[ 67 ]
Kun muklaton ni Juli su mga makokolog nyang mga mata, nakita nya na madiklom pa si; harong. Nagtotororaok su mga manok. An enot nyang naisipan iyo na sakale nagmilagro na su Virgen, asin su tala-init dai maluwas minsan ngani pinagaarang kan mga manok.
Bominuhat, nangurus, nangadye sa orog na kalodokan kan saiyang mga pangadyeon kun aga asin nagingat tanganing dai sya makaribok nin marhay, lominuwas sa pantao.
Dai nin gibong-ngangalasan, maluwas su tala-init, su kaagahon may gilagilang mabansay na gayo, mahayahay su simuy, nagroromarom su mga bitoon sa sirangan asin nagoorog na magorog asin nagrarahay su tinoraok kan mga manok. Labislabis nang paghagad ito; magian pa sa Virgen na pomadara kan duwang gatos na pisos! Anong makakagabat saiya, sa Ina nin Dios, sa pagtao kaito? Alagad sa irarom kan longon daing ibang nakoa kundi su surat kan saiyang ama na pighahagad su itotobus na limang gatos na pisos ... Dai nang ibang paagi kundi humale. Kan makita na daing hiro-hiro su saiyang apo, inakala nyang natotorog ito, [ 68 ]asin nagloto nin pamahawan na salabat. !Pambihirang bagay! matoninong sya, asin may gana pa nganing omolok. Anong ikakahorasa nyang orog kan bangging ito? Dai maduman sa harayo, makakapagsongko sa harong sa lambang duwang aldaw; makakapagsongko man saiya su saiyang apo asin kun manongod ki Basilio, nakakaisi sya kan maraot na kamugtakan kan bagay kan saiyang ama huli ta parati syang pigsabihan:
“Kun medico na ako asin makasal na kita, dai na magkakaipo kan saiyang mga daga an saimong ama.”
“Kaniguan na kamangmangan ko sa pagtangis nin makuri,” an sabi sa saiya mansana alintanang pinagpapakarhay su tampipi.
Nin huli ta nakapkapan kan saiyang mga moro su relicario, dinara ito sa saiyang ngoso, hinadkan; alagad ninosnos tolos mansana ta natatakot sa olakit; an relicariong ito na mga brillante asin mga esmeralda hale sa sarong daoton. . . Ah! kun siring iyo, kun magkaigwa sya nin siring na helang, dai sya maaagom. Nin huli ta nagpopoon nang magliwanag asin su sa saiyang apo nagtutukaw sa sarong gilid, pinagsusunod kan saiyang mga mata su gabos nyang hiro-hiro kinoa su saiyang tampipi na may mga gubing, dominolok saiyang nakahoyom sa paghadok sa saiyang kamot. Benendisionan sya kan gurang na daing ano man na itinaram na sarong kataga. Boot syang magsoba.
“Pagbalik ni Itay sabihan mo na sa katapusan ako magpacolegio: an sakong ama nagtataram nin kastila. Iyo an colegio na orog kabarato na mangyaring masompongan.” Asin kan makitang napapano nin luha su mga mata kan gurang, sinoknong su tampipi asin humaring luminusad sa hagyanan. Maogmang nagsasagitsit su saiyang chinelas sa mga tanggang kahoy.
Alagad kan isalingoy su saiyang lawog sa pagtanaw pa sa saindang harong, su harong na pinagpurawasan kan saiyang mga huring pangatorogan nin aid asin ginuruhitan kan mga enot nyang paglobang sa daraga; kan makita nya itong mamondo, nagsasaro-saro, napabayaan, poropinto su mga bintana, daing laog asin madiklom siring sa mata nin sarong gadan; kan madangog nya sa maluyang daging kan kabotongan asin kan ma[ 69 ]kita nyang nagpupuay-puay sa hiro kan mahayahay na doros nin kaagahon na baga nagsasabi saiyang “bantay,” dangan kaiyan nagpurawas su saiyang pagkabuhayan, ominantoro, napano nin mga luha su saiyang mga mata asin ominognad sa sarong poon nin kahoy na napukan sa gilid kan dalan, dai sa pagkarangang nagparahibi.
Nagkapira nang horas kan pagkahale ni Juli asin halangkaw nang marhay su tala-init. Pinagtatanaw ni Gurang Selo sa dungawan su mga tawo na naggubing nin mga pamiyesta mga pasiringon sa banwa sa paghinanyog kan misa mayor. Haros gabos may kabit, o may obong aking lalaki, aking babaye, na nagkakagurubingan baga madaralaw sa sarong fiesta.
An aldaw nin Pasko sa Filipinas, alinsunod sa mga darakol na, fiesta nin mga aki; an mga aki bako daw na siring man an ganan asin masasabing kinatatakutan ninda iniho. Tara: pinupukaw sindang amay, linalabaran, sinasaranglean asin ibinobugtak sa ibabaw an gabos na mga bag-o, mahal asin mga mahalagang sainda, mga botines na sukla, darakulang kopya, mga gubing na lana, sukla o terciopelo na dai pinababayaan an apat o limang escapulariong saraday na namumugtakan kan evangelio ni San Juan, asin sa bagay na ini mga kargado dinadarara sa misa mayor na nagdadanay nin haros sarong horas, pinipirit sindang magtios kan init asin kan hinangos nin dakol na mga tawo na mga nangongonokono asin ginagaranot, asin kun dai pinapangaradye kan rosario dapat dai maggirirong, magkaoroyam o magkaratorog. Sa lambang paghiro o karaw na makakaati sa gubing, sarong kodot, sarong pagdagit; sa bagay na ini dai man sinda nagngingirisi, bako man na mga magayagaya asin nababasa sa mga matang bilogon an kapungawan sa lumang camisola sa gabos na aldaw asin an pakikisuhay laban sa kadakol na mga bordado. Dangan dinadara sinda sa mangharong-harong sa pagdalaw sa mga kadudugo sa paghadok sa kamot; duman kaipuhan sindang magsarayaw, magawit asin magsabi kan gabos nindang naaraman na mga padadayaw, igwa o dai nin ikapagoogma, nagkakabararot o dai sa saindang mga sol-ot, kaiba an mga kodot sa giraray kun minagiribo kan saindang mga [ 70 ]pinagtotorodan. Tinatawan sinda nin kuwarta kan mga kadudugo na tinitipon kan mga magurang asin ta parating dai na pinagaaraman. An iyoiyong mga bagaybagay na nakokoa ninda sa fiesta iyo an mga kinodotan na sinabi na, su mga kaporawotan o kun sa bagay sarong indigestion huli kan hinahalon na mga dulce o biscocho sa harong kan mga marhay na mga kadudugo. Alagad iyan an kinaugalean asin an mga aking filipino minalaog sa kinaban huli sa mga toksong iniho na sa katapustapusi minaluwas na iyong mga bakong gayong mamondo, an mga gayong matagas sa pagkabuhay kan mga tawong ito. . .
An mga may pagkatawo na mga nabubuhay na talingkas nagpapakiayon sa fiesta na ini. Minasorongko sa saindang mga magurang asin sa saindang mga magurangon, ilinolohod an sa ibong na tohod asin nangagmamawot nin magayagayang pasko; an aguinaldo sainda binibilog nin sarong dulce, sarong bungang-kahoy, sarong basong tubig o ano man na pasib (152) na dai nin kahologan.
Pinaghihiling ni Gurang Selo na nagaaragi su gabos nyang mga katood asin mamondong naiisipisip na kan taon na ito dai syang aguinaldo sa kiisay man asin su saiyang makoapo naghale na daing dara saiya (153), dai sya pinagmawotan nin magayagayang pasko. Kadelikadahan ni Juli o bulanos lamang na pakalingaw?
Kan boot pataratarahon ni Gurang Selo su mga kadudugong nagdaralaw saiya na dara saiya su mga aki, sa bakong didiit na saiyang pagtaka dai sya nakapagtaram minsan sarong kataga: sayang lamang na sya magpupumirit, dai sya nakapadaging nin ano man na tingog. Dinara su kamot sa halonan, nagkirikiri, dai mangyayari! boot ngomisi asin nangibigkibig su salyang ngabil: sarong masagiwsiw na daging siring sa hayop nin sarong botobot an saiya lamang na nahimo. Nanggilantas na naghinirilingan su mga babaye.
“¡Pula, pula!” nagpangkururahaw su mga tao nin pagkatakot, na naglalang tolos nin ugaleng kariribukan.