[ 22 ]
- Ich weiss nicht was soll es bedeuten Dass ich so traurig bin!
Kan pataratarahon ni Padre Florentino su sadit dai na naghahade an maraot na boot sa nakaaging pasuruhay. Sakale, nakalasig (71) su mga maogmang mga harong sa banwaan nin Pasig, su mga copita nin Jerez na saindang inirinom sa paghanda o huli gayod ta may hinahalat sinda na sarong marhay na pamahaw; maging sarong bagay o iba, an pangyari iyo na nagngingirisi asin nagsusurubahan sagkod kan maniwang na franciscano, minsan dai nagpapararibok na gayo: su saiyang mga ngisi garong panghetsura nin sarong naghihingagdan.
“ !Mga maraot na panahon, mga maraot na panahon!” an sabi ni Padre Sibyla na nagngingisi. “!Vamos, hare pagsabi kaiyan, Vice-Rector!” nagsimbag su canonigong si Irene na iinosol su silla na natutukawan kaito (72); “sa Hong Kong marhay an sa indang karasal asin minalalang kamo nin lambang sadiri (73) na... !vaya!”
“!Halo, halo!” an saiyang simbag: “dai nindo nakikita an samuyang mga gastos, asin an mga tawo sa samong mga hacienda nagpopoon na makisuhay...”
“!Ea, igo na an mga sorosombong, punyales, ta kun dai mahibi ako!” maogmang kominurahaw si Padre Camorra. “Kami dai naghihinanakit asin mayo kaming mga hacienda, dai man nin mga banco. Asin maaraman nindo na an sakong mga indio magpoon nin pagtawad kan mga derecho asin pinagsasambitan ako nin mga tarifa! Hilingon nindo na ngunyan pagurawihan ako nin mga tarifa, asin bakong iba kundi su ki Arzobispo Don Basilio Sancho, punyales! Garo bagang magpoon kaito sagkod ngunyan dai naghalangkaw an halaga kan mga barakalon. Ha, ha, ha! An6 ta an sarong bonyag kaipuhan na humababa sa sarong guna? Alagad sagin dai ko nasabotan, kinokobra ko su sakong mahihimo asin dai ako sagkod naghihinanakit. Bako kaming mga timawa, suwal ka, Padre Salvi?”
Kan horas na ito tominonga sa escotilla su payo ni Simoun.
“Pero, saen ka hominorok?” kinorahawan sya ni Don [ 23 ]Custodio na nakalingaw nang lubos kan maraot na boot; “Nawara mo su orog karahay sa paglakbay!”
“Psh!” an simbag ni Simoun na nakasakat na: “nakakita na ako nin dakol na mga tubig asin mga tanawon asin nagkakahalaga na sana sakuya an mga nagpapagiromdom nin mga alimat.(74)”
“Mga alimat, igwa nin nagkakapira an Pasig,” sominimbag su Capitan na habó nyang pagbasangbasangon an salog na saiyang pinagsasakayan asin pinagkokoahan nya kan saiyang pagbuhay; “igwa ka kan su sa Malapad-na-bató, gapong sinanglitan bago dumatong su mga kastila bilang erok kan mga espiritu; dangan, kan malaglag na su anito (75) asin narangsaan su gapo, naging ontokan nin mga tulisan na magpoon sa itaas kaito madaleng nabibihag an mga makauugnay na mga banka (76) na nakikipagbaka sa solog asin sa mga tawo. Dangan pa kaiyan, sa panahon nyato, sa kasakitan nin tawo na nagbugtak duman kan saiyang kamot, sinasambit ini o an osipon na ito dapit sa nabalitwang banka asin kun ako sa pagliko kaiyan dai ko gamiton an sakong anom na pakamaté, makakabangga ako sa kagigiran kaiyan. Igwa ka nin saró pang alimat, su sa cueva ni Dona Jerénima na ikakaosipon saindo ni Padre Florentino....”
“!An gabos nakaaram kaiyan!” an mapag-ologolog na saligbaton ni Padre Sibyla.
Alagad maging si Simoun, maging si Ben Zayb, maging si Padre Irene, maging si Padre Camorra mga dai tatao kaito asin hinagad ninda su osipon (77) su iba sa pagpangisi lamang asin su iba sa pagkamuyang gayong makaaram. Su elérigo, sa mapagpangisi man na tingog siring sa paghagad kaito kan iba, siring sa gurang na paratokdó na nagoosipon sa mga aki nagsabi.
“Saró syang estudiante na nangakong magpakasal sa sarong daraga sa saiyang bansá na garong dai na nya naromdoman liwat. Sya (78), dayupot, nagparahalat saiya sa halawig na mga taon; nakalihis su saiyang pagkaaki, ominimyos asin sarong aldaw nabaretaan na su dati nyang katipan arzobispo sa Manila. Nagbalatkayo nin sa lalaki, ominagi sa Cabo asin ominatubang sa Saiyang Kaliwanagan na gayo (79) asin naghagad na otobón su panuga saiya. Dai sa pagkahimo su pinaghahagad asin ta kun siring nagboot su arzobispo nagboot na andamon su cueva na saindo gayod na nakita linanoban [ 24 ]asin sinamnohan nin mga balagon. Duman nagerok asin duman nagadan asin duman ilinobong asin sabi sa osipon matabang marhay si Dona Jeronima na sa paglaog kaipuhan na tomagilid. Su saiyang kabantogan na encantada guminikan sa saiyang ugale na itinatapok nya sa salog su mga kagamitan na pirak na saiyang kinaipuhan sa mga masamwang na dulaan na dinadalaw nin dakul na mga ginoo. Sarong hikot nalaladlad sa irarom kan tubig asin namumugtakan kan mga kasangkapan na pinaghohorugasan duman. Dai pang duwang polong taon nagbobolos su salog haros nagsasapagid sa bonganga kan lungib, sa diitdiit naghaharayo duman bi lang nalilingawan na kan mga indio su giromdom kaito.”
“!Marayrahay na alimat!” an sabi ni Ben Zayb, “masurat ako nin sarong pasal (80). Makayoyogto!” Nagiisip si Doña Victorina na magerok sa ibang lungib asin masabi na kuta kan maagawan sya ni Simoun kan tataramon.
“Alagad anong sa ganan mo kaiyan, Padre Salvi,” hinapot su franciscano na nalologom sa sarong paghorophorop; “bakong sa ganan mo an Saiyang Kaliwanagan, sa lugar na taohan nya nin lungib, sukat na ilinaog nya sa sarong beaterio, halimbawa sa Santa Clara?” Hiro nin pagtaka sa ki Padre Sibyla na nakakita ki Padre Salvi na nangibigkibig asin pinasalimbadan ki Simoun.
“Huli ta bakong matanos,” an padagos ni Simoun sa orog, kadakulang pakaalam (81), “taohan nin batong ontokan an sarong tinotuya-tuya nyato sa saiyang mga paglaom; bakong sa banal na sa siring na bagay ipamantaag sya sa mga sugot, sa sarong lungib, sa pang pang nin salog; namamarong nin boring-kantada asin ananaklot. Lalong marahay gayod, orog kabanal, orog kamabansay, orog kaoyon sa mga pinagtotodan sa bansang ini na laomon sya sa Santa Clara bilang sarong bagong Heloisa, pagtaga-giawon asin pagtaga-rangahon sya. Anong sabi mo?”
“Dai ko mahihimo asin dai ko sukat paghokman an gawe kan mga arzobispo,” an binabarodan na simbag kan franciscano.
“Alagad gobernador eclesiastico ka, nasa lugar kan arzobispo nyato, ano ang gigibohon mo kun siring an mangyari saimo?”
Kominirogkirog si Padre Salvi asin matoninong na [ 25 ]nagdugang:
“Bakong angay na isipon an dai mangyayari. Alagad mantang alimat na pinaghohororonan, dai nindo malingawan an orog kagayon huli ta iyo nanggad an totoong bulanos, su sa gibong-ngangalasan ni San Nicolas, na nakita nindo an karogmokan kan saiyang simbahan. loosip ko ki ginoong na dai sa pakaaram kaiyan. Garong kan enot, su salog siring man su danaw, lakop nin mga angongolkol, darakulaon asin manibong marhay na inaatake an mga baroto asin pinapakiribadkibad sa saro sanang piltik kan ikog. An satong mga cronica nagbabareta na sarong aldaw, sarong intsik na bakong bonyag na sagkod kaito habo pang maging cristiano nagagi sa atubang kan simbahan, kan panale sanang pomahiling saiya su demonic sa lawog nin angongolkol, binalitwa su baroto tangani masiba sya asin darahon sya sa gagamban (82). Sa pasabong nin Dios, kan horas na ito inarang kan intsik si San Nicolas asin naging gapo tolos mansana su angongolkol. Su mga tawo kaito nagsasabi na su halimaw mahihimong mamidbid sa mga katipak na bato na nagkatarada saiya (83); kun manongod sako mapapatotoohan ko namamansayan ko pang marhay su payo asin sa paghiling kaito masasabi na dakulaon su halimaw.”
“!Katakataka, katakatakang alimat!” an sabi ni Ben Zayb, asin nangako na masurat nin sarong articulo. Su descripsion kan halimaw, su kangirhatan kan intsik, su tubig sa salog, su mabotong... Asin nangako na pagaaragid-agidon nya an mga katinubdan. Huli ta hilingon mo, sarong intsik na bakong bonyag mag-arang sa tahaw nin orog kadakulang panganib sa saro naman na santo na namidbid nya lamang sa dinangpagdangog asin dai nya pinaniwalaan . . . Digdi dai nababagay itong talinhaga na lalong-mahalaga an maraot na midbid ki sa marahay na mimidbidon. Kun ako sa China asin mamugtak ako sa siring na kasibutan, aarangon kong enot an santo na orog kadai midbid sa calendario bago si Confucio o si Budha. Kun an bagay na ini hayag na kahalangkawan kan catolicismo o kapang-alang-alangan na dai bagay asin salang bunga nin mga hotok nin madilaw na lahi (84), mapapaliwanag lamang iyan kan tulahok na pagadal kan an antropologia.
Asin inarog ni Ben Zayb an daging kan tingog nin sarong catedratico (85) asin kan saiyang toldo guminu[ 26 ]hit nin talidong sa angkas na pinagtakahan nya su saiyang isip na sa mga bagay na daing mga kanongdanan tataong magkoa nin mga padamgo asin mga bunga baga bilang. Asin huli ta nakita si Simoun na nariribaraw asin sa saíyang pagloba pinagiisipisip su isinasabi pa lamang, hinapot ito kun baga anong pinagiisip.
“Sa duwang bagay na mga mahalagang gayo,” an simbag ni Simoun, “duwang hapot na ikakadugang mo sa saimong articulo. Enot, anong nangyari sa demonio kan panalé sanang makolong sa laog nin sarong gapo? nakadulag, nawalat duman? naigrit? asin ikaduwa, kun su mga naging gapo na mga hayop na sakuyang nakita sa manlaenlaen na mga museo sa Europa bakong mga victima nin sarong santo kan dai pa linalanopan an kinaban?”
Magabat na marhay su daging kan tingog kan joyero, asin natotoked baga bilang kan saiyang told6é su saiyang Angog bilang anda nin dakilang pagiisip na lubosan na gayong sinimbag ni Padre Camorra:
“¡Siisay nakakaaram, siisay nakakaaram!”
“Asin mantang alimat an pinag-oorolayan, asin palalaog na kita ngunyan sa danaw,” an simbag ni Padre Sibyla, “garong dakol an naaaraman kan Capitan”...
Kan hidaleng ito su vapor palalaog na sa sapaw asin su tanawon na namamantaag sa saiyang mga mata tunay gayong makagigilantas. Su gabos naimpresyonar na gayo. Sa atubangan nalaladlad su magayon na danaw na napapalibotan nin mga hidyaw na pangpang asin mga bughaw na mga bolod siring sa sarong dakulang espejo nin marcong mga esmeralda asin mga zafiro na panalmingan kan langit sa saiyang tala-sinag. Sa gamping too nalaladlad su hababang pangpang, na minabilog nin mga borobila4ong nin mga magagayon na mga liko, asin duman sa harayo, para-para na, su kawing kan Sungay: sa kahampang asin sa pondo nagtitindog su Makiling makamahalan, makagigilantas, napopotongan nin mga maninipis na mga panganoron; asin sa wala dapit su puro nin Talim, su Susong-Dalaga, nin mga mapapanas na mga alon-alon na pinagkanigoan kan pagngaran kaito.
Sarong mahayahay na simuy mahamis na kinikiso su mahiwas na kaibabawan.
“Tamang gayo, Capitan,” an sabi ni Ben Zayb na ominatubang; “aram mo tabi kun saén dapit kan danaw [ 27 ]ginadán an sarong nagngangaran na Guevara, Navarra, o Ibarra?"
Gabós huminiling sa Capitán maliban ki Simoun na isinalingoy sa ibang gampi su payo na baga may pighahánap sa pangpang.
"Ay oho!" an sabi ni Doña Victorina," "haen, Capitán? nakawalat gayod nin mga gará-gará sa tìbig?"
Nagkapira pagkiyat si ginoóng marahay, tandá na nababalding padagos, alágad kan makita su pakikimayó sa mga mata kan kagabsan, omenenotan nin nagkapirang lákad pasíring sa dólon asin sinagidsid su pangpang.
"Hiling tabí kamo dumán," an sabi sa tingog na pahangang mamaté pakatapus na masáyod nya na dai dumán nin mga ibang tawo; "alinsunod sa cabo na naglalang kan pangkat na mabókod, kan makita ni Ibarra na napapalibotan, tominagbang sa sakayán dumán sa harani kan Kinabutásan asin, pakapagparalángoy sa pagoltanan nin duwang tubig, linambat an bilog na agwat na iyán na mahigit sa duwang milla, pinatataratara kan mga bala sa lambang pagootwalán kan payo tangáning dai makahángos. Sa enotan nawará ninda su saiyang gíbay (86) asin sa horoharayó nagpakatuklás nin garong kúray nin' dugó. Asin Ingunyan na gayo igwa nang kagtolong (13) taón, aroaldaw, na nangyari iniho."
"Diyatá su saíyang bangkay?"... an hapot ni Ben Zayb.
"Sominaró sa bangkay kan saíyang amá," an simbag ni Padre Sibyla; "bakong saró man na filibustero, Padre Salvi?"
"Iyan an talagang mga barátong paglobong, Padre Camorra, anó?" an sabi ni Ben Zayb.
"Sa giráray sinasabi ko na mga filibustero an mga dai nagbabayad nin mga matanog na lobong," an simbag kan naonabihan na nagngingisi sa orog kadákulang kaogmahan.
"Alágad anong nangyayari saimo, Ginóong Simoun?" naghapot si Ben Zayb kan makita su joyero, na daing hiró-hiró asin baga may iniísip. "Ika nalololá, ika, parasákay! asin sa sarong tórong túbig na síring kainiho?"
"Dahel ta sasabihon ko saimo," an simbag kan Capitán na nagkaigwang pagmahal sa gabós na itong mga [ 28 ]pook; “hare ini pag apoda na tagda nin tubig; dakula pa sa arin man na danaw sa Suiza asin sa gabos sa Espana sararo; nakakita ako nin mga gurang na mga dumagat na nagkarolola digdi.”