان جي جانڊه
۽ اٽو هارجي پيو هرجا.
آسمان آهه ڄڻ پڃارو ٿيو
۽ ڪپهه ٿو پڃي هوا ۾ يا.
نه ڏٺو اهڙو جنهن نظارو قليچ
رهي دنيا اندر ڪيو تنهن ڇا؟
(ديوان قليچ)
فيلسوفانه خيال
سازن جا آواز:
”دهل هر ڪنهين ڪم ۾ چئي توکي وئون،
تون ڍئون ڍئون سکي وٺ تون ڍئون سک تون ڍئون.
نغارو چوي توکي ڌيرج پڪڙ
تڪڙ ڇڏ، تڪڙ ڇڏ، تڪڙ ڇڏ، تڪڙ.
ٿي توتاڙي شرناءِ سيکاري مون.
آهي تون ئي تون، تون ئي تون، تون ئي تون
ٿي سارنگي چئي توکي نت اي خدا،
منهنجي ساري رونءَ رونءَ ٿي: رونءَ سدا،
ٿا ڌڪڙ ۽ طبلا وڄڻ ۾ چون،
ته ڌڪ ڌڪ ٿا، ڌڪ ڌڪ اسان کي لڳن.
ٿو طنبورو چئي، ڪر نہ تون ٻي پچار،
تنئي تن، تنئي تن، تنئي تن تون تار.
چوي دف پوي رات جو سيءُ ٿو،
وڃي دف ۾ پئو، دف ۾ چئو دف ۾ چئو،
ٿي روئي چوي لحظي لحظي ستار،
ته در در تي دردا ڌري دار دار،
چوي مرلي ٿي نانگ کي وڃ نہ مور،
تون تڪ تڪ تلوري، تون تڪ تلور.
(سودائي خادم جلد ٻيو)
ٻولي ۽ عبارت
(1) گڏ وچڙ يا صاف سنڌي:
مرزا صاحب جدا جدا ٻولين ۾ ماهر هوندي بہ سنڌي ٻوليءَ ۾ جيڪو ڪلام چيو آهي، تنهن ۾ صاف ۽ سليس سنڌي ڪم آندي اٿس، رواجي ٻوليءَ جي دستور موجب هن پنهنجي ڪلام ۾ جيڪي عربي ۽ فارسي لفظ ڪم آندا آهن، سي بہ بلڪل سليس ۽ رواجي آهن.
مرزا صاحب نج ۽ پراڻن سنڌي لفظن جو بہ اهڙو ماهر هو، جو جهڙس ٻيو ڪو سنڌ جو شاعر نہ هوندو“ جئن سندس تصنيف ڪيل ڪتاب ”لغات لطيفي“ مان ثابت ٿئي ٿو، تنهن هوندي بہ هن پنهنجي ڪلام ۾ اهڙا پراڻا لفظ ڪم ئي نہ آندا آهن، جن جي معنى معلوم ڪرڻ لاءِ ڪنهن ڊڪشنري يا لغت جي ڪتاب کولڻ جي ضرورت ٿئي. مثال خاطر فقط هڪڙو شعر پيش ڪجي ٿو، جنهن مان روشن ٿيندو، ته مرزا صاحب، ڪهڙي نہ صاف ۽ سليس سنڌي پنهنجي ڪلام ۾ آندي آهي.
(مثنوي)
”م چو مون کي حياتي خواب آهي
م ڀل دنيا عجب اسباب آهي
نه ٿيندو قبر ۾ آدم اوطاقي
بدن فاني مگر ٿيو روح باقي
اسان جو هت نہ سک آهي نہ ڏک ڪم
ترقي ۽ کپي تعميل هردم
اسان جو ڪم گهڻو ۽ عمر ٿوري
اجل ڪاهيو اچي پيو زور زوري
هي دنيا جنگ جو هڪ آهي ميدان
تون وڙهه مردن جان تنهن ۾ ٿي نہ حيران
وساري ڇڏ تون مستقبل ۽ ماضي
هميشه حال تي ره يار راضي
سڀاڻي جي خوشي ڇڏ ڪالهه جو غم
خدا ڪر ياد اڄ، همت سان
ڇڏي جي نامور ويا پنهنجو نالو
ڪريون تن جان اسين پڻ اڄ ڪشالو
وٺون موٽي جڏهن رستو رباني
ڇڏيون ڪا پاڻ پوين لاءِ نشاني.“
”ته من ڪو رهگذر ان جي نهاري
لنگهي هن رڃ منجهان پهچي ڪناري.
اٿو يارو ٻڌو تان دل جي همت
ڪريون صبر ۽ صداقت ساڻ محنت.“
(سودائي خام جلد 1)
صرف و نحو:
سنڌ جي شاعرن ۾ مرزا صاحب پهريون شاعر آهي، جنهن سنڌي ٻوليءَ بابت ”صرف ۽ نحو“ تي ڪتاب لکي شايع ڪيا، تنهن ڪري ان جي ڪلام ۾ ”صرف و نحو“ جي قاعدن جي بلڪل پوريءَ طرح پيروي ٿيل آهي.
فصاحت و بلاغت:
”فصاحت ۽ بلاغت“ جو جن عملن تي مدار آهي، صرف و نحو، علم لغت، علم بيان، علم معافي، علم بدائع، تن جو مرزا صاحب نہ رڳو عالم هو، پر سنڌي زبان ۾ انهن علمن جو پهريون پهريون شايع ڪندڙ ئي مرزا صاحب پاڻ هو. ”صرف و نحو“ ۽ ”علم لغت“ تي مرزا صاحب جا ٺاهيل ڪتاب ڇاپيل ۽ مشهور آهن، علم بدائع تي سندس ٺاهيل سنڌي ڪتاب اڃا سندس اڻ ڇاپيل تصنيفات ۾ موجود آهن، انهيءَ ڪري مرزا صاحب جي ڪلام ۾ فصاحت ۽ بلاغت بابت آڱر سڃڻ جي ضرورت ڪانهي. فصاحت ۽ بلاغت لاءِ هت هڪڙو ٻہ مثال پيش ڪجن ٿا:
استعاره:
”صبر سان جاني ٽٻيون هڻ ڊپ ٻڏڻ جو ڪيم ڪير،“
ات پرين پاتار ۾ موتي مڻيا ايندءِ نظر،
دم جهلي دانہ هليو وڃ ڌيان ڌڌڪن تي نہ ڌر،
يا ڪڍين موتي تري مان يار سين تون پرينءَ ڀر.
(سودائي خام جلد 1)
نوٽ: مٿين چئن مصرعن ۾ ئي فصاحت ۽ بلاغت جا ڪيترا جزا سمايل آهن: ”پاتار“ (عشق حقيقي)، موتي مڻيا (روحاني فيض)، ڌڌڪو (انساني ڪششون)، ”موتي“ (حقيقي وصال)، ”تري“ (حقيقي عشق جو انت)، ”پرين ڀر“ (منزل مقصود) اهي سڀ استعارا باالتصريح (چٽائي چٽا) استعارا آهن.
2- ٽٻيون ڏيڻ، ٻڏڻ جو ڊپ نہ ڪرڻ، پاتار مان موتي ڪڍڻ، دم جهلڻ، پرينءَ ڀر پهچڻ اهي سڀ هوشيار ”غواصن يا ٽوٻن) جا ڪم آهن؛ پر نظم جي عبارت ۾ غواص يا ٽوٻي جو نالو ئي ڪم آيل ڪونهي، تنهن کان سواءِ نظم جي مواد جو لاڳاپو ”سالڪ“ يعني ”حقاني عاشق“ سان آهي، تنهن ڪري قابل تعظيم شاعر اتي ”ٽوٻو يا غواص“ لکيو آهي” سالڪ“ يا ”حقاني عاشق“ کي اهو آهي استعاره بالڪنايہ (اڻ سڌو استعارو).
3- ”غواص“ يا ”ٽوٻي“ جي ذڪر ڪندي ان جي ڪارروائي سان تعلق رکندڙ لفظ آڻي عبارت گڏ ڪرڻ اها آهي صنعت مراعات النظر (بئي سان تعلق رکندڙ لفظن جو ڌيان رکڻ)
4- ٽٻيون هڻڻ (غور ۽ ويچار ڪرڻ)، ٻڏڻ (گمراه ٿيڻ) دم جهلڻ (برداشت ڪرڻ) ۽ پرينءَ ڀر پهچڻ (سوڀارو ٿيڻ) اهي پنهنجي سر نج سنڌي عمدا اصطلاح آهن.
تمثيل:
(رباعي)
دنيا سان قليچ رهه نہ تون دل بستو؛
دل بستو وڌيڪ جو، سووڌ دل خستو،
آهن ٻہ مٿا جي ساهميءَ کي سي ڏس،
هلڪو جو ٿيو آهه، سو وڌ برجستو.
(موتين جي دٻلي جلد ٻيو دستخط)
نوٽ: دنيا جي خواهش ۽ حرص کان جيتري قدر انسان آزاد هوندو اوتري ان جي روح کي وڌيڪ چاڙهو نصيب ٿيندو، انهيءَ حجت جي ثابتيءَ لاءِ مرزا صاحب ساهميءَ جي ٻن پڙن جو عام فهم ۽ سهڻو تمثيل پيش ڪيو آهي، ڇاڪاڻ جو ٻار کي خبر آهي، ته جنهن پڙ ۾ هلڪو بار هوندو سو ڳري بار واري پڙ کان جلد کڄي ايندو ۽ مٿي بيٺل نظر ايندو.
علم عروض ۽ علم موسيقي
شعر جا قسم:
مرزا صاحب شعر جا اهي سڀ قسم چيا آهن، جي علم عروض خواه علم موسيقي جي اصولن موجب ٺاهي سگهجن ٿا. علم عروض جي اصولن ۾ مرزا صاحب جي قابليت جو ثبوت ڪافي آهي، جو جڏهن اڃا ايلفنسٽن ڪاليج بمبئي ۾ تعليم وٺندو هو، تڏهن انگريزي اسڪولن ۽ ڪاليجن جي شاگردن جي سهوليت لاءِ هن پارسي علم عروض جا قانون انگريزيءَ ۾ لکي شايع ڪرايا، جو ڪتاب بمبئي يونيورسٽيءَ انگريزي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ ڪم آڻڻ لاءِ منظور ڪيو هو. ان ڪتاب جو نالو آهي ”پرشن پراسڊي“ يعني پارسي علم عروضي.
سودائي خام جلد پهرئين جي پارسي نظمن مان ڪن ۾ بحرن جا نالا ۽ ارڪان بيان ڪيا اٿس، ته ڪن ۾ ”قافيه“ ۽ ”رديف“ جا خاص جزا بيان ڪيا اٿس. تنهن ڪري مرزا جي ڪلام ۾ وزن يا قافيه بہ نسبت ڪا بہ نقطه چيني جهڙي ڳالهه ڪانهي. مگر جئن هن کان اڳ وارن شاعرن جي ڪلامن ۾ ڪن لفظن جي تلفظ ۾ غير معمولي تخفيف ڪم آيل آهي، تئن مرزا جي ڪلام ۾ بہ آهي. مثال:-
لفظن جي تلفظ ۾ غير معمولي تخفيف:
(الف) ”ڪڏهن خوشي آهه ڪڏهن غم،
ڪڏهن سک ۽ ڪڏهن ڏک،
مسئلو ڪونه هتي چون وچرا جو آهي.
(ب) جان وئي جسم منجهان جسم ٿيو جڏهن بي جان
تڏهن مزو جيئڻ ۾ وري ڇا جو آهي؟
هلان، چلان، ڊڪان ڊوڙان، چڙهان لهان آسان.
چوٿون آئون رهان جهنگ ۽ کليل هوا ۾ نت.
مڙئي چوويهه ڪلاڪ ڏينهن ۾ ٿيا.
(د) پهريون ننڊ جو هي جاڳ جو عالم.
نوٽ: مرزا وزن جي پوري رکڻ لاءِ ”ڪڏهن“ جو تلفظ ”ڪڏ“، ”تڏهن“ جي بدران ”تڏ“، ”ڊڪان“ جي بدران ”ڊڪ“،”رهان“ جي بدران ”رهه“ ڪم آندو آهي. اسين هن کان اڳ بيان ٿيل شاعرن جي ڪلامن بابت تنقيد ڪندي بہ چئي آيا آهيون، ته اڄ ڪلهه جي نوجوان شاعرن کي ضرورت جي وقت اهڙن لفظن جي تلفظ ۾ غير معمولي تخفيف تي اعتراض ڪرڻ نہ گهرجي، بلڪ انهن کي گهرجي، ته ضرورت جي وقت اهڙي تخفيف کي پنهنجي لاءِ سند ڪري سمجهن.
علم موسيقي ۾ بہ مرزا صاحب ماهر هو. ستار تي بہ راڳ ڳائڻ سندس پره ڦٽيءَ جي وقت جي وندر هوندي هئي. هن نہ رڳو علم موسيقي جي اصولن تي بہ هر قسم جا شعر ٺاهيا آهن، بلڪ علم عروض جي اصولن تي ٺاهيل شعر بہ ستار يا ٻئي ساز تي عمدي طرح ڳايو سگهندو هو.
(الف) نثر جا قسم
نثر ٽن قسمن جو آهي:
(1) مرجز يعني وزندار نثر (2) مسجع يا مقفى يعني تڪ بندي وارو نثر (3) عاري يعني بنان سينگار نظم.
مرجز اهو نثر آهي، جنهن ۾ جملي جا ٻہ ٽي فقرا پاڻ ۾ هم وزن ۽ موافق هجن، پر هم قافيه نہ هجن جئن ته:
”سواءِ ذڪر قادر ڪار ساز جي وقت وڃائڻ ۽ سواءِ شغل خالق ڪردگار جي حياتي گذارڻ نسورو نقصان آهي.“
مٿئين جملي ۾ منڍ وارن ٻن فقرن مان هڪڙي جي پڇاڙي ”وڃائڻ“ ۽ ٻي جي پڇاڙي ”گذران“ آهي، اهي ٻئي فقرا پاڻ م هم قافيه نہ ٿيا، پر هم وزن آهن.
مرزا صاحب پنهنجي ناٽڪ جي ڪتابن ۾ نثر مرجز گهڻو ڪم آندو آهي.
نثر مسجع (سجع صنعت وارو) يا مقفى (قافيه وارو) يا تڪ بنديءَ وارو اهو نثر آهي، جنهنجا جمالا پاڻ ۾ هم قافيه هجن. صنعت سجع جا جيڪي ٽي نمونا لفظي صنعتن جي بيان ۾ سمجهايا ويا آهن، سي جهڙيءَ طرح نظم ۾ ڪم اچن ٿا، تهڙيءَ طرح نثر ۾ بہ ڪم اچن ٿا.
مرزا صاحب ”خورشيد“ ناٽڪ ۽ ”گلنار گلزار“ ناٽڪ ۾ تڪ بندي وارو نثر تمام گهڻو ڪم آندو آهي ۽ سجع جا ٽيئي نمونا ان نثر ۾ ڪم آيل آهن.
مثال:
بادشاه- اي وزير نيڪ تدبير ملڪ جو ڪهڙو حال آهي؟ منهنجي رعيت ظلم ۽ ڏک کان فارغ البال آهي يا سندن دل تي ڪو فڪر ۽ ملال آهي؟
وزير- حضور جي اقبال سان غلام جي سنڀال سان ملڪ سڄو آباد آهي، رعيت ساري شاد آهي، ننڍي توڙي وڏي جي دل غم و فڪر کان آزاد آهي.
ظريف – وزير کي ته رڳي خوشامد ياد آهي، نہ ته ملڪ دنگي ۽ فساد سان برباد آهي.
سرڪار جي عمر دراز هجي ۽ بخت سدائين ساز هجي. هن تخت شهر ۾ ڏاڍو فساد آهي، وزيرن ۽ اميرن ۾ بغض ۽ عناد آهي، نہ داد آهي، نہ فرياد آهي جيڪو وزير صاحب جو ارشاد آهي، سو نسورو غلط ۽ بي بنياد آهي.
نوٽ- دستور آهي، ته تڪ بنديءَ واري نثر جي جملن مان ڪي مرجز نثر ۾ بہ اچي وڃن ٿا، ڇاڪاڻ جو انهن جا ڪي فقرا پاڻ ۾ اچيو هم وزن بيهن.
عاري نثر ته عام آهي، جنهن ۾ ڪو بہ تصنع يا ٺاه ٺوه نہ هجي، فقط نحو موجب جملن جي بناوت باقاعدي هجي.
نثر جا جيڪي ٽي قسم بيان ڪيا ويا آهن، سي فقط لفظن جي مدنظر تي، معنى جي مدنظر تي نثر جا ٻہ قسم آهن هڪڙو سليس ۽ ٻيو دقيق.
سليس اهو، جنهن جي معنى ۽ مطلب سمجهڻ ۾ ڪنهن کي بہ ڏکيائي نہ ٿئي. دقيق اهو نثر آهي، جنهن جي معنى سمجهڻ ۾ لغت يا ڊڪشنريون اٿلائڻيون پون.
مرزا صاحب هميشہ سليس نثر لکندو رهيو. سندس ڪنهن بہ ڪتاب ۾ دقيق نثر ڪم آيل نہ آهي. اها سندس نثر نويسيءَ جي خاص خوبي ليکجي ٿي. جيڪڏهن دقيق نثر لکڻ گهورو ٿئي ها، ته وٽس ڳرن ڳرن عربي، فارسي ۽ ترڪي لفظن جي ڪا بہ کوٽ ڪانه هئي.
ڪو ڪو نثر ٻولي جي لحاظ سان سليس مگر مضمون جي ڳوڙهي هئڻ ڪري دقيق ٿيندو آهي. مرزا صاحب جي ڪن ڪتابن ۾ ڳوڙهي مضمون وارو سليس نثر بہ لکيل آهي، سو هن ڪري جو جن ڪتابن تان هن اهو نثر ترجمو ڪيو آهي، سي خود ڳوڙهي مضمون وارا ڪتاب آهن، جهڙوڪ مقالات الحڪمت، علم دستور المعاش، حاجتمنديءَ مان طاقتمندي وغيره.
سليس توڙي دقيق مضمون کي وري ٻن قسمن ۾ ورهايو اٿن، هڪڙو رنگين ۽ ٻيو سادو.
نثر سليس بہ هجي ۽ رنگين (علم بنان علم بديع جي اصولن موجب سينگاريل) بہ هجي، سو اعلى درجي جي فصاحت ۽ بلاغت وارو نثر ليکبو. اهڙي نثر ۾ مرزا صاحب جا ٻہ ڪتاب بينظير آهن: هڪڙو ناول ”زينت“ ۽ ٻيو ”گلن جي ٽوڪري“.
(ب) نثر نويسيءَ جا نمونا ۽ دفعا
نثر نويسيءَ جا ٽي ڀاڱا آهن (1) تصنيف (2) تاليف (3) ترجمہ.
تصنيف جي معنى آهي پنهنجي واقفيت ۽ تجربي جي آڌار تي اهڙو ڪو بہ ڪتاب تيار ڪرڻ، جو اڳ ڪنهن جو ٺاهيل نہ آهي. مرزا صاحب کي جدا جدا علمن ۽ مضمونن سان سنڌيءَ ٻوليءَ کي ڀرپور ڪرڻ جو عشق هو، جا اهڙن علمن ۽ مضمونن کان بلڪل بي بهره هئي، تنهن ڪري پنهنجو وقت تصنيف کان زياده تاليف ۽ ترجمه ۾ صرف ڪيائين. انهيءَ ڪري مرزا صاحب جا خود ساختا ڪي ٿورڙا آهن: جهڙوڪ ”زينت“، ”دلارام“ ،”انڪواري آفيسر“ وغيره.
تاليف جي معنى جدا جدا ڪتابن تان مضمون وٺي نئون ڪتاب تيار ڪرڻ ۽ ترجمه جي معنى ڪنهن ڌارين ٻوليءَ ۾ لکيل ڪتاب جو مضمون پنهنجي ٻوليءَ ۾ آڻڻ.
تاليف ۽ ترجمو مرزا صاحب جو خاص شغل هو. انگريزي، عربي، پارسي ۽ اردو ٻولين مان سوين ڪتاب ترجمو ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ آندا اٿس.
تصنيفات جي دفعن ۾ اهڙو ڪو بہ دفعو ڪونهي جنهن جا ڪتاب مرزا صاحب مرحوم تصنيف، تاليف يا ترجمه ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ نہ آندا هجن. ناٽڪ، ناول، ادب، تاريخ، اخلاق، مذهب، کيتي، باغباني، فلاسافي، روحانيت، صحت وغيره تي نہ فقط هڪڙو هڪڙو ڪتاب پر ٻہ به، چار چار بلڪ ڪن تي اڃا بہ وڌيڪ لکيا اٿس.
مرزا صاحب ڪتابن پٺيان ڪتاب لکندو انبار ڪندو ويندو هو. ممڪن آهي ته ڪن ڪتابن کي نظرثاني گهمائڻ ڌاران پريس جي حوالي ڪيو هجيس، تنهن ڪري سندس ڪن ڪتابن جي نثر تي ڪي ڇوٽي نظر وارا اهل قلم انگشت نمائي ڪندا آهن، جا بلڪل بي واجبي آهي، جن علمن ڄاڻڻ تي نثر نويسيءَ جو خاص مدار آهي، جهڙوڪ علم لغت، علم نحو، علم معاني، علم بيان ۽ علم بديع، تن علمن ۾ نہ رڳو مرزا پورو پورو ماهر هو، بلڪ انهن مان هر هڪ علم تي مجمل خواه مفصل سمجهاڻيون سنڌي زبان ۾ لکي بہ ويو آهي.
مرزا کان سواءِ سنڌ جي ٻئي ڪنهن بہ اهل قلم هن وقت تائين مٿين علمن بابت سنڌي زبان ۾ ڪجهه بہ نہ لکيو آهي. اهڙي عالم جي نثر نويسي تي نڪته چيني ڪندڙ کي شيخ سعدي جي هيٺئين گفتي ڌاران ٻيو ڪي بہ چوڻ مناسب نہ آهي:
بمير تا برهي اي حسود کاين رنجي است
که از مشقت او جز بمرگ نتوان رست
مرزا صاحب جا جيڪي ڪتاب (نظم خواه نثر ۾) ڇاپيل آهن تن جي ياداشت هن ڪتاب ۾ شامل ڪئي اٿئون. هت فقط سندس ٻن خاص نثر جي ڪتابن جو ذڪر ڪريون ٿا.
(ث) مرزا صاحب جا ڪي خاص نثر جا ڪتاب
مرزا جا نثر ۾ لکيل (خود ساختا خواه ترجمه ڪيل) ڪتاب سون جي تعداد ۾ آهن، جي مضمون جي نظر تي هڪ ٻئي کان ڪثر آهن. پر هت ٻن ڪتابن جو بيان نمونه خاطر ڏيڻ ڪافي آهي.
(1) زينت
مرزا جيڪي ڪتاب پنهنجي خيال مان ٺاهيا آهن، تن ۾ زينت هڪڙو بي نظير ڪتاب آهي، هي ناول مرزا سن 1890ع ۾ ٺاهيو آهي، جڏهن هو روهڙي ۾ مختارڪار هو.
هي ڪتاب هڪڙي باعزت ۽ با فضيلت ڪٽنب لاءِ بي بها هدايت آهي.
منهنجو هڪڙو جهونو دوست سفيد پوش اسڪول ماستر هو.
ان سان 1898ع ۾ جڏهن زينت مطالع ڪيو، تڏهن ان تي ايترو اثر ٿيو، جو پڪو ارادو ڪيائين ته آءٌ پنهنجو گهر ۽ ڪٽنب اهڙيءَ طرح سڌاريندس ۽ اهڙيءَ طرح حياتي گذاريندس. جهڙيءَ طرح مرزا زينت ۾ سمجهائي آهي. هن پنهنجي اڻ پڙهيل زال جو اڳيون نالو مٽائي زينت رکيو ۽ رات ڏينهن محنت ڪري مائيءَ کي اهڙي تعليم ڏنائين، جو هوءَ هڪڙي نامور ۽ نيڪدل ٽرينڊ ماسترياڻي بڻجي پئي ۽ پنهنجي مڙس کان بہ وڌيڪ پگهار کڻندي رهي.
ماءُ کي نياڻي توڙي پٽ جي شادي جي ڳڻتي سڱ ڏيڻ وٺڻ جو شريفانو دستور، باعزت زالن جي هڪ بئي وٽ اچڻ وڃڻ جي ريت، شادي ڪرڻ وقت ويچار جوڳيون ڳالهيون، زال ۽ مرد ٻنهي جي پڙهيل هجڻ جي ضرورت، پڙهيل زال ۽ مرد جو پاڻ ۾ اخلاق ۽ رسمن رواجن تي علمي ۽ عقلي بحث، زال ذات جي مسافريءَ جا خطرا، سختي ۽ نڌڻڪائيءَ جي حالت ۾ پنهنجي لڄ ۽ عزت بچائڻ لاءِ زال ذات جا حيلا، پرديس ۾ پڙهيل زال ۽ پڙهيل مرد لاءِ باعزت گذارڻ جا رستا، اولاد جي پرورش، وغيره گهرو، ڳالهين بابت ”زينت“ ۾ ذڪر آهي.
”زينت“ نہ رڳو مضمون جي لحاظ سان دلچسپ آهي، پر ان ۾ وڌيڪ دلچسپي اها آهي، جو منجهنس سليس، صاف ۽ فصاحت بلاغت ڀريل گهرو ٻولي ڪم آيل آهي، اسين نموني خاطر ”زينت“ مان ٻہ ٽڪر هيٺ ڏيون ٿا.
سڱ گهرندڙ گهوٽ ماءُ کي ڪنوار ماءُ ٿي چوي:
”وري جئي شل منهنجو حامد بہ ويٺو آهي. جوان اچي ٿيو آهي، تنهنجو بہ نيٺ بلو ڪرڻو اٿم، اڄ بہ مائٽ چون ٿا ته ”اٽي تي اٽو، کارو نہ کٽو، هڪڙي هٿ ۾ ڏيو، ٻئي هٿ ۾ وٺو“. سو جي آءٌ کڻي اهڙو پير تو سان ڀريان، ته مائٽن کان بہ مور ويندس ۽ منهنجو ڇوڪر بہ رهجي ويندو.“
پنهنجي مڙس سان پردي بابت بحث ڪندي زال ٿي چوي:
”دنيا ۾ اهڙيون حرص وڌائڻ ۽ گمراه ڪرڻ جون شيون پکڙيون پيون آهن، جو جڏهن مڙس بہ انهن تي ٺڳجي وڃن ٿا ۽ خطا کايو وڃن، تڏهن زالون ڇا آهن؟ انهن کان گوشي تي رهڻ ۽ انهن جي وڪڙ ۾ ته اچڻ بہ وڏي شي آهي. جي بديءَ سان وڙهي ان تي غالب پوڻ وڏي نيڪي آهي، ته بديءَ کي اصل ويجهو بہ نہ وڃڻ يا ان کان ڀڄي پاسو ڪرڻ ۾ بہ ننڍي نيڪي نہ آهي. چوڻي بہ آهي، ته ”جت پهچڻ ناهي جاءِ، تت ڀڄڻ ڪم وريام جو“ سو حقيقت ڪري زالون ڄاڻي واڻي پردي ۾ رهڻ ڪري وريامن جو ڪم ٿيون ڪن. اها بہ سندن هڪڙي بهادري آهي، اها بہ سندن هڪڙي تعريف آهي.“
آءٌ جيڪر چوان ته مرزا صاحب مرحوم جي سڀني نثر وارن ڪتابن لاءِ ”زينت“ حقيقي زينت آهي. مگر افسوس! جو اڄ ڪلهه جا شاگرد ۽ شاگردياڻيون توڙي پڙهيل مرد ۽ زالون ”زينت“ مان ايترو فيض حاصل ئي نٿا ڪن، جيترو فيض ان مان هٿ ڪري سگهجي ٿو.
(3) مقالات الحڪمت
هي ڪتاب مرزا صاحب سنه 1877ع ۾ نامور انگريزي فلاسفر لارڊ بيڪن جي ”بيڪنس ايسيز“ تان ترجمو ڪيو هو، سو بہ تڏهن، جڏهن پاڻ اڃا بمبئي ۾ ”بي_اي“ پڙهندڙ هو.
هن ڪتاب جو مضمون آهي اخلاقي فلسفه اصل انگريزي ڪتاب جو مضمون اهڙو ڳوڙهو ۽ ٻولي اهڙي دقيق آهي، جو اڄ تائين سندس ڪيترن ٽڪرن جي درست معنائن جي شرح تي انگريزي پاڙهيندڙ پروفيسر متفق راءِ نہ آهن.
اهڙي ڳوڙهي مضمون ۽ دقيق ٻوليءَ واري ڪتاب جو مرزا صاحب اهڙي سهڻي ۽ بامحاوره سنڌي ۾ ترجمو ڪيو آهي، جو اڄ ڪلهه جا گريجوئيٽ توڙي ڊبل گريجوئيٽ سندس نثر نويسي جي قابليت اڳيان سر تسليم خم پيا ڪن.
جنهن زماني ۾ سنڌي بولي سيکارڻ وقت اسڪولن ۾ پهاڪا، اصطلاح ۽ تمثيلات، جي ٻوليءَ جو تمام ضروري ڀاڱو آهن تن تي ڌيان ئي ڏيڻ ۾ ڪونه ايندو هو، نڪو انهن بابت سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪو ڪتاب ئي شايع ٿيل هو تنهن زماني ۾ پهاڪن، اصطلاحن ۽ تمثيلات ڀريل يا فصاحت سان ڀريل سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙو بينظير ڪتاب لکڻ ڏيکاري ٿو ته نثر نويسي خدائي ڏات طور ڪچيءَ کان ئي مرزا کي عطا ٿيل هئي.
هيتري ڳالهه تسليم ڪرڻ ۾ ڪو اهم ڪونهي، ته پڇاڙيءَ ۾ مرزا جو تيز رفتار قلم نثر جا ڪتاب ائين رهڙيندو ويندو هو، جئن ڪنهن تجربيڪار سر بند جو ڪارب پنهنجي تيز رويءَ سببان سر بند کي سرن جي سر تان هٿڙي گهمائڻ جي مهلت ڏيڻ ڌاران ويندو آهي، سرن پٺيان سرون جڙيندو.
هن ڳالهه ۾ شڪ ڪونهي، ته لارڊ بيڪن جو اصل ڪتاب بہ فصاحت ۽ بلاغات جو سرچشمو اهي، پر انهيءَ فصاحت ۽ بلاغت کي اهڙي لباس ۾ پيش ڪرڻ، جو سڀڪو صحيح ڪري نہ سگهي، ته ”مقالات الحڪمت“ انگريزي تان ترجمو ٿيل آهي، يا مرزا جو خود ساختو، سا قابليت مرزا کي ئي خدا بخشي هئي.
”مقالات الحڪمت“ ۾ اصل ڪتاب کان وڌيڪ مرزا هي ڪم بہ ڪيو آهي، جو ڪتاب جي منڍ ۾ سمجهايو اٿس ته فلسفه ڇا آهي؟ ۽ ان جون شاخون ڪهڙيون آهن؟ نموني خاطر مقالات الحڪمت مان ٻہ ٽڪرا هيٺ ڏجن ٿا:
(1)
ڏک موت ڏانهن اڏامي وڃي ٿو، جو
”مرڻ مان دل ڏکوين کي بہ راحت ۽ شفا پهچي“ ڊپ موت کي آيو ٿو سمجهي، ۽ چوڻ ۾ بہ آهي، ته ”گيدي چکن موت، ڏه ڏه ڀيرا ڏينهن ۾“
رڳو رحم بہ ماڻهن کي موت ڏي مائل ڪري ٿو.
(2)
جي شڪ پاڻيهي ماڻهوءَ جي دل ۾ جاڳن ٿا، يا خيال ۾ اچيو گڏ ٿين ٿا، سي رڳو ڀون ڀون ڪن ٿا، ٻي گهڻي حرڪت ڪانه ٿا پهچائين. مگر جي شڪ لچائي ۽ اٽڪل ڪري ماڻهن جي مٿن ۾ وجهن ٿا، ۽ تجويزن سان ڪن ڳالهين ۽ قصن جي رستي ٻين جي معرفت ڪنهن ۾ پيدا ڪن ٿا، انهن کي ڏنگ آهن.
هڪڙي انگريز عالم جو چوڻ آهي ته ”بيڪن صاحب جو اهو ڪتاب اهڙو آهي، جنهن کي ٿورڙيئي وقت ۾ پڙهي پورو ڪري سگهجي ٿو. پر جيڪڏهن ويهه ڀيرا ڪتاب پڙهبو ته ڀيري سان نوان نوان خيال ۽ نڪتا منجها نئس هٿ ايندا.“
مقالات الحڪمت کي جيڪڏهن غور سان پڙهبو ته مٿيون چوڻ بلڪل سچو نظر ايندو.
1- مرزا مرحوم جي خاندان جون علمي خدمتون
مرزا مرحوم جي ستن ڀائرن مان چئن ڄڻن سنڌي ادب جي اها خدمت ڪئي آهي جو انهيءَ چوڻ ۾ وڌاءُ نہ ٿيندو ته چارئي سنڌي ادب جا مکيه ارڪان هئا.
مرزا غلام رضا بيگ سنڌيءَ ۾ علم منطق تي ڪتاب لکي ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته سنڌي زبان ايتري وسيع آهي جو ڪهڙو بہ سائنس جو ڪتاب منجهنس لکي سگهجي ٿو. مرزا صادق علي بيگ شرٽ صاحب سان گڏجي سنڌي انگريزي ۽ انگريزي سنڌي لغتون تيار ڪيون. اهي ٻئي لغتون اڃا تائين معتبر ريفرنس Reference ڪتاب آهن. مرزا صادق علي بيگ علم معاشيات تي هڪ مفصل ڪتاب لکي سنڌ تي احسان ڪيو آهي. اڃا تائين ٻئي ڪنهن بہ سنڌيءَ ۾ انهيءَ مضمون تي قلم فرسائي نہ ڪئي آهي.
وچٽ ڀاءُ مرزا علي قلي بيگ سنڌي ادب ۾ هي قيمتي اضافو ڪيو آهي جو تڪليفون وٺي خرچ ڪري صوفين جي سرتاج سچل سائين جو سارو ڪلام ۽ سندس سوانح هٿ ڪري ٻن وڏن جلدن ۾ ڇاپائي پڌرا ڪيائين.