[ 53 ]
An mga bagay na ini iyo an pinagiisipisip ni Basilio kan magdalaw sa linobngan kan saiyang ina. Paulion na sa banwaan, kan sa saiyang pagloba nakakita sya nin liwanag na pinaluwas sa tahaw kan mga kahoy asin nakadangog nin ragaak nin mga sanga, ribok nin mga lakad, ragasnas nin mga dahon... Pominurawas su liwanag, alagad su ribok nagoorog na magorog, asin tolostolos nakakita nin sarong anino na tominunga sa tahaw kan pook na naglalakaw pasiring na gayo sa sai yang namumugtakan.
Si Basilio talagang bakong mapanglihon (124) asin orog na ngani kan makapagrotang na sya nin dakol na mga bangkay asin makapangataman sa bakong didiit na mga naghihingagdan; alagad su mga soanoy na mga alimat (125) dapit sa malipungaw na itong lugar, su horas, su diklom, su makamomondong sagiwisiw kan [ 54 ]doros asin su mga oroorosipon na mga nadangog nya kasu sya saday pa nakalasig sa saiyang isip asin namatean nyang kominosog su mga kutad kan. saiyang puso.
Ominontok su anino sa ibong kan baliti asin nakita ito kan hagbayon sa ngatahal nin duwang gamot na sa kahalawigan nin panahon naging garong duwang poon. Kominoa sa irarom kan saiyang gubing nin sarong lampara na makosogon su lente refractor, na ibinugtak sa daga na nakaliwanag sa mga botas sa pangabayo: su iba (126) natatago sa kadikloman. Garong pinagkakapkap kan anino su saiyang mga bolsa, dangan dominoko sa pagbugtak kan dahon nin sarong asadol sa punta nin sarong dakulang baston: sa saiyang dakulang pagtaka sa pagloba ni Basilio garong namimidbid syang nakakaagid sa joyerong si Simoun. Talaga man nanggad na iyo ito.
Nagkokotkot sa daga su joyero, asin mandiit-mandiit naliliwanagan kan lampara su saiyang lawog: dai sya kan mga bughaw na salming sa mata na nakapakanos na marhay saiya. Nangibigkibig si Basilio. Ito iyo su dai midbid na igwa nang kagtolong taon na sa poon man sanang ito nagkotkot duman kan lobongan sa saiyang ina, an kalaenan lamang ta ngunyan guminurang, nagpamuruti su saiyang buhok asin may bigoti asin barabas, alagad iyo man giraray su paghiling, su dating mapait na panglawog, su dating korondot nin angog, su mga hirignit man giraray na mga takyag, lalong aralang-alang ngunyan, su dating pangungugaleng maanggoton. Su mga nagkaagi nang kamatean nagkaburuhay liwat saiya: sa pagloba nya namatean nya su lagablab kan gambahan, su punaw, su pagkadai nin pagsarig kaito, su parong kan nakogay na daga .. . Natakot sya kan saiyang natuklasan. Diyata an joyero na si Simoun na ibinibilang na indio ingles, na portugues, na mulato, na si Cardenal Moreno, na su Eminencia Negra, su maraot na espiritu kan Capitan General siring sa pagapod saiya kan kadaklan, bakong iba kundi su misteriosong dai midbid, na an saiyang pagtunga asin pagkawara nakadungan kan pagkagadan kan tagapagmana kan mga dagang ito. Alagad sa duwang mga dai midbid na nagkahiriling saiya, sa gadan asin sa buhay, arin an Ibarra?
Ining hapot na ini na nagkapira nya hapotan sa saiyang sadiri kun pinagoorolayan an pagkagadan ni Ibar[ 55 ]ra, minaabot giraray sa saiyang isip sa atubang kan makagigilantas na itong tawo na saiyang nakikita duman.
Su gadan igwa nin duwang lugad na alongating sa badil sunod sa saiyang napagadalan pakatapus, asin alonggati man na gikan sa paralamagan sa danaw. Kun siring an gadan iyo su Ibarra na madigdi tanganing magadan sa linobngan kan saiyang mga ginikanan, asin an saiyang horot na soloon ikinasasaysay na gayo huli kan pagontok nya sa Europa saen inougale an pagsolo. Kun siring siisay su saro, su buhay, an joyerong si Simoun na kaito makaheherak na paghilingon asin ngunyan nagbalik patos nin bulawan asin katood kan mga may kapangyarihan. Duman may misterio asin su estudiante dara an saiyang dugong malipot na ikinapapalaen nya sa iba nangako sa saiyang sadiri na liliwanagon nya an bagay na ito, asin naghalat nin bahigay.
Kan mga hidaleng ito kotkot sanang kotkot ni Simoun, alagad nakikita ni Basilio na nabawasan su dating karigonan, naghahalhal si Simoun, nagsasakit na makahangos asin mandiit-mandiit nagkakaipong magpahingalo.
Sa takot ni Basilio na mamangnohan guminibo nin sarong panaleng pagholaw, bominuhat sa saiyang natutukawan asin sa tingog na orog kanatural.
“Makatabang daw po ako saimo? ...” an saiyang hapot na kanayon luwas sa saiyang pigtatagoan.
Tominanos si Simoun asin lominokso siring sa sarong tigre na bakong handang inatake, dinara su kamot sa bolsa kan saiyang americana, asin malungsi asin mamondong hiniling si Basilio.
“May mga kagtolong taon pinagkaogdan mo po nin sarong dakulang paglingkod,” an padagos ni Basilio na dai lamang nagliwat su pamandok, “sa pook mansanang ini, kan ilobong mo su bangkay kan sakong ina asin ibibilang kong mamongaya ako kun makapaglingkod ako saimo.”
Si Simoun, dai hinale su mata sa hagbayon, kominoa sa saiyang bolsa nin sarong revolver. Nadangog an linagatik baga sa sarong hamo na pinapalagatik.
“Siisay ako sa saimong paghona?” an sabi na sominibog nin duwang lakad.
“Ibinibilang ko ika na sarong tawong sinanglitan sa sakuya,” an simbag ni Basilio na may pagkalodoklodok nin kadikit sa paghonang ominabot na su saiyang huring [ 56 ]horas: “saro katawo na, maliban sakuya, inaakala nin kagabsan na gadan asin an saiyang mga maraot na palad (127) sakuyang ipinagmondo sa giraray.”
Sarong imponenteng daing-girirongan an suminonod sa mga katagang iniho, daing-girirongan sa paghona kan hagbayon sarong panahon na magkagurang man. Alagad si Simoun, pakatapus nin halawig na pagduwaduwa, rominani saiya asin pakabugtakan su sarong kamot sa abaga sinabihan sya sa sarong nayoyogtong tingog:
“Basilio, igwa kang nakakaptan na tagong-hilom na mangyaring makapahamak sakuya asin ngunyan nadadakop mo pa sana ako sa saro naman na lubos na gayong minabugtak sakuya sa saimong mga kamot asin an pagbuyagyag kaini mahimong makabagsak kan gabos kong mga mokna. Sa pakahiwas ko sa panganib asin sa karahayan kan sakong nasasa-isip sukat kong takpan sagkod pa man an saimong ngoso huli ta ano an buhay nin sarong tawo sa atubang kan katuyohan na sakong pinaglalapag? An bahigay mamongaya sa sakuya, daing nakakaaram na napadigdi ako, may hamo ako, ika daing pangalasag; an saimong kagadanan isasahot sa mga tulisan, kun bako, sa ibang dahelan na labis sa katalagahan ... alagad papabayaan ko ikang mabuhay asin naniniwala ako na dai ko pagbabasolan. Ika nagtoklos, nakipagbaka sa sarong madasig na pagdanay... asin siring sakuya igwa kang kabilangan na huhusayon sa gabungan; ginadan su tugang mong saday, nakapay su saimong ina, asin an gabungan dai inosig maging su gominadan, maging su pinagadan. Ika asin ako kabilang sa mga napapaha huli sa katanosan, asin, sa lugar na magpahinamakan kita, sukat kitang magpatinabangtabangan.”
Ominontok si Simoun na pinoot an sarong hagayhay asin nagpadagos nin luhayluhay na nakakalakop su paghiling.
“Oho, ako itong napadigdi may kagtolo nang taon naghehelang asin makauugay sa pagdusay kan huring buhis sa sarong dakulang kalag, bangsawan (128) na boot magadan huli sakuya. Victima nin sarong maating palakaw naglakaw akong lagalag sa kinaban, nagtoklos ako aldaw, banggi sa pagdamot nin kayamanan asin maotob an sakong mokna. Ngunyan nagbalik ako sa paglaglag kan palakaw na iyan, ibatas bilang an pang[ 57 ]hahamak kaiyan, itonyod iyan sa angpas na rongaw na nagdadalagan pasiring duman, minsan pa mangaipong gumamit ako nin mga alon nin mga luha asin dugo... Nagpahamak sa sadiri, iyo asin habo kong magadan ako na dai ko ngona makitang roronot sa irarom kan angpas!”
Asin hinonat ni Simoun sa daga su magibong na takyag na garo bagang huli kan hirong ito boot ingatan duman sa mga nagkabararing mga tulang. Su saiyang tingog nagkaigwa nin makagigiram na daging, malipungaw na nakapakibigkibig sa estudiante.
“Inapod kan mga maraot na gibo kan mga nagpapalakaw kan pamahalaan, nagbalik ako sa kaporoan na ini asin sa irarom kan aliboy nin sarong nangangarakal, luminibot ako sa mga banwaan. Nabuksan ko an dalan huli kan sakong bulawan asin nakita ko minsan saen an kapasloan sa irarom nin orog kamakaooyam na panglawog, iyo nang nagsasagin-sagin, iyan nang marigsok, iyan nang mabangis, nagsiba nin sarong hawak na gadan siring sa sarong buitre sa sarong bangkay, asin naghapot ako sa sakong sadiri ano ta dai ominosbog sa saiyang ginhawa an kamandag, an rara, an holong kan mga linobongan, sa paggadan kan makasusuyang gamgam? Su bangkay nagpabayang rotangon, nabasog nin laman su buitre, asin nin huli ta dai ko mahimong ibalik saiya an buhay tanganing balosan su saiyang verdugo, asin huli ta luhay-luhay su pagdatong kan pagkalapa, inasusang ko su kapasloan, inoyonan ko, dominakol su mga gibong sala sa katanosan; binoyobo ko an paglapas sa katogonan, an mga gawe kabangisan, tanganing an banwaan magtood sa pakamate kan kagadanan; iningatan ko an kapurisawan tanganing sa pagdulag diyan humanap nin ano man na kahusayan; binugtakan ko nin kaolangan an karakal tanganing kun nasa-kadukhaan na an bansa asin masamakaheherak nang kamugtakan dai nang mangyaring matakutan; inasusang ko an mga kangaroan tanganing mahakatan an pinagiingatan kan kayamanan, asin ta nagkukulang pa ini sakuya na mapukawan an banwaan sa pakighimagsikan, linugad ko an banwaan sa orog kanakakamateng sabot, ginibo ko na an bangkay mansana paglanghadan kan buitre mansana na tinaohan nya nin buhay asin gibohon nyang malapa... Alagad kan sa orog kahalangkaw na pagkalapa, sa halangkaw na [ 58 ]basurahan, salbog nin dakol na mga bagaybagay na mga makasosomo makapaluwas syang hodong, kan an kapasloan maging orog karaot, sa saiyang pagkabongaw naghihidale sa pagtakma kan ano man na omabot sa saiyang kamot siring sa sarong gurang na babaye na inabot kan solo, hilinga na kamo minabangon kaiba an kinurahaw nin pagkamakikastila, darang mga awit nin pagtiwala sa Pamahalaan, na dai man papadigdihan; uya an sarong laman na nagkukurabkutab nin init asin kabuhayan, dalisay, aki pa, marigon, nagsasaga nin dugo, sa gambira, minasublak na panale sa pagdolot kan saiyang sadiri siring sa lab-as na ikabubuhay. . . !Ah! an kabagongtawohan na sa giraray daing kinabatiran asin parapangatorogan, sa giraray nagdadalagan sa hurihan kan mga kalibangbang asin mga burak! Magboronyog kamo tanganing huli kan saindong pagmaliogot iayon nindo an saindong bansa sa Espana nin sarampong nin mga burak na sa katunayan naggigibo kamo nin mga talikala na matagas pa sa diamante! Naghahagad kamo nin pagkapantaypantay nin mga katanosan, pangsakastila kan saindong mga kaugalean asin dai nindo nakikita na an saindong hinahagad iyo an kagadanan, an pagkalaglag kan saindong nacionalidad, an pagkatunaw kan saindong bansa, an pagpapahalaga sa kabangisan! Anong masasampotan nindo ngapit? Banwaan na daing pangungugale, bansang daing pakahiwas; gabos sa saindo anas sinublian sagkod kan mga kakundian mansana. Naghahagad kamo nin espanolizacion asin dai kamo minalungsi sa sopog kun dai saindo itinatao! Asin duwa pa itao saindo anong muya nindo? anong saindong papakinabangon? Kun orog kamamongaya, bansa nin mga kapahayagan, bansa nin mga pingdatang-digmaan (129), republica nin mga paslo asin mga dai-nasisinangan siring sa ibang mga republica sa America del Sur! Sa ano an pagpadigdi nindo dara an pagtokdo nindo kan kastila, horot na makangingisi kan bakong mga makamomondo an mga kaluluwasan? Boot pa kamong magdugang nin saro pang horon sa mahigit sa apat na polo na pinagtataram sa kaporoan tanganing magluyang magluya an dai nindo pagkasinarabotan!” ...
“Ata ngani dai,” an simbag ni Basilio; “kun an pakamidbid kan taramon na kastila makapasaro satuya sa pamahalaan, makakabogkos man sato sa gabos na [ 59 ]mga puro!”
“¡Makuring kamalean!” an saligbaton ni Simoun; “minapasibaya kamong linlangon nin mga marigon na tataramon asin dai nindo tinotulahok an sagkod kan mga bagay sa pagogid kan mga bunga kan mga huring pamamantaag kan mga iyan! An kastila sagkod pa man dai magiging pangkagabsan na tataramon sa bansa, dai nanggad iyan tataramon kan banwaan huli ta mapadapit sa mga lalang kan saiyang isip asin sa mga kamatean kan saiyang puso dai nin mga kataga nin tataramon an horon na ini: lambang banwaan igwa, igwa man nin rogaring na paginate. Anong makakamtan nindo sa kastila, kamong didiit na mga nagtataram kaiyan? Gadanon nindo an saindong mulasal (130), ipasakop nindo an saindong mga kamatean sa ibang mga pagisip asin sa lugar na makahiwas kamo magi kamong mga tunay na oripon! Siyam sa lambang sampalo sa saindo na mga naghohonang halangkaw an adal, mga nagtalikod kamo sa saindong bansa. An sa saindong pagiriba nagtataram kan ini, inaaliwalasan an saiya mala ngani ta dai nakakataram, dai man nakakasurat kaiyan asin !pira daw an nakita ko na nagsasagin dai tatao kaiyan minsan sarong kataga! Sa marhay na kapaladan igwa kamo nin pamahalaan na mangmang. Alintanang an Rusia sa pagoripon sa Polonia nagboboot na adalan kafni an ruso, alintanang ipinangangalad kan Alemania an trances sa mga nagkasarakop na mga lalawigan, an saindong pamahalaan naghihinguha na maingatan an saindo asin kamo, banwaan na makangangalas sa irarom nin sarong pamahalaan na dai mapanubdan, nagmamalasakit kamo na mahubaan kamo kan saindong kabangsaan! (131) Magkasi nindo ini nalilingawan na alintanang an sarong banwaan nagiingat kan saiyang horon, iniingatan kaiyan an halaga kan saiyang pakahiwas, siring kan tawo na nakakaingat kan saiyang katalingkasan sagkod na iniingatan nya an saiyang paagi sa pagiisip. An horon iyo an pag-isip kan mga banwaan. Mamongayang gayo ta an saindong katalingkasan nasesegurong padagos: pinagiingatan iyan kan sa tawong mga pakamate... !”
Ominodong si Simoun asin hinapuros kan kamot su saiyang angog. Nagiitaas su tala-sinag asin pinagpapadara su saiyang liwanag nin bulan na otong sa kaagahon sa mga ibong kan mga sanga. Maputi su buhok [ 60 ]asin makisil su pamandokon, naliliwanagan kan liwanag kan lampara maghale sa ibaba paitaas, su joyero garo nang su makatatakot na espiritu sa kadlagan nagiisip nin sarong bagay na maliwag. Si Basilio, daing girong sa orog kamatatagas na ining mga paghimasol, naghihinanyog duko su payo. Nagpadagos si Simoun:
“Nakita ko kan ponan an hirong iniho asin nagagi ako sa mga bilog na banggi nin kahorasaan huli ta nasasabotan ko na sa mga bagong tawong ito igwa nin mga isip asin pusong mga napapalaen na mga nagpakasakit huli sa sarong dahelan na pinaghohona nindang matanos, bago sa katunayan nagpapagal sinda laban sa saindang bansa. . . Makapira ako nagisip na domolok saindo, haleon ko an sakong balatkayo asin hawason kamo sa pagkalinglang, alagad huli kan dangog na sakong pinakikinabang, bubugtakan nin maraot na kahologan an sakong mga tataramon asin nagkaigwa gayod kuta nin bakong marhay na bunga . . . Makapira ko boot dolokon an saindong si Macaraig, sa saindong si Isagani, kun gayod pinagiisip ko an saindong kagadanan, boot ko sindang laglagon . . .”
Ominontok si Simoun.
“lyo ini an dahelan kun ngata ta pinapabayaan ko ikang mabuhay, Basilio, asin nanganganib ako na sa ano man na kamalean ibuyagyag mo ako sarong aldaw.. . Aram mo kun siisay ako, nakakaisi na kaniguan kong sukat kong ipagtios, tumubod ka sakuya; bako ikang tawong hamak an paghiling sa joyerong si Simoun sarong nangangarakal na nakakasadol sa mga may kapangyarihan na gumibo nin mga abuso tanganing su mga nalalapastangan bumakal saiya nin mga alahas.. . Ako an Hokom na boot magpadusa sa sarong susunan (132) na iyo kong ginagamit an sainda mansanang mga gibong-kalapasan, linalabanan ko iyan sa pamamatahaw nin pagiilay (133).. . Nagkakaipong tabangan mo ako, gamiton mo an saimong lasig sa mga bagong-tawo pakilaban tumang sa mga daing-kahologan na mga horot nin espanolismo, asimilacion, na magkaigwa nin pantaypantay na mga katanosan ... Sa dalan na ini an pinakahalangkaw na inaabot iyo an sarong maraot na huwad, asin an banwaan sukat na tumingkalag sa lalong halangkaw! Karangawan an pagfsip nin paglasig sa paagi nin pagisip kan mga nagkakapot kan pamahalaan; nakukurit [ 61 ]na an saindang mokna, nabebendahan sinda, asin, laen pang nasasayang nin daing halaga an panahon, ginagayuma nindo an banwaan huli sa basang lamang na mga pagsarig asin minaandorog kamo na idoko ninda an saindang oyongan sa mabangis. An sukat nindong gibohon urawahon nindo an saindang mga kapurisawan tanganing ikapanongod nindo iyan sa saindong kapakinabangan. Habo ninda kamong idupil sa banwaan na kastila? Kun siring, sarong pagbabate! magpakalaen kamo, kun siring, sa pagguhit kan saindang sadiring ugale, hinguaha nindong ikabos-og an mga tugsaran kan banwang Filipino . . . Habo kamong magkaigwa nin pagsarig? Sarong pagbabate! dai kamo kaiyan maglaom, manarig kamo sa saindo mansana asin maghinguha kamo. Dai kamo tinataohan nin mga magrepresentar saindo sa saindang Cortes? Lalong marhay! Minsan pa mahimo nindong makapadara nin mga kinatawan na mga pinili sunod sa saindong kamuyahan, anong gigibohon nindo duman (134) kundi malamos kamo sa siring kadakol na mga tingog asin oyonan kan saindong dagyang an mga kapalabilabihan asin mga kakulangan na magiginibo pakatapus? Alintanang kulang minimidbid sa saindo na mga katanosan, lalong magkakaigwa (135) kamo ngapit sa pakalongkas sa sakal asin baloson sinda maraot sa maraot. Kun habo ka mo nindang tokdoan kan saindang horon, hinguaha sa saindo, palakopa iyan tagamahan sa banwaan an saiyang rogaring na pagisip, asin sa lugar na magkaigwa nin mga panhorot nin lalawigan, gibohon nindong sa bansa, sa lugar na mga nasasakopan na mga kaisipan na talingkas tanganing ni sa mga katanosan, ni sa mga kaugalean, ni sa horon an kastila (136) dai digdi ipagpamugtak na nasa saiyang harong, dai man ibilang kan banwaan na pambansang tataramon, kundi sa giraray bilang taga panalakay, bilang dayuhan, asin sa madale o sa haloy magkakaigwa kamo kan saindong katalingkasan. Uya an dahelan kun ngata muya ko na ika mabuhay!”
Hominangos si Basilio na baga hinalean sa ibabaw nin sarong bagay na magabat, dangan suminimbag pakatapus nin sarong pausa:
“Señor, an ginigibo mo sakuya sa pagpaniwalaan sako kan saimong mga minomokna labilabi kadakula na dai ako maging tapat saimo asin sabihan taka na an [ 62 ]hinahagaw mo sakuya nasa ibabaw kan sakong kosog. Dai ako nalalang nin politica, asin kun ako naglagda kan sakong ngaran sa hagad nin pagtokdo kan kastila iyo ta duman nakakita ako nin sarong karahayan sa mga pagadal asin daing iba. Iba man an sakong kapaladan, an sakong mga horot nahoholog sa pagpagian kan mga kasakitan sa hawak kan sakong mga kabansa.”
Hominoyom su joyero.
“Ano an mga makokolog sa hawak kun ibabagay sa mga kasakitan nin kalag?” naghapot, “ano an kagadanan nin saro katawo sa atubang kan kagadanan nin sarong gabungan? Sarong aldaw magigika gayod na sarong dakulang parabolong kun pabayaan kang magbolong na matiwasay, alagad lalo pang dakula itong magkana nin bagong buhay sa banwaan na ining nanglungsi na! Anong ginigibo mo sa bansa na nagtao saimo nin pagkatawo, na nagtatao saimo nin buhay asin pinaghihinguha saimo an mga pakanood? Dai ka nakakaisi na sayang an pagkabuhay na dai ipinapanongod sa sarong dakulang pakiran? (137) sarong batiris na wara sa langtad dai minabilog nin sarong gadung.” (138)
“Dai, dai po,” an maboyong simbag ni Basilio, “dai ako nagtitikmoro, nagtotoklos ako siring sa pagtoklos nin kagabsan sa pagpatindog sa mga rogmok kan mga nagaging panahon nin sarong banwaan na an mga tawo boronyog asin an lambang saro kan mga ini ibugtak sa saiya an isip asin buhay kan kabilogan. Alagad minsan ano kagambirahan (139) kan satong mga katawohan nasasoyod nyato na sa dakulang pangkat na panggabungan (140) sukat magkaigwa nin pagborobaranga kan toklos: pinili ko an sakong toklos asin ipinanonongod ko an sakong sadiri sa kadonongan.”
“An kadonongan bakong iyo an katuyohan nin tawo,” an masid ni Simoun.
“Minaarapling diyan an mga bansang kabudahatan (141) na gayo.” “Oho, alagad bilang sarong paagi sa paghanap kan saiyang kamongayahan.”
“An kadonongan lalong magkagurang man; orog nang gayong sa tawo, orog nang lakop!” an simbag kan bagong-tawo sa sarong bulanos na gambira (142). “Sa laog nin nagkapirang gatos na taon kan igwang inadalan asin tubos na an kasangtawohan, kun dai na nin mga lahi, kun talingkas na an mga banwaan, kun [ 63 ]dai na nin mga mabangis asin mga oripon, mga colonia asin mga metrópoli, kun maghade na an sarong sandagan (143) asin an tawo namamansan na kan kinaban, an matatadá lámang iyo an pagsamba sa kadonongan, an katagang makibanwaan madaging na fanatismo, asin an maghambog ngapit na sya may mga mabansay na gawé dapit sa banwaan daing duwaduwa kokolongon bilang naghehélang na mapanganib sa sarong nagriribaraw sa panggabungan na kahusayan (144).
Mamondong hominoyom si Simoun.
“Ohó, ohó,” an sabi na nagpipiringpiting, “alágad tangáning omabot an siring na kamugtakan kinakaipuhan na dai magkaigwa nin mga mababangis na banwaan, dai man magkaigwa nin mga banwang oripon, na an tawo saen man dumumán talingkas, makánood nin paggálang sa katanosan nin siísay man sa saiyang, rogáring na pagkatawo, asin sa bágay na ini pomabákal ngona nin dakol na dugó, pinamumugtak na bílang kaipuhan su pakikibaka... Tangáning malúpig an dáting fanatismo na nagpapasákit kan mga consciencia kaipuhan na dakol an mapahásak sa mga gambahan tanganing, kun mangirhat an conciencia social, ipaháyag na hiwas an pagísip nin manarósaró. Kinakaipuhan man na an gabós sumimbag sa hapot na hinahapot sainda kan bansá aroaldaw kun iginagawágaw sainda an mga kamot na may mga talikalá. An pagkamakibanwaan saró lámang na didyahat (145) sa mga banwaan na mga tagapagpasákit huli ta kun síring an pangangágaw bobonyagan nin sarong magayón na pagngaran, alágad minsán anó kadaing kakundian kan kasangtawohan an pagkamakibanwaan sa giráray kabanalan sa mga banwaan na pinasasakitan huli ta mangangahologán sa bilog na panahón nin pagkamoot sa katanosan, sa pagkahiwas, sa karapatan mansana. Dai súkat magkaigwa kan síring nin mga dai mapanubdan na mga pangatorogan, dai súkat magkaigwa nin mga rawitdáwit sa mga babaye! An kadakulaan nin tawo dai namumugtak sa pangenotan sa saiyang sanggatusan-taón (146), bágay na dai sa pangyari, kundi nasa-pakátood kan saiyang mga pagmawot, sa pakasimbag sa saiyang mga pangangaipo asin kanoroan sya sa paglakaw pasiring sa enotan. An mga madonóng na sa paghoná kan banwaan nagpakáenot sa saiya, napániring lámang huli ta an naghohokom sa mga iyán nakakakita sainda mag[ 64 ]halé sa harayó, o ibinibilang na halawig na panahón an paglakaw kan mga resagado!”
Ominontok nin pagtaram si Simoun. Kan makita nyang dai nya nahimong mapukawan su gambira sa malípot na itong kalag, guminamit nin ibang pangatanosan, asin naghapot na nagliwat nin daging kan tingog:
“Asin sa giromdom kan saímong iná asin kan saímong túgang na lalaki, nagaano ka? Igó nang magdigdi ka taón-taón asin maghayá síring sa sarong babaye sa sarong linobngan?”
Asin hominoyom nin pamang-ologólog na hoyom.
Naigó su pinatamaan; mominalos su pamandok asin lominakad nin sarong padolok.
“Anong boot mong gibohon ko?” naghapot na may kaibang kaangotan. “Máyong mga kasangkapan, bakong lataw sa gabungan, magkamit daw ako nin sandagan laban sa saindang mga verdugo? Maluwas akong saró pang víctima asin mabagsak ako síring sa bóbog (147) na ihinólog sa gapó. !Ah, maráot an gibo mo sa pagparomdom kaiyán sakúyá huli ta sayang na pagdoon sa sarong lúgad!”
“Kun itao ko saimo an sakong pagandórog?”
Kominiri si Basilio asin nagisipisip.
“An gabós na mga panghihimalos kan pagkamatanos, an gabós na mga pangbabalós kan dagá dai makakabúhay nin saró man lámang na búhok kan sakong iná, makadalimasá nin sarong hoyom sa ngosó kan sakong túgang na lalaki! Matórog sinda sa katiwasayan... Anong sakong makokoa minsán pa ako bumalos? Lumikay na magtíos an iba kan saímong tiníos, na ngápit sa panahón magkaigwa nin mga áking rinilibon asin mga inang piniririt sa pagkarongaw. An pagpahubayá sa kapaladan bakong sa giráray kabanalan, sarong crimen kun nakakasadol nin mga kabangisan: dai nin mga maringis sa dai nin mga oripon. Ay! an tawo talagang maráot na sa giráray nagpapalabilabi kun nakakasompong nin mga namumuya kan saíyang gibo. Síring saimo nagiisip man ako kaito asin áram mo kun anong sakong kapaladan. Pinagbabantayan ka banggi, aldaw, kan mga pinaggikanan kan saimong kapahamakan; nangag-aakalá na nagbabantay ka nin nababágay na sarong hidalé; pinangangahologan ninda sa horot mong makanood, an pagkamoot mo sa pagádal, an [ 65 ]saimo man sanang kamoninongan na mga malaad na pagmawot nin panghihimalos. Sa aldaw na mangyaring magpakabulag saimo gigibohon ninda arog kan ginibo sakuya, asin dai ka ninda totogotan na magdakula huli ta tarakot sinda saimo asin ikinaoongis ka ninda!”
“Maongis sakuya?, kaongisan pa ako giraray pakatapus kan maraot na ginibo sakuya?” an may pagtakang hapot kan hagbayon.
Ominarak-atak si Simoun.
“Katutubo sa tawo an pagkaongis sa saiyang mga pinagkasalaan,” an sabi ki Tacito kaito na pinatunayan su quos laeserunt et oderunt (148) ni Seneca. “Kun boot mong sokolon an mga katampalasanan okun an mga karahayan na ginigibo nin sarong banwaan sa saro, dai kang ibang gibohon kundi hilingon kun baga naoongisan o namomotan iyan. Asin digdi nasasayod kun ngata ta an ibang mga nagrayaman digdi sa mga nakaptan nindang haralangkaw na katongdan na saindang takan, pagpakabalik sa Peninsula (149) nalalaglag baga bilang an saindang sadiri sa mga paglanghad asin mga pagologolog sa mga naging mga victima ninda. Proprium liumani ingenii est odisse quem laeseris!” (150)
“Alagad kun dakula an kinaban, kun matoninong sindang pinapabayaan na magkinabang kan kapangyarihan... kun dai akong ibang hinahagad kundi magtoklos, na pabayaan ninda akong mabuhay ...”
“Asin magpadakula nin mga matoninong na mga aki tanganing patangkolan sinda ngapit kan sakal,” an padagos ni Simoun, na mabangis na inarog su tingog ni Basilio. “Madasig na kaagahon an hinahanda mo sainda, asin papasalamatan ninda an sarong nin mga kapahamakan asin mga pagtios! !Pagbate saimo, hagbayon! Kun gadan an sarong hawak, sayang na rigonon na parigonon iyan. Nagpapadagos an duwang polong taon nin kaoripnan, nin pinalakaw na pagpapahamak, nin danay na pagkapadapa minalalang sa kalag nin sarong kaboktotan na dai matatanos nin sarong aldaw na toklos. Pinagmamana an mga marahay asin mga maraot na kamatean asin pinalalambat maghale sa mga kaganak sagkod sa mga aki. Mabuhay kun siring an saindang mga mapangrawitdawit na mga kaisipan, mabuhay an mga pangatorogan kan oripon na daing ibang hinahagad kundi kadikit yamit na ikaporopot sa talikala tanganing dai magkalingkaging nin marhay [ 66 ]asin dai panoton an saiyang kulit! Ika nagmamawot nin sarong sadit na pagsadiri na igwa nin kagianan; sarong agom asin sa-gogom na bagas; uya an angay na tawo sa Pilipinas! Marhay; kun itao saimo, ibilang mong mapalad ka.”
Si Basilio, na tood sa pagkuyog asin magtios kan mga kapalabilabihan asin maraot na ugale ni Capitan Tiago asin napasoko ni Simoun na luminuwas na mangirhat saiya makatatakot, pominabarang na gayo may luha asin dugo, boot magpaliwanag na an sabi nya ibinibilang an saiyang sadiri na may mga kakayahan sa makiayon sa politica, na dai syang ano man na ganan ta dai nya inadalan an siring na bagay, alagad sa giraray handang maglingkod sa aldaw na piriton sya, na sa hidaleng sard sanang pangangaipo an saiyang nakikita, an pakanood kan banwaan asin iba pa. Pinotol ni Simoun su saiyang pagtaram huli sa sarong pasabot asin huli ta madale nang umaga, nagsabi:
“Hagbayon, dai ko itinotogon saimo na ingatan mo an sakong tagong-hilom huli ta aram ko na an pagkakataong magatidatid kan marhay iyo an saro sa mga marhay mong kakayahan, asin minsan muya mong ipabakal, an joyerong si Simoun, an katood kan mga maykapangyarihan asin kan mga corporaciones religiosas sa giraray magkakanigong panubdan ki sa estudianteng si Basilio na pinagsasahotan na nin filibusterismo nin huli ta mantang katutubo nababarang asin napapalaen, asin sa hanap-buhay na saiyang pinili makakasompong nin mga makapangyarihan na mga kalaban. Alagad minsan ngani dai ka nagsimbag sa sakong mga paglaom, sa aldaw na magliwat ka nin ganan, hanapon mo ako sa sakong harong sa Escolta asin lilingkodan taka sa marhay na boot.”
Nagpasalamat nin gotos si Basilio asin huminale.
“Nagkamale daw ako sa tanda?” an taramon ni Simoun kan sya na sanang saro; “pinagboborongborongan ako o hilom na gayong pinagiisip an saiyang mokna nin panghimalos na natatakot ipaniwala sa diklom mansana nin banggi? 0 nama sinigbo kan mga taon nin kaoripnan sa saiyang puso an gabos na sa tawong kamatean asin an natada lamang an kaaplingan nin hayop na mabuhay asin magdugang? Sa bagay na ini an hormahan maluwas na sala sa sokol asin kaipuhan na tunawon giraray . . . Nagboboot, kun siring, an daku[ 67 ]lang kapahamakan; magkaparara an mga mangmang asin magkaburuhay an mga orog na gayong maririgon!” Asin mamondo na gayong nagdugang na baga igwang pinagsasabihan:
“Magtios kamo, kamong nagpamana sako nin pagngaran asin pagsadiri, magtios kamo! Anas kong nagkawarara, bansa, omaaboton, marhay na kamugtakan, an saindo mansanang mga linobngan. . . alagad magtios kamo! Asin ika, espiritung bangsawan (151), kalag na dakula, maugayon na puso na nabuhay ka sa saro sanang kaisipan asin inatang mo an saimong buhay na dai mo an pagromdom sa utang na boot asin pagtaka nin siisay man, magtios ka, magtios ka! An mga palakaw na sakong ginagamit, sakale, bakong saimo, alagad iyo an mga haralipot na gayo . . . Nagdadangadang na an aldaw asin an pagsaga ako mansana an mabareta kaiyan saindo. ¡Tioson nindo!”