[ 28 ]
An mga nagpakabasa kan énot na kabtang kan salaysay na iniho, sakalé magpapakagiromdom sa sarong inaguyang na parakahoy na nag-oontok kaito sa irarom nin sarong kadlagan.
Buhay pa si Gurang Selo asin minsan anas nang uban su saiyang buhok, naingatan man nya giraray su saiyang marhay na ginhawa. Dai na sya nangangayam, dai na man nagpopotol nin mga songo; nin huli ta nagrahay su pagbuhay, naggigibo na lamang nin sighid.
Su saiyang aking si Tales (gaha sa Telesforo) énot naglingkod nguna bilang paraoma sa mga daga nin sarong capitalista, alagad dangan kaiyan, kan kagrogaring na sya nin duwang damulag asin nin nagkapirang gatos na pisos, boot na magrogaring nin toklos katabang su saiyang ama, su saiyang agom asin su tolo nyang aki.
Ginubat ninda kun siring asin liniwanag an nagkapirang mahiwas na mga kadlagan sa mga sagkod kan banwaan asin ta sa saindang pagloba bakong mga rogaring nin siisay man. Sa laog kan pagbabab-ol asin paghihiniti kan daga, su bilog na angkos, saro-sarong nagherélang nin lagnat, nagkagaradan sa hagnaw su ina asin su matuang aking babaye, si Lucia, sa saiyang langobong pagkatawo. An bagay na ito na iyo an talagang mangyayari sa hinirong daga, matabang sa manlaen-laen na mga nabubuhay, ipinagsahot ninda sa panghihimalos kan espiritu sa kadlagan, asin nagtios na lamang sinda asin nagpadagos kan saindang toklos sa paglébang napalopo na ito (87). Kan mamomodo sinda kan mga bunga kan énot nindang ani, sarong corporacion religiosa na may mga daga sa kataid na banwaan, nagpahayag na rogaring ninda an mga dagang ito, sinabing padagos na nasa-sa-laog kan saindang mga sagkod, asin sa pagpatibay kaito boot nindang itogdok sa mga kadolonan mansana su saindang mga taldok. Alagad, su [ 29 ]tagapamahala kan mga religioso pinapabayaan sinda huli sa pagisusugad na magkinabang kan mga inaani sa mga dagang ito kun magbayad sinda taon-taon nin hababang halaga, bilang tagoram, duwang polo o tolong polong pisos.
Si Tales, matoninong siring sa dai maarogan, kaiwal nin pakipagasunto, siring sa kadaklan, asin masinonod sa mga fraile siring sa kadikit na mga tawo, sa dai pagpokol nin koron sa sarong kawalé siring sa saiyang sabi, (sa saiya su mga fraile mga kasangkapan na langsang asin sya, dalipay) nagkaigwa nin kaluyahan sa pagpahonod sa siring na kahagadan, na pinagisip nya na dai sya tataong magkastila asin ta dai syang ikakabayad sa mga abogado. Sa ibabaw kan mga ini pinagsasabihan sya ni Gurang Selo:
“Magtios ka! labis an gagastohon mo sa sangtaon na pakigasunto ki sa sampolong taon na ipagbayad mo sa mga pading puti. Hmh! Sakalé, bayadan ka ninda nin mga misa. Ipamugtak mo na nasayang mo sa sugal an tolong pélong pisos na iyan, o nahdlog sa tibig siniba kan angongolkol.”
Marahay su pangani, nabakal nin halangkaw na halaga, asin nagisip si Tales na magharong nin tabla sa barrio nin Sagpang sa banwaan nin Tiani, kataid kan San Diego.
Uminagi an saro pang taon, nagkaigwa man giraray nin marhay na pangani asin sa dahelan na ini o ito ginibo kan mga fraile na limang polong pisos su tagoram binayadan ni Tales parang dai makigribok asin huli ta nasasayod nyang ikakapabakal nya nin marhay na ha- laga su saiyang azucar.
“Pagtiosa! Ipamugtak mo na dominakula su angongolkol,” an sabi ni Gurang Selo sa pagranga saiya.
Kan taon na ito naotob ninda su saindang pangato-rogan na magérok sa matawo, sa saindang harong na tabla, sa barrio nin Sagpang asin nagisip su ama asin su apé na papagadalon su magtigang, orog na su Aking babaye, si Juliana o si Juli na iyong pagarapod saiya, ha garong matalé asin magayon. Sarong hagbayon, saindang katood, nagaadal na kaito sa Manila asin an bagong tawong ito halé man sa orog kahababang gikan na siring man sainda.
Alagad an pangatorogan na ini garong natatalaga na dai magkatotoo. [ 30 ]An enot na pinangataman kan gabungan (88) kan makitang naguswag su angkos sa diit-diit iyo an pagngaran na cabeza de barangay sa kasapi kaito na labis na nagtotoklos; si Tano, su aking matua, kag-apat (14) pa sanang taon kagurang. Inapod sya kun siring na Cabesang Tales, nagamiritan na pomagibo nin chaqueta, bomakal nin kalo na fieltro asin maghanda nin magagasto. Parang dai makigribok sa cura siring man sa pamahalaan binabayadan kan saiyang bolsa an pinagkukulangan kan saiyang duluhan, pinagbabayadan su mga nagharali asin su mga gadan, kaniguan na horas an saiyang nasasayang sa paningil asin sa pagduduman sa cabecera.
“Pagtiosa! Ipamugtak mo na nagpangaragap su mga kapagarakian kan angongolkol,” an sabi ni Gurang Selo na maogmang nakahoyom.
“Sa masangleng taon magubing ka nin de cola asin mapa-Manila ka sa pagadal siring sa mga binibini sa banwaan!” an sabi Cabesang Tales sa saiyang aking babaye sa lambang pagkakadangog nya kaini na nakakaorawi kan mga kauswagan ni Basilio.
Alagad dai ominabot su masangleng taon asin sa lugar kaito nagdugang na naman su tagoram; minamongon si Cabesang Tales asin minakagaw sa payo. Su lotoan na dalipay minapakonod kan saiyang bagas sa caldero.
Kan omabot su tagoram sa duwang gatos na pisos, si Cabesang Tales dai namuyang magkagaw lamang kan payo asin maghagayhay, nakipagsuhay asin nagngorobngorob. Sinabihan nya kun siring kan fraileng tagapamahala na kun dai sya makabayad may ibang magbabadang kan mga dagang ito. Dakol an mga nagtatangro na mga naaara kan mga ito. Sa akala ni Cabesang Tales nagsosoba su fraile, alagad igot sa boot su pagtaram kan fraile asin itinotokdo su saro kan saiyang mga sorogoon na pagkoa kan daga. Lominungsi su tawong makauugay, bominolongbogong su saiyang talinga, sarong mapulang panganoron tominapa sa saiyang mga mata asin nakita nya duman su
saiyang agom asin su saiyang aking babaye, mga malungsi, mga maniniwang, naghiringagdan, mga dinapoan nin mga abot-abot na lagnat! Dangan nakita nya su mahiwas na kadlagan, na naging pangomahon, nakakita nin mga sapa nin ganot na may binabaribing mga inagi[ 31 ]han nin arado, nakikita nya duman sya mansana, ugay man ki Tales, nagaarado sa tahaw nin saldang, nagkararatakan su mga bitis kan mga gapo asin mga gamot, alintanang an oldog na ito naglilingalinga sa saiyang lunadan asin itong magmamana, nagsosonod siring sa sarong oripon sa likodan kan saiyang kagurangnan. !Ah dai! makasangribong dai! lumundag ngona an mga kadagaan na ito sa kairaromi kan daga asin magpakalobong gabos. Siisay an dayuhan na ito na magkaigwa nin katanosan sa saiyang mga daga? May dara siyang gokom na daga pagdatong hale sa saiyang bansa? tiniko nya minaan garo lamang kan saiyang mga moro sa paggabot nin saro man lamang kan mga gamot na nagkakaralat duman?
Nawawaran na nin pagsarig sa atubang kan mga pagbabanta kan fraile na boot pangibabawon su saiyang kapangyarihan ano man mangyari sa atubang kan ibang mga tumatawo, nakisuhay si Cabesang Tales habong magbayad minsan sarong hinting asin sa pagkakita sa giraray kan mapulang panganoron, suminabi na an papahonodon nya lamang kan saiyang mga daga itong enot na bomaribi kan mga ito kan dugo sa saiyang mga ugat.
Si Gurang Selo, kan makita su panglawog kan saiyang aki, dai nangahas na sambiton su angongolkol, alagad boot syang palopoon sa pagtaram saiya dapit sa mga garamiton na mga dalipay asin ipinagiromdom saiya na sa mga asunto an nandadaog nahuhubaan.
“Magigi kitang kabokabo, ama, asin huba kitang ipinangaki!” an simbag.
Asin dai nanggad bominayad. Asin dai itinogot minsan dapalan kan saiyang mga daga, kun dai ngona mapatunayan kan mga fraile an katanosan kan saindang mga kahagadan sa pag-atubang nin ano man na kasuratan. Asin nin huli ta mayo mga fraile, nagkaigwa nin asunto, asin inako ito ni Cabesang Tales sa pagloba na, kun bakong an gabos, minsan lamang magkapira, may pagmahal sa katanosan asin magalang sa mga katogonan.
“Naglilingkod ako asin naglingkod ako sa halawig na mga taon sa hade kan sakong kuwarta asin sakong mga kapagalan,” an sabi sa mga nagpapaluya kan saiyang boot; “hinahagad ko saiya ngunyan na gibohon sako an matanos asin sukat sakong gibohon.”
Asin goyod nin sarong maraot na kapaladan asin ba[ 32 ]ga isinusugal nya sa asunto su bilog nyang omaaboton asin su sa saiyang mga aki, napagparagasto nya su gabos nyang mga napagtimoltimolan sa pagbayad sa mga abogado, sa mga escribano asin mga procurador, dai kabilang su mga oficiales asin su mga escribiente na nangungurawa kan saiyang pagkadaing-pakasabot asin kan saiyang kamugtakan. Nagbabalikbalik sya sa cabecera, inaagihan nin mga aldaw daing pagkaon asin nin mga banggi daing pagtorog asin su saiyang mga pakipagolay anas gabos nasusurat, mga pagdadata, mga apelasion asin iba pa. Nakita kun siring an sarong pagbabaka na sagkod pa man dai nahiling sa tangod kan langit nin Filipinas: an sa sarong daing-sukat na indio, daing mga katood, naniniwala lamang sa saiyang katanosan asin sa karahayan kan saiyang causa, nakikipagbaka laban sa mapangyarihon an gayong corporacion na sa atubang kaini minadoko an katanosan, pinapabayaan kan mga hokom na matuwal an timbangan asin isinosuko an espada. Maigot na gayong nakipaglaban siring sa tanga na minakagat na nakakaaram na matitimaktimakan siring sa langaw na nakakakita kan kahiwasan sa ibong nin sarong cristal. Ah! su kasangkapan na dalipay na minaangat sa mga kagamitan na bakal na narimokmok sa riboribong pedaso igwa nin sa rong bagay na makagigilantas: igwa kan kahalangkawan kan pagkadaihi-nin-pagsarig. Sa mga aldaw na dai sya naglalakaw, naglilibot sya sa saiyang mga daga may hamong escopeta, nagsasabi na nangbalatbagat su mga tulisan asin kaipuhan na ipaglaban nya an saiyang sadiri tanganing dai maholog sa saindang mga kamot asin madaog an saiyang asunto. Asin bi lang pagsanay kan saiyang paghimunta, pinagbabadil su mga gamgam asin su mga bungang-kahoy, pinagba badil su mga alibangbang sa makuring ninggo mala ngani ta su oldog na tagapamahala dai nangahas na dumuman sa Sagpang na daing kairibang mga Guardia Civil, asin su matalaw na nakatanaw sa harayo kan ma kagigilantas na tindog ni Cabesang Tales na naglilibot sa saiyang mga pangomahon siring sa sarong bantay sa ibabaw kan mga muralla, hominabo tagob nin katakutan sa pagagaw saiya kan sadiri.
Alagad su mga jueces de paz asin su sa cabecera dai nangarahas na papangganahon sya sa takot na magkatarangkas, nagpanghi rimasol sa payo nin sarong tolosto[ 33 ]los tinangkas. Asin sayod na gayong bakong mga maraot an mga hokom na ito, mga tawong may conciencia, mga mabansay an gawe, mga marhay na namamanwaan, mga mapapagomaw na mga padre de familia, mga marhay na aki... asin mga tarataong magatidatid kan kamugtakan kan makauugay na si Tales labis pa sa mahihimo ni Tales mansana. Kadaklan sainda nakakaaram kan fundamento cientifico asin historico kan daga, naaaraman ninda na an mga fraile huli kan sainclang mga pinagsusundan dai makakapagkaigwa nin mga sadiri, alagad nakakaaram man sinda na magpadigdi hale sa orog kaharayo dara an kapaladan na masakit na makamtan, magdalagan sa pagpalakaw kaito sa orog kamabansay na kaisipan asin mawara huli ta naisipan nin sarong indio na an katanosan sukat gibohon sa daga siring man sa langit, !vamos, ini sarong naisipan man lamang! Sinda igwa nin mga angkos asin lubos na gayong an saindang pangangaipo labis kan sa kasar-an (89) kan indio na ito: su saro may ina na pagpapadarahan nin pagbuhay asin arin pa an orog kasinanglitan ki sa pagtaong ikabubuhay nin sarong ina? su saro igwa nin mga tugang na babaye na gabos manyayari nang ikasal, su duman sa enotan igwa nin mga aking saraday na naghaharalat kan tinapay siring sa mga saradit na gamgam sa salag na sayod na magkakagaradan sa horas na niahalean sya kan saiyang katongdan; asin an pinakadiit, an pinakadiit na atamanon, itong nasa harayo, sa harayong marhay, may agom, na kun dai abotan kan sa bulan-bulan, manyaring mamugtak sa kasibutan... An gabos na itong mga hokom, na an kadaklan mga tawong matanos an pagisip asin mga mababansay na gayo an ugale naghohona na ginigibo ninda an saindang mahihimo sa pagsadol nin kasunduan, na bayadan ni Cabesang Tales an hinahagad na tagoram. Alagad si Tales, siring sa gabos na mga masipag na pagisip, kan makita su tama, dagosdagos duman. Naghahagad nin mga katibayan, mga documento, mga papel, mga titulo, asin mayo nin ano man su mga fraile asin nangangarabit lamang sa mga pagpahonod sa enotan.
Alagad nagsimbag si Cabesang Tales:
“Kun nagliliimos ako sa gabos na aldaw sa sarong dukha sa paglikay na ako pagsaringgawan siisay makakapirit sako ngapit na magpadagos ako nin pagtao [ 34 ]saiya kun nagpalabislabis sa sakong pagkamarahayon?”
Asin duman dai nin nangyaring makakoa saiya asin dai nin mga pagbabantang nakatakot saiya. Sayang lamang kan paglakbay ni Gobernador H— sa pakiolay asin sa pagpatakot saiya; sa gabos minasimbag.
“Magigibo nindo an saindong boot, Ginoong Gobernador, ako sarong daing pakasabot asin mayo akong kosog. Alagad binadang ko an mga pangomahon na iyan, su sakong agom asin su aki nyakong babaye nagkagaradan sa pagtabang sakuya sa paglinig kan mga iyan asin dai ko ipapahonod kundi sa makagibo nin labis sa sakong ginibo. Baribion ngona nya kan saiyang dugo asin ilobong nya diyan an saiyang agom asin aki nyang babaye!”
Bunga kan pangotiil na ito pinapangdaog kan mga may dangog na mga hokom su mga fraile asin pinagngisihan sya kan kagabsan na an olay na an mga asunto dai ginagana sa pangatanosan. Alagad. nagapelar sya, kinargahan su saiyang escopeta asin luhayluhay na naglibot sa mga sagkod. Sa pagkamugtak na iniho su saiyang pagkabuhay garo sarong rami. (90) Su aki nyang si Tano, sarong hagbayon na halangkaw siring sa saiyang ama asin marahayon arog kan saiyang tugang na babaye, naquintosan; pinabayaan nyang maghale sa lugar na ibakal nin salihid.
“Mabayad ako sa mga abogado,” an sabi sa saiyang aking babaye na naghihibi; “kun ganahon ko an asunto ako na an tataong magpauli saiya asin kun madaog ako dai ako magkakaipo nin mga aki.” Naghale su aki asin dai nang dangog saiya kundi na kinarosan kan buhok asin nagkakatorog sa sirong nin sarong carreta. Pakalihis nin anom (6) na bulan pigsarabi na nahiling na isinakay pasiring sa Carolinas; su iba naghohonang nakita syang nakauniforme nin sa Guardia Civil.
“¡Guardia Civil si Tano! Susmariosep!” an sabi nin lambang saro na pinagtarakop su mga kamot; “si Tano na marahayon na gayo asin may dangog na bulanos! Requim eternam!”
Sa halawig na mga aldaw dai pinakiolayan kan apo su ama, huminelang si Juli, alagad dai lamang nagpatoro nin sarong tagdong luha si Cabesang Tales; dai sya nagluwas sa harong sa laog nin duwang aldaw na garo bagang natatakot kan mapanghimasol na pag[ 35 ]hiling kan bilog na barrio; natatakot syang apodon na verdugo kan saiyang aki. Alagad, pag-ikatlong aldaw lominuwas man giraray dara su saiyang escopeta.
Pinagsahotan syang nagisip na gumadan asin igwa nin may marhay na kaisipan na nagsabing naalopatingan syang nagbantang na ilolobong nya su oldog sa inagihan kan arado sa saiyang mga pangomahon; kun siring nagkaigwa nin tunay na katakutan saiya su fraile. Bilang bunga kainiho, iginawad an sarong pagboot kan Capitan General na pinangangaladan an kagabsan sa paggamit nin badil asin ta ipinapakoroa an mga ito. Napiritan si Cabesang Tales na itao su saiyang escopeta, alagad sangkap nin halabang sundang nagpadagos kan saiyang mga pagbabantay.
“Anong gibohon mo kan sundang na iyan kun may mga badil?” an sabi saiya kan gurang na si Selo.
“Kaipuhan na bantayan ko an sakong mga tinanom,” an simbag; “lambang tubo na nagtutubo duman sarong tulang kan sakong agom.”
Kinoa saiya su sundang huli ta natuklasan na halabang marhay. Kun siring kinoa nya su gurang nang kutaw kan saiyang ama asin pasan ito nagpadagos kan saiyang makagigiram na mga paglakawlakaw.
Sa lambang pagluluwas sa harong, nahahandal sa saiyang buhay si Gurang Selo asin si Juli. Ini minabuhat sa saiyang tanaga, minaduman sa dungawan, namimibi, nanunuga sa mga santos, nangangadye nin mga novena. Su apo kun minsan dai nakakatoltol na makatapus kan karaskas nin sarong sighid asin nagsasabi na mabalik sya sa kadlagan. Minaluwas na mapawot saiya an pagkabuhay sa harong na ito.
Sa katapusan nangyari su saindang natatakutan, Nin huli ta su mga pangomahon hararayo sa matawo, si Cabesang Tales dangan pang may kutaw naholog sa kamot kan mga tulisan, na may mga revolver asin mga badil. Sinabihan sya kan mga tulisan na, mantang igwa syang kuwarta na itatao sa mga hokom asin sa mga abogado, sukat na magkaigwa man syang tagama sa mga napapabayaan asin sa mga pinagoosig. Sa siring na bagay pinirit syang magtao nin limang gatos na pisos na balukat sa pamamatahaw nin sarong tagaoma na pinatanidan sya na kun may mangyari sa sinogo, pagbabayadan iyan kan bilang kan saiyang buhay. Duwang aldaw an itinaong talaan.
Su bareta nakalomgom sa angkos sa orog kadakulang [ 36 ]kangirhatan orog na ngani kan mabaretaan sinda na hahanapon kan mga Guardia Civil su mga tulisan. Kun magkaigwa nin sagupaan, an enot na mapapahamak iyo an bihag, aram iyan kan kagabsan. Daing hirohiro su gurang asin su aking babaye, malungsi asin nangingirhat, nagkapira pagtataram, alagad dai nakahimo. Alagad sarong orog kagiramgiram na pagakala, sarong orog kabangis na kaisipan an hominawas sainda sa saindang pagkamongnon. Su taga-oma na sogo kan mga tulisan nagsabi na alongating humarayo su pangkat, asin kun magparahaloy na gayo sa pagtao saiya kan balukat, makakalihis su duwang aldaw asin popogotan si Cabesang Tales.
An bagay na ini nakarongaw sa duwang itong linalang, magkasi mga maluya, magkasi daing mahihimo.
Si Gurang Selo minatindog, minatukaw, minalusad sa hagyanan, minasakat, daing pagaram kun saen sya maduman, kun saen sya madolok. Su Juli minaddlok sa saiyang mga ladawan, bilang nang bilang kan kuwarta, asin su duwang gatos na pisos dai nagdudugang, harabong magdakol; panaleng nagsangle, tiniripon su gabos nyang mga alahas, nakikihumatol sa apo, makikipagkita sa gobernadorcillo, sa hokom, sa escribiente, sa teniente kan Guardia Civil. Gabos inoohoan kan gurang, asin kun su makoapo minasabing dai, dai man an isinasabi. Sa katapusan may nagpangduruman na nagkapirang mga kanaratad na mga babaye mga kadugo asin mga kaugay nin boot, su iba lalong mga daing-sukat, su iba mga masipag asin su iba mga parabotobot. An pinakamahusay sa gabos iyo si Hermanang Bali, sarong dakulang panguinguera na nagontok sa Manila sa pagejercicio sa beaterio de la Compania.
Ipapabakal ni Juli su gabos nyang mga alahas maliban sa sarong relicario na brillante asin esmeralda na ipinasib saiya ni Basilio. An relicario na ito may sadiring salaysay; itinao nin sarong monja, su aki ni Capitan Tiago sa sarong makilimos; si Basilio, na nagbolong saiya kan saiyang paghelang, nagkamit kaito bilang pasib. Dai nya (91) ikakapabakal kun dai sya ngona magpaisi.
Madaleng ipinagpabarakal su mga sokray, su mga hikaw asin su rosariohan ni Juli sa pinakamayaman na kanatad, asin nakadugang nin limang polong pisos; nagkukulang pa nin duwang gatos may limang polong [ 37 ]pisos. Ipasanggra su relicario, alagad kominiri si Juli. Iminokna nin sarong kanatad na babaye na ipabakal su harong, asin an siring na kaisipan, inoyonan ni Gurang Selo masinang na marhay na makakabalik sya sa kadlagan sa pagpotol nin mga kahoy, siring kan mga enot na panahon, alagad sa pagmasid ni Hermanang Bali dai ito mangyayari huli ta dai duman su kagsadiri.
“Su agom kan hokom nagpabakal sako kan sarong aldaw nin tapis sa halagang pisos, alagad sabi kan agom na lalaki daing kamugtakan an pagbinakalan na ito, huli ta dai syang pahintogot. Abaa! binawian ako kan tapis asin dai nya iinuli sako su pisos sagkod ngunyan, alagad dai ko ibabayad saiya sa panguinguera kun gumana sya, abaa! Sa bagay na siring nasingil ko sya nin kagduwang (12) cuartos (92), asin sya sana an susugalan ko. Dai ako mamumuya na dai ako bayadan, abaa!”
Sarong kanatad mahapot kuta ki Hermanang Bali kun ngata ta dai sya binayadan kan tantos, alagad namarongan kan mahusay na panguinguera, asin tolos-tolos nagdugang nin tataramon; “Aram mo Juli an mangyaring gibohon? iutang nin duwang gatos, may limang polong pisos an harong, babayadan pagganaha an asunto.”
lyo ini an orog karahay na kaisipan, asin pinagmarhay nindang gibohon kan aldaw mansanang ito. Namoot si Hermanang Bali na omiba saiya, asin linibot nindang duwa su mga harong kan mga mayaman sa Tiani, alagad daing siisay man na minaako kan ibinobugtak na kasunduan; su asunto an saindang sabi daog na, asin an pagapil sa sarong kaiwal kan mga fraile, pagtuya sa saindang mga panghihimalos. Kahurihurihi sarong banal na gurang na babaye naherak kan saiyang kamugtakan pinautang sya kan halagang kaipuhan kun si Juli maglingkod saiya sagkod dai mabayadan an utang. Bako man na dakol an mga hiro-hiroon ni Juli: magtahi, magpangadye, magiba saiya sa misa, asin ipagtaga-ayuno sya. Inako kan daraga na may luha sa mata, sinakamot su kuwarta, nangako na malaog sa masunod na aldaw, aldaw nin Pascua, sa saiyang paglingkod.
Kan maaraman kan apo an pagpinakalan na ito, hominibi na siring sa aking saday. Paano? an makoapo nyang ito na dai nya pinapabayaan na magpasaldang tanganing dai matotong an saiyang kulit, si Juli na [ 38 ]mga mayoyomhok an mga moro asin nagrorosarosa an bool, paano? an daragang ito, an orog kagayon sa nayon asin, sakale, sa banwaan, na sa tangod kan saiyang dungawan dakol an mga nagpalipas nin sayang kan kabanggihon, nangagtotogtog asin nagaawit, paano? su iyoiyo nyang makoapong babaye, su daing iba nyang aking babaye, an iyoiyong kagayagayahan kan mga mata nyang napapagal, itong pinangangarogon nyang nakasalot nin de cola, nagtataram nin kastila asin nagpapahiling nin kabaskogan huli sa sarong pintadong abanico, siring sa mga babayeng mga aki kan mga mayaman, ito maglaog na sorogoon tanganing pagdagitan, asin pagsolsolon tanganing masayang an saiyang mga moro, tanganing matorog minsan saen, asin minsan poroparaanong bumangon?
Asin su apo nagtatangis, nagsasabing mabitay asin mapagadan sa punaw.
“Kun humale ka,” an sabi, “mabalik ako sa kadlagan asin dai ko ibabatay an sakong bitis sa banwaan.” Pinaglilinga sya ni Juli na an olay kaipuhan makabalik su saiyang ama, na gaganahon ninda su asunto asin madale syang mabalukat sa pangagurangnan.
Mamondo su kabanggihon dai nin si isay pa man sa duwa nin nakanamit nin sarong hongit asin su gurang, nangotiil na dai homigda sa bilog na magdamlag tukaw sa sarong gilid, daing gironggirong, dai magtaram minsan sarong kataga, dai lamang maghiro-hiro. Si Juli muyang komatorog, alagad haloyon na makapyong. Torotiwasay na dapit sa kamugtakan kan saiyang ama, nagiisip dapit sa saiya mansana asin hibi sanang hibi pinagpopoot su saiyang siniloksigok tanganing dai madangog kan gurang. Sa masonod na aldaw, saro na syang sorogoon, su aldaw pa na man na parating idadatong ni Basilio hale sa Manila sa pagdara saiya nin kadikit na mga pasib. . . Sa ngapit mapipiritan na tumalikod sa pagkamoot na ito. Si Basilio na madale nang maging medico dai sukat magpakasal sa sarong dukhang babaye. . . Asin nakikita nya sya (93) sa saiyang isip pasiring sa simbahan sa kaibahan kan pinakamagayon, asin pinakamayaman na daraga sa banwaan, mga marhay su panggubingan, mga mamongaya asin magkasi naghohoyomhoyom, alintangan sya, si Juli naglalakaw sa hurihan kan saiyang ama, may mga darang mga novena, buyo asin lutaban. Asin digdi nakamate [ 39 ]su daraga nin dakulang bilodbikod sa halonan, sarong gabat sa puso asin naghahagad sa Virgen na pabayaan syang magadan.
“Alagad,” an sabi kan saiyang conciencia, “maaaraman nya na pinagmarhay ko pang isanggra an sakong buhay lamang su relicario na ipinagkaogdan mo sakuya.”
Nakarangaranga saiya nin kadikit an siring na kaisipan, asin naglalalang nin mga basangbasang na mga pangatorogan. Siisay makaaram? mangyaring magkaigwa nin gibong-ngangalasan: makatuklas sya nin duwang gates may limang polong pisos sa irarom kan ladawan kan Virgen, nakabasa nin dakol na mga gibongngangalasan na nakakaagid kaini. Mangyaring dai somirang an aldaw asin dai dumatong an aga, asin sa siring na kamugtakan ganahon an asunto. Makakabalik su saiyang ama, omatubang si Basilio,makakatuklas sya nin sarong sakong bulawan sa lagwerta, ipapadara kan mga tulisan su saco, su cura, si Padre Camorra na sa giraray pinagkakarawan sya, mangyaring omabot kaiba su mga tulisan ... su saiyang mga naiisipan minaluwas na minaluwas na gorobot na linupig na kan kapagalan asin kasakitan nangatorog na pinangatorogan su saiyang pagkaaki sa irarom kan kadlagan: nagkaparigos sya sa sapa kaibahan su duwa nyang tugang na lalaki, may mga sarosaradit na sira nin gabos na kuray na nagsisipabarayang magkadarakop na garong mga mangmang, asin sya nawawaran kan pagkamatioson huli ta dai nya namumuyahan an pagdakop sa mga sirasirang labilabi ka mga palpal, si Basilio nasa-irarom kan tubig, alagad si Basilio dai nya aram (94) an dahelan, kamokha kan tugang nyang si Tano. Pinagmamasdan sinda kan saiyang bagong ama magpoon sa gaha.