[ 101 ]
Pinagbabar-odan asin haros nagruruluha su mata naglalakaw si Placido Penitente pasiringon sa Universidad de Santo Tomas. Pahanga nang sarong semana magpoon kan omabot [ 102 ]sa saiyang banwaan makaduwa na pagsurat sa saiyang ina na inoolit su saiyang horot na pabayaan an pagadal tanganing pomuli asin magtoklos. Binalosan sya kan saiyang ina na magtiostios ngona, na tumapos lamang sa bachiller en artes, tara makamomondo na pabayaan an mga libro pakalihis nin apat na taon na saindang paggasto asin pagtios. Saen hale an pagkaoyam ni Penitente sa pagadal, na saro sya sa mga maigot magaradal sa bantog na colegio na pinagpapalakaw ni Padre Valerio sa Tanawan? Si Penitente nabibilang duman sa saro sa mga marhay na mga latinista asin matibay na magargumentar, na tarataong gumobot asin homingobot kan mga hapot na orog ka mga masipag o mga makalilibong; ibinibilang sya kan saiyang mga kahimanwa na orog kamatibay, asin dara kan kabantogan na ini, tinaohan na sya kan saiyang cura kan grado nin filibustero, katibayan na bulanos na bakong mangmang asin dai makakaya. Dai sukat ikasaysay kan saiyang mga katood an kamuyahan na ito na magpuli asin pabayaan su pagadal; dai sya nin mga katipan, bakong parasugal, pahangang makaaram kan hungklan asin nangangahas na magkawat kan revesino; dai naniniwala, sa hatol kan mga fraile, pinagbabasangbasang nya si tandang Basio, nagsasawa an saiyang kuwarta, mga tihantik su saiyang mga gubing, alagad magabat saiya an pagpasiring sa clase asin naooyam na maghiling sa mga libro.
Sa Puente de Espana, tulay na sa Espana sa ngaran lamang tara sagkod an mga batbat kaito harale sa ibang daga, nasompongan nya halabang rayray nin mga bagong-tawo na nagpapasirlring sa Intramuros sa lambang saindang colegio. Sa europeo su panggubingan kan iba, marikas su lakaw, may mga darang libro asin mga cuaderno, mga purisaw, sa pagromdom kan saindang leccion asin kan saindang mga leccion asin kan saindang mga composition; iyo ini su mga nagraralabas sa Ateneo.
Su mga letranistas nagkakaparalaen huli ta haros gabos sa filipino su panggubingan, orog kadakol asin kadikit su mga darang libro. Mga mahusay asin mga marayrahay su panggubingan kan mga taga Universidad, luhayluhay magralakaw asin sa lugar nin mga libro, parating baston an dara. An mga mainadal kabagong tawohan sa Filipinas bakong mga mariribok bako man na mabinorolongbogong; naglalakaw garong mga [ 103 ]ribaraw; an siisay man na makakita kan mga iyán masabi na sa atubang kan saindang mga mata dai nagsasaga an anó man na pagsárig, dai nin mamongáyang omaaboton. Minsan sa lambang agwat nakakapagaya-gaya kan lakaw su mga mabansay na nota asin maya- yaman sa kúray kan mga nagaarádal na mga babaye sa abaga su cintas asin sa kamot su mga libro, pinangagsusunod nin mga sorogoón na mga babaye, alágad pahangá na dumaging an saró na ngisi, pahangang mamaté an sarong soba; daing anó pa man na áwit, dai nin mga mababansay na mga pasarahotan; kun baga man mga magabat na soba, iriwal nin mga saradit na akí. Haros pormal su mga dakúlá na asin mga marhay su panggubingan síring kan mga estudianteng alemán.
Sinósog ni Plácido su paseo de Magallanes ta málaog sa wangwang kaito tatá kan Santo Domingo, kan panalé sana syang taptapon sa abaga nakapabirik saiyang baldí.
"Tara, Penitente, tara, Penitente!" Iyo su kaklase nya na si Juanito Pelaéz, su manggugunting (185) o favorito kan mga profesores, tarandukan asin daing síring karáot, sa sarawayon an mga hilingon asin sa tampalasan an mga hoyom. Aki nin sarong kastilá, mayaman na comerciante sa saró kan mga póok sa luwas kan banwaan na an pagsárig pinapasíkad sa kadonongan kan hagbayon, kaniguan an mapapaghalat saiya huli kan saiyang mga gaweng sa tarandukan asin, salámat sa saíyang ugalé nin madápang panugal sa kagabsan, dangan minapaiplí sa saíyang pagiriba, may saró syang napapalaen na karaw na mináorog kun nakakatamá sya asin minangisi pa. "Paano kang magkaigwang kaalingan, Penitente?" an hapot kan tominaptap saiya nin kosog sa abaga. "Siring kaini, síring kaini, palingpaling nin kadikit, asin ika?" "Sa diosnon na gayo! Honahonaon mo na inanyayahan ako kan cura sa Tiani na magpalibanglíbang (186) sa saíyang banwaan, máduman ako, chico! Midbid mo si Padre Camorra? Saró syang masamwang na cura, campechano, tapat, tapat na marhay, an saiyang mga garaweón siring kan ki Padre Paco... Asin huli ta may mga magagayon na mga daragitay, nanghaharana kami, sya su saiyang guitarra asin su saiyang mga petenera asin ako man su sakong violin... Sabihan taka, chico, [ 104 ]na nasisinangan kaming marhay; daing harong na dai mi sinakat!”
Asin hininghingan si Placido nin nagkapirang kataga dangan hominara-ha. Asin huli ta nagpahiling nin pagtaka si Placido, suminabi pa:
“Ikakasumpa ko saimo! Dai nang bolong sinda, huli ta sa pamamatahaw nin sarong espediente kan pamahalaan minasiblag sa ama, sa agom na lalaki o sa tugang o magayagayang pasko! Alagad nakasompong kami nin sarong mangmang, sa loba ko katipan ni Basilio, aram mo? Hilinga ta kaniguan an kapalpalan kan Basilio na ini! Magkaigwa nin sarong katipan na dai tatao minsan sarong tataramon na kastila, daing pirak asin nangagurangnan! Dai magparapakiibaiba, ala gad marayrahay: sarong banggi binaston ni Padre Ca morra su duwang hagbayon na nagaarana saiya asin inda kun ngata ta dai ginadan an mga ito. Alagad min san siring, dagos man giraray kan saiyang pagkadaipakipagibaiba! Alagad may aagihan sya huli kaito, siring sa gabos, siring sa gabos!”
Nagngingisi si Juanito Pelaez na pano su ngimot na baga namomongayahan sya kaito. May kabaldian na hominiling saiya si Placido.
“Hoy asin anong isinaysay kan catedratico kasuhapon?” hominapot na liniwat su orolay.
“Kasoodma daing labas.”
“Ahay! Asin kan sinondan kasoodma?”
“!Tawo, Jueves!”
“Totoo !ka mangmang ko! Aram mo, Placido, nagigi na akong lolong? Asin kan Miercoles?”
“Kan Miercoles? Halat... kan Miercoles nagyapoyapo.”
“Mabansay na gayo! asin kan Martes, chico?”
“Kan Martes aldaw na ikinamondag kan Catedratico asin pinagpiestahan mi sya nin sarong orquesta sinarapong na mga burak asin nagkapirang mga pasib...”
“!Ah, carambas!” an hagayhay ni Juanito, “nalingawan ko, abaa ka mangmang ko! Dangan naghapot sakuya?”
Kominirogkirog si Penitente.
“Dai ko maaraman, alagad itinao saiya su lista kan mga nagdaralaw saiya.”
“!Caramba!... himatea, asin anong igwa kan Lunes?” [ 105 ]“Huli ta enot na aldaw kan clase, binasa su lista asin itinalaan su leccion: dapit sa mga espejo. Hilinga! maghale digdi sagkod digdi, toom, toomon nanggad... lihisan gabos an pangkat na ini asin adalan iniho!”
Asin itinotokdo kan moro sa Fisica ni Ramos su mga punto na kaipuhan nindang manod-an, kan panale sanang makalupad su libro huli kan pagkasalpita ni Juanito maghale sa ibaba paitaas.
“Tawo, pabayae an mga leccion, magpichidong aldaw kita!”
Inaapod kan mga estudiante sa Manila na aldaw na pichido itong naiipit nin duwang fiesta, minaluwas na suprimido baga napiripit kan kagustohan kan mga estudiante.
“Aram mo na talaga man nanggad na saro kang lolong?” angot na gayong sominimbag si Placido na hinakbot su saiyang libro asin mga papel.
“Magpipichidong aldaw kita,” an olit na tataramon ni Juanito.
Habo si Placido: sa duwang maina dai pipintoan an sarong clase nin mahigit sa sanggatos may limang polo. Nagigiromdoman nya su mga kapagalan asin mga pagtitimol kan saiyang ina nanaggagasto saiya sa Manila na nagtitios kan gabos na mga kadaihon.
Kan hidaleng ito naglalaog na sinda sa wangwang kan Santo Domingo.
“Ngunyan nagiromdoman ko,” an hagayhay ni Juanito kan mahiling su plazoleta sa atubang kan daan nagadung kan aduana; “aram mo na ipinamahala sako an pagsingil kan mga aboloy?”
“Anong aboloy?”
“Su sa bantayog!”
“Anong bantayog?”
“Akoa! su ki Padre Baltasar dai mo aram?”
“Asin siisay an Padre Baltasar na ini?”
“Hayopka! sarong dominico! Kaya minadolok su mga Padi sa mga estudiante. Lakaw, buhi nin tolo o apat na pisos tanganing makita ninda na mga masamwang kita! Dai logod sabihon sagkod noarin pa man na sa pagpatindog nin sarong estatua nangaipo pang domolok sa saindang mga bolsa. Vamos, Placidete, bakong sayang na kuwarta!”
Asin inibanhan an mga tataramon na ini nin sarong makahologan na kiyat. [ 106 ]Nagiromdoman ni Placido su caso nin sarong estudiante na nakakapasar sa pagpapasib nin mga canario, asin tominao nin tolong pisos.
“Hilinga, aram mo? malinaw kong isusurat an saimong ngaran tanganing mabasa kan profesor, nakita mo? Placido Penitente, tolong pisos. Ah! Himatea! Sa laog nin kaglimang aldaw iyo an kaaldawan kan profesor sa Historia Natural.. . Aram mo na mapangsinugad na gayo, dai nagmamarka nin palta dai man naghahapot kan leccion. Chico, kaipuhan na makita nya an satong mabansay na boot!”
“!Totoo!” “Bakong sa paghona mo sukat ta syang anyayahan nin salosalo? An orquesta dai sukat kumulang sa dinara nindo sa catedratico sa Fisica.”
“!Totoo!”
“Ano sa paghona mo kun gibohon tang manduwang pisos an aboloy? Hala, Placiding, omenot kang tamao, ta sa bagay na ini mamayo ka sa lista.”
Asin kan makita na dai nangalangalang si Placido sa pagtao nin duwang pisos, nagdugang nin: “Himatea, bumugtak ka nin apat, iioli ko man sana saimo an duwa; magi lamang na padaraw.” “Kun iuuli mo sakuya, ano pa ta itao ko saimo? igo nang bugtakan mo nin apat.”
“Ah! totoo !abaa na kamangmang ko! aram mo na nagluluwas akong lolong? Alagad itao mo man giraray sakuya, tanganing ipahiling ko.”
Si Placido, tanganing dai mahimutikan su padi na nagbonyag, tominao kan pighahagad saiya.
Ominabot sinda sa Universidad. Sa paglaog asin sa palaba kan mga acera na nahohonat sa magibongibong na gilid kaito, tiripon su mga estudiante naghaharalat na lumusad su mga profesor.
Su mga nagaaradal sa preparatorio de Derecho, su mga sa quinto año kan Segunda Enseñanza su mga sa preparatorio sa Medicina minabirilog nin sarong maogmang pangkat: ining mga sa huri mga libyanong mamidbiran huli kan saindang napapalaen na mga sol-ot na dai nakikita sa iba: an kadaklan sainda harale sa Ateneo Municipal asin sa mga ini nakita nyamo su paratulang si Isagani na nagsasaysay sa sarong kairiba kan teoria kan siga kan liwanag. Sa sarong pangkat may nagdidiriskutiran, may nagpapasuruhay, may sinasam[ 107 ]bit na mga kataga nin tataramon kan profesor, mga texto sa libro, mga principios escolasticos; sa saro ipinarorolamano su mga libro na ipinagboborobarantiwas sa angkas, sa pamamatahaw nin baston, minakurit nin mga figura sa daga; sa enotan, nagkakaaraling sa pagmasid sa mga devota nagpapasiriring sa haraning simbahan, su mga estudiante naggigiribo nin mga maogmang comentario. Sarong gurang na babaye, nagkakabit sa sarong daraga, makabanalan na nagkiki-aykiay; su daraga naglalakaw sa ibaba su mga mata, takot asin sopog na omagi sa atubang nin siring kadakol na mga paramacid; binaton kan gurang su palda na de cafe an kuray, su sa mga Hermanas de Santa Rita, tanganing ipakita an mga matatabang tabay asin mga maputing medias, dinadagitan su saiyang kairiba asin hiniling nin anggot na paghiling su mga osyoso.
“!Mga saragate!” nagngongorobngorob, “hare sainda paghiling, ibabaan an saimong mga mata!” Gabos nakakaapod kan pangataman, gabos nakakabahigay nin mga soba asin mga comentario.
lyan nang sarong marayrahay na victoria (187) na minaontok sa may tata sa pagwalat nin sarong makidios na kasar-an (188); magiriaw sinda sa Virgen del Rosario sa saiyang namumuyahan na gayong aldaw; minatararom an mga mata kan mga osyoso sa pagmasid kan pagkabilog asin pagkadakula kan mga bitis kan mga binibini sa paglokso sa lunadan; iyan nang sarong estudiante na minaluwas sa tata na nasa lawog pa an kalodokan; hominapit sa simbahan sa pagarang sa Virgen na ipasabot saiya su leccion, sa paghiling kun itoon su saiyang katipan, makipagpasalimbadan saiya asin lumabas dara an giromdom kan saiyang mamoton na mga mata.
Alagad sa mga pangkat nasasayod na may hiro, may paghalat, asin si Isagani ominodong asin nanglungsi. Sarong lunadan ominontok sa may tata: su duwang pareja nin mga cabayo midbid na marhay. lyo su lunadan kan Paulita Gomez asin sya lominokso na sa daga, maliksi siring sa sarong gamgam, dai tinaohan nin panahon su mga picaro na makahiling kan saiyang mga bitis. Sa sarong makawiwiling hiro kan hawak asin sarong paagi kan kamot nahuhusay an mga tiplok kan saiyang saya, asin sa sarong panaleng paghiling asin bilang sa dai tinotuyo nakita si Isagani, nag[ 108 ]taong galang saiya asin hominoyom. Lominosad man si Doña Victorina, pinaagi su paghiling sa saiyang quevedo, nakita si Juanito Pelaez, naghoyomhoyom asin mamongayang nagpataratara saiya.
Si Isagani, namumula sa kalodokan, nagpasalamat sa pamamatahaw nin sarong may katakutan na taonggalang; tinikong gayo ni Juanito su saiyang lawas, hinale su kalo asin inarog su hiro kan bantog na comico asin tamoyokon na si Panza kun inooropakan.
“!Mecachis! !ano nang daragitay!” an hagayhay nin saro na tihahaleon na; “sabihi nindo su catedratico na magabat an pakamate ko.”
Asin si Tadeo, iyo ini an ngaran kan naghehelang, lominaog sa simbahan ta susunodon su daraga.
Si Tadeo nagduduman sa Universidad sa gabos na aldaw sa paghapot kun baga may labas asin nagtatakang-nagtataka na igwa; pinagaakala nya na magkakaigwa nin hilom asin danay na daing-labas asin hinahalat nyang dumatong sa lambang aldaw. Asin sa lambang pagkakaaga, pakatapus nin daing kamugtakan na dai sinda maglaog sa clase, minahale na nagsasagin may dakulang kasibotan, mga kapangakoan, mga kahelangan, kan hidale nanggad na su saiyang mga pagiriba nagraralaog man sa clase. Alagad, sa sarong dai maaraman na gibong-ngangalasan, nakakapasar si Tadeo, mahal kan mga profesor asin igwa sa saiyang atubang nin sarong mabansay na ngapit na panahon.
Alintanang nangyayari an mga ini nagpoon an sarong hiro asin su mga pangkat pominoroon nin paghiro; su catedratico sa Fisica asin sa Quimica naglusad sa clase. Su mga nagraralabas bilang napagralanghadan sa saindang mga paglaom, napasiriring sa laog kan gadung na nagwaralat nin mga hagayhay nin daipagkasinagñi. Suminonod si Placido Penitente sa kadaklan.
“!Penitente, Penitente!” inapod sya nin saro na may kaibang misterio; “pirmahi iniho!” “Asin ano iyan?”
“Dai bale, pirmahan mo!”
Sa paghona ni Placido pinagbibingbing sya; naggigiromdoman nya su agiagi nin sarong cabeza de baranggay sa saiyang banwaan, na huli sa pagpirma sa sa rong kasuratan na dai nya midbid, nabilanggo sa halawig na mga bulan asin kadikit pang madeportar. [ 109 ]Saro nyang amaon, tagnaning makatala an leccion sa saiyang giromdom, biningbing sya nin makosog. Asin sa lambang pagkakadangog nya na maonabihan an ngaran na pagpirma minadaging sa saiyang pagdangog itong kinamtan nyang kamatean.
“Chico, dispensara ako, dai ako minapirma kun dai ko ngona masabotan.”
“!Abaa na ka mangmang mo! pinirmahan iyan nin duwang langitnon na carabinero, anong matakutan mo?”
An ngaran na lagnitnon na carabinero nakakatao nin hanga (189). Saro itong sinanglitan na pangkat na tinogdas, sa pagtabang sa Dios sa labanan tumang sa espiritu nin karatan, asin sa pagolang na makalaog an contrabando heretico (190) sa sad-an kan Bagong Sion (191).
Mapirma na kuta si Placido tanganing matapus na ta naghihidale: su saiyang mga pagiriba nangangaradye na kan O Thoma (192), alagad sa paghona nya garo syang biningbing kan saiyang amaon, asin suminabi:
“!Pakatapus kan clase! muya kong basahon ngona.”
“Halawig na marhay, nasabotan mo? mapadapit sa pagsolong nin sarong sarongat na kahagadan, sa orog karahay na pagtaram, sarong pakisuhay. Nasabotan mo? Si Makaraig asin nagkakapira nagharagad na magbukas nin sarong academia nin kastila, na sarong tunay na kamangmangan.”
“!Marhay, marhay! chico, diyan iyo na, ta nagpopoon na,” sabi ni Placido na nagdudulag.
“Alagad an saindong profesor dai nagbabasa kan lista!”
“Oho, oho, kun gayod binabasa nya. Diyan na, diyan na! Saro pa. . . habd akong sumarongat ki Makaraig.”
“Pero bakong pagsarongat, kundi lamang...”
Dai na nadangog ni Placido, harayo na asin sigkat su lakaw pasiring sa saiyang clase. Nakadangog nin manlaenlaen na adsum! adsum! (193) carambas, pinagbabasa su lista!. . . naghumari paglakaw asin dominatong sa tata kan sa titik nang Q.
“!Tinamaan ng...!” asin ngominorobngorob na kinagat su ngabil.
Nagboronborong sya kun baga lumaog o dai; ibinugtak na su kurit asin ta dai ito pupunason. Dai mi[ 110 ]nalaog sa clase sa pakanood kundi tanganing dai makuritan; an clase namumugtak sa pagpatoom kan leccion, pagbasa kan libro asin, kun baga man, saro o duwang hapot na patikan, hararom, mapaglinlang, makariribaraw; totoo ngani na dai nagkukulang an sorosermon—su iyo sa giraray!—dapit sa kapakumbabaan, masinonod, kagalangan sa mga religiose asin sya, si Placido mapakumbaba, makinuyogkuyog asin magalang. Mahale na kuta, alagad nakagiromdom na harani na su examen asin dai pa sya hinahapot kan saiyang profesor asin garo dai lamang nin pakamangno saiya: marhay na bahigay ito sa pakaapod kan pangataman asin mamidbiran sya! Mamidmidan iyo mansana an pagkamit kan taon (194), tara, daing madadai sa dai pagpasar sa saro na dai midbid, kinakaipuhan an matagas na puso na dai mayogto sa pagkakita sa sarong hagbayon na huli kan saiyang dagyang isinisikwal aroaldaw an pagkasayang nin sangtaon kan saiyang pagkabuhay.
Lominaog, kun siring, si Placido asin bakong kintid siring sa parating saiyang ginigibo, kundi nagpapalagatak kan saiyang takon. Asin !labislabis nyang kinamtan su saiyang sa isip! Hiniling sya kan catedratico, kominorondot asin kominirikiri na baga nagsasabi:
“!Mapangahas, magbabayad ka sakuya!”