[ 13 ]
Duman sa irarom iba man an nangyayari.
Turukaw sa mga banko asin sa mga saradit na tabureteng kahoy, sa pagoltanan nin mga maleta, mga cajon, mga alat asin mga tampipi, duwang lakad maghale sa maquina, sa init kan mga caldera, sa alisngaw nin tawo asin sa makasosomong parong nin aceite, nakikita an dakulang bilang kan mga sakay.
Su iba daing girong na nagtataranaw kan manlaenlaen na mga tanawon sa pangpang, su iba nagsusurugal o nagoorolay sa tahaw kan ribok kan mga pala (42), tanog kan mga maquina, siwik kan vapor na nakakaluwas, karapsaw kan tubig na nabubukag, mga pito kan bocina. Sa sarong gilid, tarambak siring sa mga bangkay, nagkakaratorog o muyang magkaratorog an nagkapirang mga parabariwas na intsik mga rorola, mga malungsi, nagtataragak su liwoy sa mga buka-bukang ngoso, asin napaparigos kan makuring ganot na nagbobolos sa bilog nindang lawas.
Nagkakapira sanang mga bagong-tawo, kadaklan mga estudiante, madaleng magkamiridbidan huli kan saindang mapution na gubing asin kan saindang malinig na mga hiro-hiro, na[ 14 ]ngangarahas na maglibot sa popa asin sa proa, minarolokso sa ibabaw nin mga alat asin mga cajon, mga magayagaya huli kan nagdadangadang na vacation. Tolostolos saindang pinag-oorolayan su mga hiro kan maquina nangaghihinguhang maromdoman ninda su mga kabtang na saindang nagkarilingawan sa Fisica, nagraralakaw sa palibot nin sarong daragang colegiala, mahimula su ngabil asin may kulintas na sampaguita, hinihinghingan sinda nin mga kataga na nakakapahoyom sainda o nakakapanahob sainda kan pintadong abanico.
Alagad, duwa, sa lugar na omayon sa mga pangangaladkang ito kan mga sakay, nakikipagpasuhay sa sarong ginoo na may pagkatawo na, alagad hambogon pa asin tanos pang marhay. Garong magkasi midbid na marhay asin ibinabari nin mata huli kan mga pagisusugad na itinatao sainda kan iba. Tara, su may pagkatawo na, su gubing plus na item nagaadal nin Medicina, si Basilio, midbid sa saiyang mga marhay na paomay asin mga katakatakang pagbobolong. Su saro, su lalong dakula asin orog kataba huli ta aki pang marhay, iyo si Isagani, saro sa mga tagapagawit o minsan na lamang tagapagsorosarambit (43) na nagruluwas kan taon na ito sa Ateneo, sadyating ugale, katalagahan, bihirang magtaram asin dai magparakaalo. An ginoong nakikipagolay sainda iyo an mayaman na si Capitan Basilio na namakal sa Manila.
“Si Capitan Tiago regular na gayo, opo,” an sabi kan estudiante na pighihiro su payo; “dai nanggad minapabolong . . . Hinatolan nin saro katawo, isinobol ako sa San Diego saging lamang mahiling kan harong, alagad tanganing pabayaan ko syang lubos na gayong makapag-apyan.”
Kan pagsabi kan estudiante nin saro katawo, an boot sabihon si Padre Irene, dakulang katood asin dakulang taga-paghatol ki Capitan Tiago sa saiyang mga huring aldaw.
“An opio saro kan mga manraratak sa mga panahon na ini,” an simbag kan Capitan kaiba an sarong pagbasangbasang asin kabaldian nin sarong senador na romano; “namidbiran iyan kan mga tawo soanoy, alagad dai nanggad an mga nagpalabilabi sa paggamit kaiyan.
Alintanang nagdadanay su kamuyahan sa pagadal sa mga clasicos (tandai nindong marhay, mga bagongtawo) su apian bolong lamang, asin kun dai, sabihi ako [ 15 ]nindo kun siisay an nagsisirigarilyo pa kaiyan. An mga intsik, an mga intsik na dai taratao nin minsan sarong katagang latin! !Ah kun ipinanongod lamang ni Capi tan Tiago an saiyang sadiri ki Ciceron ... (44)”
Asin an orog kahalangkaw na kabaldian luminadawan sa saiyang lawog na lujoso ahit na gayo. Mapangataman na gayong pinagmamasdan sya ni Isagani: an ginoong ito nagtitios nin kalipungawan sa kaitong soanoy.
“Alagad, magbalik kita sa sinabi nang Academia de Castellano,” an padagos ni Capitan Basilio; “sineseguro ko saindo na dai nindo aaboton... ”
“Opo, sa lambang aldaw -hinahalat nyamo,” an simbag ni'Isagani; “si Padre Irene, na nahiling mo gayod sa itaas, asin pinasiban (45) nyamo nin sarong padis na castano (46), nangako samuya. Makikipagkita sa General.”
“Dai bale! Minasolang si Padre Sibyla!”
“Somolang sya! Kaya minadigdi sa ... sa Los Banos, sa atubang kan General.”
Asin pinaghihiro kan estudianteng si Basilio su sai yang duwang kamaoo na pinagpapasangga nya su saro sa saro.
“Sabot na!” nagngingisi na nagpahayag si Capitan Ba silio. “Alagad minsan kamo magkaigwa nin pahintogot, saen kamo makoa nin tagamang-totostoson?”... (47)
“Igwa po kami; lambang estudiante maambag nin sikapat.”
“Alagad su mga profesores?”
“Igwa kami; kabanga mga filipino asin kabanga mga peninsulares.” (48)
“Asin an harong?”
“Si Makaraig, an mayaman na si Makaraig itinotogot an saro kan mga saiya.” (49) Si Capitan Basilio napiritan na pomadaog: handa an gabos kan mga hagbayon na ito.
“Sa ibang mga pangyayari,” an sabi na nangirogkirog, “bakong lubos na gayong maraot, bakong maraot an kaisipan, mantang dai narorogaringan an latin, masadirihan lamang an kastila. Yaon saimo, tocayo, an sarong katibayan kun paanong pasibog an satong lakaw. Kan panahon nya 6 nakakanood kita nin lapis ta su sa tong mga libro nagkakasururat sa latin; ngunyan naka[ 16 ]kanood kamo kaiyan nin kadikit, alagad mayo kamo nin mga librong latin, an saindong mga libro mga kastila asin dai ipigtotokdo an horon na ini: !aetas parentum pejor avis tulit nos nequiores! (50) siring na sabi ni Horacio.”
Asin pakasabiha ini hominale mabaskog siring sa sa rong emperador na romano. Hominoyomhoyom su duwang hagbayon.
“An mga tawong ito kan panahon,” an sabi ni Isagani, “sa gabos nagpapakasompong nin mga kapawotan; minomoknaan sinda nin sarong bagay asin sa lugar na magpakahiling kan mga karahayan minamasdan lamang an mga kagabatan. Muya ninda an gabos dumatong daing-garapgasap asin malinig siring sa bola nin billar.”
“Nin huli ta nasa saiyang kamuyahan an saimong amaon,” an pahayag ni Basilio; “pinagoorolayan ninda ang dapit sa mga panahon kasoanoy . . . dangoga, tamang gayo, anong sabi kan saimong amaon dapit ki Paulita?”
Namula si Isagani.
“Sinermonan ako dapit sa pagpili nin agom na babaye... Sinimbag ko na sa Manila daing ibang arog saiya, magayon, marhay na inadalan, ilo... ”
“Mayamanon, tihantik (51), mabansay an boot, daing ibang mga kakundian kundi sarong inaon na makangingisi,” an nakahoyom na dugang ni Basilio.
Ngunyan ominolok si Isagani.
“Mapadapit sa inaon, aram mo na tinogon akong hanapon ko su saiyang agom?” “Si Doña Victorina? Asin ipinangako mo tanganing ingatan saimo an katipan?”
“!Natural! alagad an pangyari iyo na su agom na lalaki nagtatago pa naman... sa harong kan sakong amaon!”
Magkasi hominoyom su duwa.
“Asin uya,” an padagos ni Isagani, “an dahelan na an sakong amaon na sarong tawong masinonod sa magkakanigo habong lumaog sa camarote, takot na hapoton sya ni Doña Victorina dapit ki Don Tiburcio. Honahonaon mo! kan maaraman ni Doña Victorina na ako pasajero de proa, hiniling ako nin sarong pagbasangbasang...”
Kan mga hidaleng ito naglulusad si Simoun asin kan [ 17 ]makita su duwang hagbayon.
“!Bantay, Don Basilio,” an sabi na nagpataratara sa mapagampon na tingog, “magbabakasyon ka? Kahimanwa mo an ginoo?”
Ipinamidbid ni Basilio si Isagani asin nagsabi na bako sindang magkahimanwa, alagad bakong harayong marhay an saindang banwaan. Si Isagani nageerok sa pangpang nin kadagatan sa contra costa.
Inogid ni Simoun sa dakulang pangataman si Isagani, na sa kabaldian kaini bominirik asin pinotitokan sya dara an sarong mapagagyat na talad.
“Asin komosta an lalawigan?” an hapot ni Simoun na inatubang si Basilio. “Komosta, dai mo midbid?”
“Paano kong mamidbiran na dai pa sagkod ako nakabatay duman? Sinabihan ako na dukhang marhay asin dai nagbabakal nin alajas.”
“Dai kami nagbabakal nin alajas ta dai mi kaipuhan,” an laghod na simbag ni Isagani, na nasaktan sa saiyang sa taga-lalawigan na kaabhawan.
Sarong hoyom lominadawan sa malungsing ngabil ni Simoun.
“Dai mo ipagraot sa boot, hagbayon,” an simbag, “dai lamang ako nin maraot na kaisipan, nin huli ta pinatotohanan na gayo sakuya na haros gabos na parroquia na sa kamot nin mga clerigong indio, nagsabi ako sa sako mansana: an mga fraile kaniguan na an pagmawot na magkaigwa nin parroquia asin an mga franciscano nasisinangan sa mga orog kadukha (52), mala ta kun magkasi magpahoronod sa mga clerigo, iyan tanda na duman dai namimidbid an ladawan kan hade !Ahay, mga ginoo, madya kamo magirinom kita nin cerveza asin mag-alap (53) kita sa kauswagan kan saindong lalawigan!”
Nagpasalamat su mga hagbayon asin nagsarahotan na dai sinda nagiinom nin cerveza.
“Sala an saindong gibo,” an simbag ni Simoun na hayag na gayong dai naoyonan; “an cerveza sarong marahay na bagay, asin ngunyan na aga nadangog ko si Padre Camorra na an nakikitang kakulangan nin karigonan sa bansang ini minagikan sa kadakolan nin tubig na iniinom kan mga nageerok digdi.”
Si Isagani na haros katopong kan joyero, tominindog nin tanos! [ 18 ]“Tara, sabihan mo si Padre Camorra,” naghidaleng tumaram si Basilio na hilom na siniko si Isagani, “sabi han mo sya na kun tubig an saiyang inomon, bakong arak o cerveza, sakale, magtagumpay kita gabos asin dai nakakapagparatao nin dahelan sa pagtaram . . .”
“Asin taraman mo sya,” an dugang ni Isagani, “na dai pinakimanohan sa mga paniniko kan saiyang katood, na an tubig mahamison asin nagsisipabayang inomon, alagad linalamos an cerveza asin sinisigbo an kalayo; kun mannit, alisngaw; kun nabubukag, kadagatan asin nagkaigwa nin panahon na rinatakan su kasangtawohan asin pinahonoghonog su kinaban sa mga natutugsaran kaiyan!”
Itinongkahal ni Simoun su saiyang payo asin minsan dai nababasa su saiyang paghiling ta natatahoban kan saiyang bughaw na salming sa mata, sa natatada kan saiyang lawog nakikita na sya nagtataka.
“!Marayrahay na simbag!” an sabi; “alagad natatakot ako na magkaraw sya asin hapoton ako kun noarin magiging alopoop an tubig asin kun noarin magiging ka dagatan. May pagkadaing-paniwala asin mapag-ologolog na marhay si Padre Camorra!”
“Kun initon iyan (54) kan kalayo, kun an mga saradit na salog na ngunyan hiriras sa mga garaak na mga kasalogan, itinotolak kan kapaladan magkatiripon sa kaladman na kinokotkot kan mga tawo,” an simbag ni Isagani.
“Dai, ginoong Simoun,” an dagdag ni Basilio sa mapagsubang tingog. “Ulita saiya an rawitdawit na ini kan katood ta mansanang si Isagani:
“Tubig kami, sabi nindo, kamo kalayo; Siring sa muya nindo, nangyari na gayo! !Mabuhay kita sa kamoninongan Asin kan solo di kita makita na nakikilaban! Kundi boronyog sa pakanood nin kadonongan Kan mga caldera sa mainit na kamugtakan, Daing kaangotan, daing kaongisan, Hamanon ta an alopoop, ikalimang bagay, Kauswagan, buhay, liwanag asin silansikan!”
“Utopia, utopia!” an daing kabuhayan na simbag ni Simoun; “magkakasabatan na an maquina . . . inomon ko ngona an sakong cerveza.”
Asin daing paaram, binayaan su duwang katood. [ 19 ]“Alagad, anong saimo ngunyan ta manglalaban ka?” an hapot ni Basilio.
“Mayo, inda; alagad pinangingirhat ako kan tawong iyan, haros natatakot ako.”
“Pinagsisikmol taka; dai mo aram na ini pinagaapod na Cardenal Kayumanggi?” (55)
“Cardenal Kayumanggi?”
“0 Maitom na Kahalangkawan (56), siring sa muya mo.”
“Dai ko ika masabotan!”
“Si Richelieu (57), may hapotan kaitong capuchino na pinagaapod na Kahalangkawan na Abohon (58); tara ini sa General. . .”(59)
“Totoo?”
“May nadanggan ako kaiyan... sa likod sa giraray naglilibak saiya (60), asin iniilay (61) sya sa atubangan.”
“Naggigian man ki Capitan Tiago?”
“Magpoon kan enot na aldaw kan saiyang pagdatong, asin sayod na gayo na ibinibilang syang kaagaw. .. sa panonod.. . Asin sa paghona ko makikipagkita sa General mapadapit sa pagtokdo nin kastila.”
Kan horas na ito ominabot an sarong sorogoon sa pagsabi ki Isagani na pigapod sya kan saiyang amaon. Sa saro kan mga bangko sa dolon asin kasaralak kan ibang mga sakay nagtutukaw an sarong clerigo (62) naghihiling kan tanawon na pasonodsonod na minaladlad sa saiyang paghiling. Tinataohan sya nin matutukawan kan saiyang mga kataraid, su mga lalaki, kun minalabay sa harani, minatorokas kan kalo asin su mga parasugal dai nangangarahas na ibugtak su saindang lamesa sa harani kan saiyang namumugtakan. Kadikit na magtaraman an pading ito, dai nagsisigarilio, dai man minapahiling nin mapaghambog na gawe, dai nya ikinasosopog na makipagsalaksalak sa iba asin pinapasalamatan an mga itinataong kagalangan may kaibang kapinuhan asin kabansayan na baga nakakamapinapadanggan sya nin marhay asin minimidbid na bulanos. May pagka tawo na, haros mapuputi na su buhok, ala gad garong maginhawa pa syang marhay, asin minsan nagtutukaw, mabaskog su lawas asin tanos su payo, ala gad daing kaabhawan asin daing kapangahasan. Napapapalaen sa pangkat nin mga pading indio, kadikit, na gayo, na kan mga panahon na ito mga naglilingkod na [ 20 ]mga coadjutor o nagpapalakaw provisional lamang nin nagkapirang parroquia, may pagtiwala asin kapormalan na baga may pakatalastas kan karapatan kan saiyang pagkatawo asin pagkasinanglitan kan saiyang katongdan. Sarong pagoyod na pagogid kan saiyang sa luwas, bako nang su mga mapuputi nyang buhok, tolos mansana minapahiling na sya manongod sa ibang panahon, kasu an mga nangongorog karahay na mga hagbayon dai nagkatarakot na ipamantaag su saindang karapa tan huli sa pagpapadi, kasu an mga clerigo parantay an paghiling sa mga fraileng siisay man, asin kan an pangkat na ito, na dai pa dinidigtaan asin dinodusta, naghahagad nin mga tawong talingkas asin bakong mga oripon, halangkaw na mga isip asin bakong mga boot na mga nasasakopan. Sa saiyang lawog na mamondo asin magabat nababasa an kamoninongan kan kalag na pinarigon kan pagadal asin paghorophorop asin, sakale, natantan na huli sa mga bulanos na mga kalagnon na mga pagtios. An clerigo na ito iyo si Padre Florentino, amaon ni Isagani asin an saiyang salaysay (63) magogotos sanang tunay.
Aki nin sarong mayamanon na familia sa Manila, mabansay na panglawog asin mga magayagayang kamugtakan sa pagbanaag sa kinaban, sagkod pa man dai nakamate na sya inaapod sa pagkapadi; alagad, su saiyang ina, huli sa mga kapanugaan o kapangakoan sa Dios, pinirit sya na lumaog sa seminario pagkatapus nin bakong didiit na pakikigbaka asin panalang mga pasuruhay. Sya (64) katood na gayo kan arzobispo, marigon na bulanos su saiyang boot, asin dai mababari siring sa arin man na babayeng maki-Dios na naghohonang binabahasa (65) an boot nin Dios. Sayang lamang kan pagsolang kan hagbayon na si Florentino, sayang na sya nakimayo, sayang na nagpasahotan kan saiyang mga pagkamoot asin naglalang nin mga escandalo; sukat na magpadi sya asin iyo kan igwa nang duwang polo may limang taon na kagurangan: inordenan sya kan arzobispo, asin maogmang marhay su enot na misa, nagkaigwa nin tolong aldaw na fiesta asin nagadan su ina na mamongaya asin masinang (66) iwinalat saiya su gabos nyang mga dai tibaad.
Alagad sa pakibakang ito nagkaigwa si Florentino [ 21 ]
nin lugad na dai na sagkod napila: nagkapirang semana
bago omabot su inot na misa, su babaye na namotan
nya nin orog napakasal sa sarong daing kamugtakan,
huli sa pagkadaihi nin pagsarig; an hangkoi na ito an
namatean nyang marhay; nawara su saiyang marigon
na boot, magabat saiya asin dai matios an pagkabuhay.
Huli sa kabanalan asin kagalangan sa saiyang kamugtakan (67), an daing palad na itong pagkamoot ilinigtas
sa mga angpas na nagkakahorologan nin mga cura na
mga regular asin mga secular (68) sa Filipinas. Ipinanongod su saiyang sadiri sa saiyang mga feligreses
huli ta katongdan, asin sa kamuyahan, sa mga ciencias
naturales.
Kan mangyari su mga nangyari kan ika-pitong polo may duwa (72), natakot si Padre Florentino na su sai yang curato huli kan dakol na mga kapakinabangan na itinatao makaapod kan pangataman sa saiya, asin matiwasay sa ibabaw nin gabos hinagad su saiyang retiro, magpoon kaito nagpuli siring sa sarong particular sa mga daga kan saiyang familia, na nagkamurugtak sa mga pangpang kan Pacifico. Duman inataman nya an saro nyang makoama, si Isagani, alinsunod sa mga malicioso aki nya sa saiyang dating katipan kan mabalo, natural na aki nin saro nyang pinsan na babaye sa Manila alinsunod sa orog ka mga pormal asin mga nakakasabot na gayo.
Nakita su clerigo (69) kan capitan sa vapor asin pinirit ito na lumaog sa camara asin sumakat sa cubierta. Tanganing mapiritan suminabi pa:
“Kun dai ka dumuman, an mga fraile maghohona na habo kang makiayon sainda.”
Daing ibang nahimo si Padre Florentino kundi omako asin ipinaapod su saiyang makoama tanganing ipasabot saiya su nangyayari asin itogon saiya na dai magrani sa camara alintanang itoon duman (70).
“Kun mahiling ka kan Capitan, aanyayahan ka asin mapapaglabilabihan ta an saiyang pagkamarahayon.”
“!Mga bagay kan sakong amaon!” an isip ni Isagani; “gabos tanganing dai magkaigwa nin dahelan sa makiolay ki Doña Victorina.”