ياد جانان/13
اصل فارسي تقرير
صدر جلسہ و حاضرین جلسہ چونکہ زبان افغانستان فارسی است وما باشندگان افغانستان ہستیم و عموماََ مردان ایں صوبہ زبان فارسی نمی دانند ماہم چند کلمات بشما عرض کردن میخواہم درزبان فارسی ادامی کنم۔
صاحبان- ما غریب مہاجر ہستیم و رعایا ے انگریز نیستم ازین سبب بہ سیاست تعلق نداریم- و لیکن فوائد ہندوستان فوائد ماست و مقصد ہندوستان مقصد افغانستان ہست ما مہاجرین ہر روز و شب دائما از درگاہ باری تعالیٰ این دُعا میخواہم کہ اللہ تعالیٰ ہندوستان رارفردی آزادگی کلی کلی عطا عطا بفرماید۔
حضرات! شمارا معلوم ہست کہ از باعث مظالم حکومت ہندو علی الخصوص ناجائز دست اندازی حکومت انگریزی مذہب اسلامی با مہاجرین ہندوستان دا شتیم اوراخیرباد گفتم ہجرت بکابل کردیم الحمدللہ کہ المال آنجاسکونت مکینیم و خوشحال ہستم تقریباََ چہارم ماہ شدہ کہ از طرف انجمن مہاجرین کابل و فد مہاجرین ہندی میم افغانستان بزیر سرکردگی این خادم در ہندوستان بود آمدہ دراین جا چندہ اندازاََ پنجاہ ہزار روپیہ ضرب انگریزی کہ مرکزی خلافت کمیٹی عطا شدہ بخدمت انجمن مہاجرین کابل ارسال نمودیم والحال غرم دفتن واپسی کابل می گشتیم ولے کارپردازان حکومت ہذا اجازت عبور کردن سرحد بمانمی و ہندومی گویند کی حکومت ہذا اجازت نمی دہد مابڈٹپی کمشنر سوال کردیم کہ چہ باعث ست کہ اجازت بما نمی باشد-گفت کہ ما ممبران خلافت ہستیم گفتش کہ تمامی مُسلمانان روئے زمین ممبران خلافت ہستند- جواب دارند و گفتند کہ ما رعایا انگریز ہستیم گفتش غلط ہست و وقتیکہ ہجرت کردیم ہندوستان را گذاشتیم و غلامی انگریز واپس بہ انگریزدادیم و ہمین باعث است کہ وفد انگریز انتظار صلح نامہ مادر کابل می کنند۔ الحال وطن ما افغانستان است و ما رعایا امیر افغانستان مدظلہ تعالے ہستیم و حالا در ہندستان مستقل طور سکونت کردن خلاف اسلام و مطلقاً حرام می دانیم و ہمیں طور بار بار اعلان ہم اینجا کردہ ایم۔ حضرات! ممبری خلافت در نظر ایں حکومت جرم عظیم است و بر اے ما فخر اعظم و ایں است جرم کہ ماکردایم و لے ایں جرم نیست و ایں خاص مداخلت این در مذہب ما است لہذا این بندش ناجائز است یکے خلاف ایمان، ست دوم خلا ف آزادگی ماست وسوم خلاف انسانیت چہارَم خلاف اسلام و پنجم خلاف قرارداد است کہ مابین حکومت ہند و حکومت افغانستان می باشد- اندرین صورت بشما استدعا میکنم کہ شما بذریعہ جلسہ حکومت ہند را مطلع فرمائید کہ بندش ناجائز و خلاف اسلام و خلاف نوع انسانیت است۔ حکومت ہذارا باید کہ این بندش از ما دور بکند ورنہ نتیجہ اش بسیار خراب برائے او پیدا شود و یقین بہت این طور می شود وباہم یقین داریم کہ حکومت افغانستان چونکہ مہاجرین رعایاے اعلیحضرت غازی شہر یار افغانستان ہستیم برودی برائے ما مناسب بندوبست ، خواہد فرمودو ہم عرض بخدمت اعلیحضرت امیر افعانستان می گذاریم کہ تا وقتیکہ حکومت ہند وفد مہاجرین اجازت عبور کردن سرحد ہندوستان را نمی دہد- حکومت افغانستان را باید کہ ہم وفد انگریزی را کہ در کابل ست اجازت عبور کردن سرحد افعانستان نخواہد داد و این نعم البدل میثود و مخفی مباد کہ حیثیت وفد مہاجرین اگر زیادہ نیست تاہم کم از حیثیت وفد انگریزی نیست چرا کہ یکی پہلوی دینی و دیگر پہلوی دنیوی دارد۔“
سنڌي ترجمو:
”جناب صدر ۽ حاضرين جلسه !
جنھن صورت ۾ افغانستان جي ٻولي فارسي آهي ۽ اسان به اتي جا رهاڪو آهيون ۽ گهڻو ڪري هن پرڳڻي جا ماڻهو فارسي ڄاڻندا آهن، تنھنڪري اسان ٻه ٽي ڳالهيون جيڪي اوهان کي عرض ڪرڻ گُهران ٿو اُهي فارسيءَ ۾ هونديون.
صاحبان! اسان مھاجر مسافر آهيون، انگريزي رعيت نه آهيون، جنھنڪري اسان جو پوليٽيڪل ڳالهين سان ڪو واسطو ڪونه آهي مگر هندستان جا فائدا اسانجا فائدا آهن، ڇو ته هندستان ۽ افغانستان جو مقصد مڙئي هڪ آهي. اسان مھاجر ته رات ڏينھن خدا تعالى جي درگاهه ۾ دعا گهري رهيا آهيون ته الله تعالى جلد کان جلد هندوستان کي پوري آزادي عطا فرمائي.
حضرات! اوهان کي معلوم آهي ته حڪومت هند جي بي انصافين ۽ خاص ڪري مذهبي دست اندازيءَ کان اسان مھاجرن هندستان کي ۽ ان ۾ جو ڪجهه اسان جو مال اسباب هو سڀ کي ڦٽي ڪري ڪابل ڏانھن هجرت ڪري وياسون. خدا جو شڪر آهي ته اتي اسان نھايت خوشحاليءَ سان گذاريون ٿا، اٽڪل چار مھينا ٿيندا ڪابل مان انجمن مھاجرين هند جي طرفان هڪ وفد منھنجي سرڪردگيءَ ۾ مھاجرن جي مدد وٺڻ لاءِ هندستان ۾ آيل هو.جيئن هن مُلڪ مان مرڪزي خلافت ڪميٽيءَ پنجاهه هزار روپيه عطا ڪيو جو انجمن مھاجرين ڪابل ڏانھن روانو ڪيو ويو آهي. هاڻي اسان کي ڪابل ڏانھن موٽي وڃڻ جو ارادو آهي مگر افسوس جو گورنمينٽ هند اهڙي اجازت نٿي ڏئي. اسان جڏهن ڊپٽي ڪمشنر کان سوال ڪيو ته اسان تي بندش جو سبب ڪھڙو آهي؟ جواب ڏنائين ته اوهين خلافت جا ميمبر آهيو. تڏهن مان چيو ته اسان فقط نه، پر ساري روءِ زمين جا مسلمان خلافت جا ميمبر آهن! ان جو جواب نه ڏنائين (ڀلا ان جو جواب ڏئي ڪھڙو سگهندو) وري اسان کي چيائين ته اوهين انگريزي رعيت آهيو- مان چيس ته اها پڌري غلطي آهي. اسان جڏهن هجرت ڪري هندستان کي ڇڏي وياسون ته اُن وقت انگريزن جي غلاميءَ کي سندن حوالي ڪري ويا هئاسون، اهو ئي سبب آهي جو انگريزي وفد جو صلح لاءِ ڪابل ۾ ويل آهي. اسان جي اچڻ جو انتظار ڪري ٿو.هن وقت اسان جو وطن افغانستان آهي ۽ اسان رعيت به امير صاحب جي آهيون. هاڻي هندستان ۾ هميشه لاءِ رهڻ اسلام جي برخلاف ۽ حرام ڄاڻون ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ڪيترا دفعه هن مُلڪ ۾ اعلان به ڪيو اٿؤن.
حضرات خلافت جو ميمبر ٿيڻ هن حڪومت جي نظر ۾ هڪ وڏو گناهه آهي، مگر اسان لاءِ وڏو فخر آهي. اسان ته فقط اهو ئي گناهه ڪيو آهي (جنھنڪري سرحد پار ٿيڻ کان روڪيو وڃي ٿو) حقيقت ۾ اها مذهب ۾ دست اندازي آهي، تنھنڪري هي بندش ڪيتري سببن ڪري ناجائز آهي. (1) اسان جي ايمان جي برخلاف آهي. (2) آزادگيءَ جي برخلاف (3)انسانيت جي برخلاف (4) اسلام جي برخلاف آهي جو حڪومت هند ۽ افغانستان جي وچ ۾ آهي. ان حالت ۾ اوهان کي عرض ٿو ڪريان ته اوهين هن جلسه جي معرفت گورنمينٽ هند کي سُڌ ڏيو ته هي بندش اسلام ۽ انسانيت جي سراسر اُبتڙ آهي. حڪومت هند کي گهرجي ته اها بندش اسان تان لاهي ڇڏي نه ته ان جو نتيجو نھايت بُرو ظاهر ٿيندو ۽ يقين آهي ته ضرور ائين ٿيندو.
اسان کي هي به پڪ آهي ته اسان مھاجر افغانستان جي رعيت آهيون ته ضرور اسان لاءِ ستت ڪو جوڳو بندوبست ڪندي، اسان اعلى حضرت امير صاحب جي وفد کي هندستان جي سرحد مان لنگهڻ جي اجازت نه ٿي ڏئي تيستائين گورنمينٽ افغانستان کي به گهرجي ته انگريزي وفد کي جو ڪابل ۾ رهيل آهي افغانستان جي سرحد ٽپڻ نه ٿئي ۽ اهو نھايت سھڻو عرض ٿيندو. مخفي نه رهي ته مھاجرن جي وفد جي حيثيت جيڪڏهن وڌيڪ نه آهي ته انگريزي وفد کان ڪنھن حالت ۾ گهٽ به نه آهي، ڇو ته وفد مھاجرن جو مقصد ديني آهي ۽ انهن جو دُنيائي .....!“
ان کانپوءِ به اڃان رئيس مرحوم انهيءَ ئي ڪوشش ۾ هوته من ڪو ڳٿو ٿي پئي جنھن ڪري سرحد هندستان مان ٽپي افغانستان ۾ ٿجي. هو انهيءَ انتظار ۾ پشاور ۾ رهيل هو ته ڊپٽي ڪمشنر صوبه سرحد جي رئيس مرحوم جي نالي هڪ نوٽيس سرحد جي بچاءَ ايڪٽ جي ماتحت جاري ڪري کيس هڪدم پشاور ۽ سرحد جي ٻين شھرن مان نڪري وڃڻ جو حُڪم ڏنو، اُن جي تعميل ڪندي هو پشاور مان لاهور آيو ۽ فيبروريءَ جي آخر تاريخن تائين هو لاهور ۾ انهيءَ انتظار ۾ هو ته انهن جي بندش جو ڪھڙو نتيجو نڪري ٿو.
مارچ 1921ع جي اوائل تاريخن ۾ لکنؤ ۾ اوده خلافت ڪانفرنس جو هڪ عظيم الشان اجلاس ٿيڻو هو، رئيس مرحوم ان موقعه کي پنھنجي خيالات کي ظاهر ڪرڻ لاءِ غنيمت سمجهي لکنؤ وڃي خلافت ڪانفرنس ۾ شامل ٿيو، انهيءَ موقعي تي جيڪا زبردست ۽ پُر جرئت فارسي زبان ۾ تقرير ڪئي اٿس اها بلڪل غور ڪرڻ جي لائق آهي، انهيءَ تقرير مان مرحوم جي ايماني همت ۽ سندس استقلالي قوت تي پوريءَ طرح روشني پوي ٿي.