[ 39 ]
Ominabot sa San Diego kan horas na su procesion kan Nochebuena naglilibot sa mga lansangan. Naabala sa dalan, nasayang nya an dakol na mga horas huli ta su cochero na nakalingaw kan saiyang cedula denetener kan Guardia Civil, yinogyog nin nagkapirang kulata asin dangan dinara sa cuartel sa atubang kan comandante. [ 40 ]Ngunyan ominontok naman su carromata tanganing makaagi su procesion, asin su cochero na binanog nagalang na minatokas kan kalo asin nangangadye nin sarong Ama Nyamo sa enot na dominatong na ladawan sa andas asin garong sarong dakulang santo. Saro itong gurang na halabaon su barabas, nagtutukaw sa pangpang nin sarong hukay, sa tongod nin sarong kahoy ningabos na clase nin mga disekadong mga bayong. Sarongkalan na may koron, sarong almires asin sarong pangronot kan buyo iyo lamang an mga kasangkapan bagapagpahayag baga bilang na su gurang nabubuhay tampiman sana kan hukay sain duman nagloloto nin pagkaon. Iyo ito si Matusalem sa pangkatinubdan na mga ladawan sa Pilipinas: su saiyang talagad (95) asin sakale kagubay pinagaapod na Noel sa Europa asin lalong mamongayahon asin orog kamaogmahon.
“Kan panahon kan mga santo,” an nasa isip kan cochero, “hayag na daing mga Guardia Civil, ta huli kan mga culata daing mabubuhay nin halawig.”
Kasunod kan dakulang magurang, su tolong Hadeng Mago sa mga saradit na kabayo na nagkikinaranding, orog na su negrong si Melchor (96) na garong mararabasan su sa saiyang mga kaibahan.
“Dai, dai kaito sukat magkaigwa nin mga Guardia Civil,” an panapus na akala kan cochero na sa irarom kan saiyang boot naoori sya sa mga mamongayang itong mga panahon; “ta kun iyo an negro na iyan na nangangahas nin siring na kawat sa kataid kaiyan duwang kastila (si Gaspar asin si Baltasar) (97) nabilanggo na kuta.”
Asin kan makamasid na su negro may potong na coroim asin hade siring kan duwang kastila, natural na masaisip nya su hade kan mga indio asin hominagayhay.
“Aram mo po,” an saiyang magalang na hapot ki Basilio, “kun hiwas na su bitis na too?”
Ipinaulit ni Basilio su hapot.
“Kiisay bitis na too?”
“Sa hade!” an simbagkan cochero sa hababang tingog, may kaibang dakol na misterio.
“Hadeng ano?”
“Su satong hade, su hade kan mga Indio...” Hominoyom si Basilio asin nangirogkirog. Hominagayhay uli su cochero. An mga indio sa mga langtad may iniingatan na sarong alimat na su sain[ 41 ]dang hade, na nabibilanggo asin natatalikalaan sa lungib nin San Mateo, madatong sarong aldaw sa pagagaw sainda sa pasakit. Lambang sanggatos na taon pinopotol an saro kan saiyang mga talikala, asin buhi na su magibong na kamot asin su walang bitis; su too na sana an natatada. An hadeng ini iyong nagpapalinog asin nagpapahonoghonog kan daga kun nagbubulu o nagkikibigkibig, makosogon na marhay na, sa paggawgaw saiya kan kamot, inaabotan sya nin tulang, nasa pagkadoot saiya napopolbos. Dai ikinasasaysay kun ano an dahelan, kun ngata ta pinagaapod kan mga indio na hadeng Bernardo, sakale, ikinalilibong ninda ito sa ki Bernardo Carpio.
“Kun makatangkas na an bitis na too,” an maluhay na tataramon kan cochero na pinoot an sarong hagayhay, “itatao ko saiya an sakong mga kabayo, maglilingkod ako saiya asin magpapasibaya akong gadanon ... Ililigtas nya kita sa mga civil.”
Asin sinonod nin malipungaw na paghiling su tolong hade na naghaharayo.
Dangan sominonod su mga aking lalaki sa duwang rayray, mga mamondo, mga magabat su panglawog baga pinagpiririt lamang sa kosog. Su iba nagiirilaw nin dadyangaw, su iba darakulang kandila asin su iba mga farol na papel na may mga togod na kawayan, nagpapangaradye sa kagsing na tingog kan rosario na baga nakikipagiwal. Kasunod man si San Jose sa masipag na andas, sa mapagtios nyang lawog asin mamondo asin su sogkod nyang may mga burak nin azucena, sa tahaw nin duwang Guardia Civil na baga dinadara syang bilanggo, ngunyan sayod na kan cochero su pamandokon kan santo. Asin maging huli ta nariribarawan sya na nakikita nya su mga Guardia Civil o dai sya nin dakulang kagalangan sa santo na may siring na pagiriba, dai nangadye ni minsan sarong requiem aeternam. Sa hurihan ni San Jose su mga aking babaye na may mga ilaw, nasosokloban su mga payo nin mga panyong may mga torotiriklop sa irarom kan koko, siring man nangangaradye kan rosario minsan bakong gayong daragit na siring kan mga aking lalaki. Sa tahaw may mga nakikitang naggogoroyod nin mga korokonejong papel de Japon, na nagkakairilawan nin sadit na kandilang pula, sa itaas su ikog-ikog na tinabas na papel. Su mga barobata nagdaralaw sa procesion dara an mga kawatan na ito sa pagpaogma kan pagkamondag [ 42 ]kan Mesias. Asin su mga hayophayop, na mga matataba asin mga bilogon siring sa sogok, garong mga masisinang na gayo na kun gayod minabaralintok, dai nakakapaghinirimbang, nagkakapurukan asin nagkakasorolo; minagap su kagrogaring sa pagparong kan siring kakosog na lagablab, naghahayop, pinaparong su laad sa makuring kapapaspas asin kan makita ito na nagkaralaglag hominibi. May kamondoan na nagmamasid su cochero na su lahi nin mga hayophayop na papel nagpapara lambang taon na baga dinarapoan man kan damat siring sa mga buruhay na hayop. Sya, su binanog na si Sinong, nakaromdom kan duwa nyang mga marayrahay na kabayo na tanganing dai magkaorolakitan saiyang pinaberendisyonan sunod sa hatol kan cura, naggasto sya nin sampolong pisos: maging an pamahalaan, maging an mga cura, dai nagpakadayag nin orog karahay na bolong laban sa epizootia asin nagkagaradan man giraray (98). Alagad naranga syang gayo huli ta, magpoon kan pagwirik kan bendita, su mga latin kan Padi asin su upatyara (99), linuwasan su mga kabayo nin mga aso, nagpahiriling nin kahalagahan mala ta dai nangagsipabaya na sinda engantsahan asin sya, bilang marhay na Cristiano, dai nangahas na padusahan an mga ito ta sinabihan nin sarong Hermano tercero na benditado an mga ito.
Sa hurihan kan procesion su Virgen, sa Divina Pastora su panggubingan may kalo na frondeuse halakbang na paldiyas asin halabang lawin, sa pagpahayag kan paglakbay pasiring sa Jerusalem. Asin tanganing ikasaysay su pagkamondag, nagboot su cura na padaradakulaon su talye asin bugtakan nin mga dugnit asin gapas sa irarom kan palda, tanganing sa bagay na ini dai nin makapagduwaduwa kan saiyang kamugtakan. Saro itong magayonon na longon, siring man mamondo su panglawog, arog kan gabos na mga ladawan na ginigibo kan mga filipino, sa sarong kamugtakan na baga may pagkasopogsopog, sakale siring an pagkapamugtak kaito kan Padre Cura. Sa atubangan may nagkapirang cantores, sa likodan igwa nin nagkapipirang mga musico asin su manonongod na mga Guardia Civil. Su cura, siring sa sukat paghalton pakatapus kan saiyang ginibo, dai ominiba (100); kan taon na ito dagit na marhay huli ta nangaipong gumamit kan saiyang diplomacia asin gramatica parda tanganing madara su mga tawo na bo[ 43 ]mayad nin tolong polong pisos sa lambang misa de aguinaldo sa lugar kan duwang polo na parating kabayadan.
“Nagigi na kamong mga filibustero,” an sabi.
Garong naribaraw na marhay su cochero kan mga bagay na saiyang nakita sa procesion ta pakalihis kaini asin kan sabihan sya ni Basilio na dumagos na, dai nakamangno na naparong su farol kan carromata. Siring man dai kaito nagatiparo si Basilio, na nalilinga sa kahihiling kan mga harong, na nagkakairiwalan sa laog asin sa luwas nin mga saradit na farol na manibaiba su pagkagibo asin sarisaring kuray, nin mga bitoon na napapalibotan nin karaskas asin may haralabang ikog, na kun nayoyogyog kan doros minabilog nin mahamis na haginghing, asin mga sirang ikogan asin payong napapaghiro-hiro may vaso nin lana sa laog, nagkakabiritay sa mga sogod kan bintana sa sarong pagkamugtak na magayagayang totoo asin dating pinagtotodan. Napagmasdan man ni Basilio na nagromarom su mga ilaw, nagdiklom su mga bitoon asin kan taon na ito kulang nin mga kalaykalay asin mga bitay ki kan sa tominalikod na taon, asin ini kulang pa ki kan sa sinondan kaini.. . Pahangang magkaigwa nin togtog sa mga lansangan, dai nadangog sa gabos na mga harong su mga magayagayang pinaragkay sa dapog asin, inakala kan hagbayon na gikan ito sa nataodtaod nang bakong marhay na kamugtakan, dai ikinapabakal nin marhay na halaga su azucar, nasayang su mga inaning paroy, labing kabanga kan mga hayop nagkagaradan, asin nagiritaas asin nagdakol su mga buhis na dai naaraman kun napan-o asin kun ano, alintanang nagdadakol su mga pagpapasakit kan Guardia Civil na minagadan kan mga kagayagayahan sa mga banwaan.
Ini nanggad an pinagiisip nya kan dumaging sa angkas an sarong marigon na !ontok!. Nagagi sinda sa tangod kan cuartel asin nahiling kan saro sa mga bantay na palsok su ilaw kan carromata asin dai ito makapagdanay nin siring. Nagpoon nin pagoran nin mga paglanghad sa makauugay na cochero na sayang lamang na nagpapasarahotan na naabala sinda kan procesion, asin nin huli ta kokolongon huli sa paglapas sa mga pagboot asin pakatapus ibugtak sa mga pahayagan, su moninong asin maalam na si Basilio lominusad sa carromata asin [ 44 ]nagpadagos kan saiyang lakaw dara su saiyang maleta.
lyo ito an San Diego, su saiyang banwaan, saen dai sya nin minsan sarong kadudugo ...
An iyoiyong harong na sa paghona nya magayagaya iyo su ki Capitan Basilio. Mga siwo asin mga guna nagsisiriripsirip nin awit nin kagadanan na sinasabayan nin mga pagokpok na malalagong asin suronod na mga nagtotoktok nin carne sa sarong toktokan, asin kan sinirisiri nin mantika na nagkakalakaga sa sarong sarten. May salosalo sa harong asin minaabot sagkod sa lansangan an baga banaag nin angkas na hamog kan alosoos na manag-om, alisngaw nin mga gisado asin mga dulce.
Sa entresuelo, nakita ni Basilio si Sinang, hababang marhay siring kan pagkahiling saiya kan samong mga parabasa minsan lalong mataba asin matorotalimon pang gayo magpoon kan sya kasalon. Asin sa dakula nyang pagtaka nakita nya sa pondo, nakikipagtabilan ki Capitan Basilio, sa cura asin sa alferez kan Guardia Civil, bakong iba kundi su joyero na si Simoun sa giraray nagagamit su saiyang bughaw na salming-sa-mata asin su saiyang panindogan na dai nin kapurisawan.
“Sabot na, Ginoong Simoun,” an sabi ni Capitan Basilio; “maduman kami sa Tiani sa paghiling kan saimong mga alahas.”
“Ako man kuta maduman,” an sabi kan alferez, “ta nagkakaipo ako nin kaerel sa taknaan (101), alagad kadakol kong pinangangataman ... Kun mamuya si Capitan Basilio na sya nang bahala ...”
Nangako si Capitan Basilio na sya nang bahala sa makuring kamuyahan asin huli ta muya nyang makamtan an mabansay na boot kan militar tanganing dai sya pagsasaringgawan sa mga orang (102) kan saiyang mga manggagamlang, habong akoon su kuwarta napigpaparapipirit kan alferez na kooton sa saiyang bolsa.
“!Sakuyang Pamasko!”
“!Dai ko itinotogot, Capitan, dai ko itinotogot!”
“Marhay, marhay! Maghusay na sana kita ngapit!” an sabi ni Capitan Basilio kaiba an tihantik (103) na panindogan.
Muya man su cura nin sarong padis na hikaw asin tinogon su Capitan na ibakal sya. [ 45 ]“Muya ko su mabuti. Magkuwenta na sana kita ngapit!”
“Dai ka mahandal, Padre Cura,” an sabi kan tawong marahay na boot na magkaigwa nin marhay na boot sa Simbahan.
Sarong maraot na katarngan (104) kan cura mangyaring makatao saiya nin dakol na mga karatakan asin makapagasto saiya nin doble, sa kapiritan na pasib an hikaw na ito. Sa mga hidaleng ito pinagsasabi ni Simoun an mga karahayan kan saiyang mga alahas.
“!An tawong ini makangingirhat!” an sa isip kan estudiante; “minsan saen nangangarakal... Asin kun tumobod kita sa saro katawo, binabakal sa nagkapirang ginoo sa kabanga kan halaga an mga alahas na ipinabakal nya mansanang pamasib... Gabos nangangarakal sa bansang ini maliban satuya!”
Asin napasiring sa saiyang harong o sa ki Capitan Tiago, na pinageerokan nin sarong tawo na mapaniwalaan. Ini na kaniguan an paggalang saiya magpoon kan aldaw na makita syang magburit (105) sa iyo mansa nang kamoninongan na baga mga guna an saiyang binonoburitan, pinaghahalat sya ta magbabareta saiya. Nabibilanggo su duwa kan mga manggagamlang, su saro ipapatapok (106)... nagkapirang damulag an nagkagaradan.
“!Su sa giraray, mga gurangan na mga bagaybagay!” an may kabaldian na simbag ni Basilio; “sa giraray sinasabat mo ako nin siring na mga kahinanaktan!” Su hagbayon, na bako man na mabangis, nin huli ta parating dinadagitan ni Capitan Tiago namumuya man na magdagit sa mga nasasa-irarom kan saiyang mga pamamahala. Hominanap su gurang nin bagong bareta.
“!Nagadanan kita nin sarong paratanom, su gurang na nagaataman kan kadlagan asin habo itong ipalobong kan cura bilang sarong daing-sukat, an pasahotan iyo na mayaman an amo!”
“Asin anong nakagadan?”
“!Pagkagurang!”
“!Ahay, magadan sa pagkagurang! Kun nagadan lamang sa ano man na helang!”
Si Basilio sa saiyang pagmawot na magautopsia muya nin mga kahelangan.
“Dai ka nin ano na bagong ikabareta sa sako? Hinahalean mo ako nin kamuyahan sa pagkaon sa pagbareta [ 46 ]sako nin siring mansanang mga bagay. May naaraman kan dapit sa Sagpang?”
Ibinareta kun siring kan gurang su pagdokota ki Cabesang Tales. Namongnan si Basilio asin dai nagkaalo. Nahalean syang lubos nin kamuyahan sa pagkaon.