[ 85 ]
An Saíyang Kahalangkawan an Capitán General asin Gobernador sa Kaporoan nin Filipinas nangayam sa Bosoboso. Alágad nin huli ta kaipuhan syang lumakaw na may kaibang sarong banda nin musica... huli ta an siring kahalangkaw na tawo dai sukat mapelohán kan mga longon na kahoy na ipinagpaprorocesíon,... asin huli ta an kaaplingan sa diosnon na sining (173) ni Santa Cecilia dai pa nababantog sa mga usa asin sa mga opon sa Bosoboso, an Saiyang Kahalangkawan, na may banda nin musica asin su mga gabay nyang mga fraile, mga militar asin mga empleado dai nakadakop minsan sarong kino, minsan sarong gamgam.
Napagbaná-baná kan mga halangkaw na mga may kapangyarihan sa lalawigan ang mga omaaboton na pagkatanggal o mga pagliwat nin kamumugtakán; su mga makauugay na mga gobernadorcillo asin mga cabeza de barangay dai nagkamaratukaw asin dai nagkangaratorog, nagkatarákot ta tibaad kun maisipan kan diosnon na paraáyam kan saindang pagkatawo an kaku[ 86 ]langan nin kagalangan kan mga may apat na bitis sa kadlagan, siring sa ginibo nagkapira nang taon nin sarong alcalde na naglakbay na pigboboroligan nin mga polistas huli ta dai nin mga kabayong maboboot na makapamahala sa saiyang pagkatawo. Dai nahalaen nin sarong maraot na kaisipan na huringhuding na an Saiyang Kahalangkawan natatalagang gomibo nin sarong bagay, huli ta duman nakikita nya an mga enot na tanda nin sarong himagsikan na kaipuhan pooton sa pinaggikanan, na an sarong pangayam na daing kinaluwasan nakakarama sa ngaran na kastila, asin iba pa, asin pinagpasalibadan na an sarong makauugnay ta gugubingan nin sa usa, kasu an Saiyang Kahalangkawan sa sarong gawe nin pagkaugay na dai naaraman ni Ben Zayb kun anong mga kataga nin tataramon an ikakaomaw, nakapurawas kan gabos na mga kariworokan, ipinahayag nya na ikinasasakit nya na iatang sa saiyang kamongayahan an mga hayop sa kadlagan.
Sa katotoohan, an Saiyang Kahalangkawan asin napupuwasan inter se (174), tara anong mangyayari kun sominala nin minsan saro lamang, sarong usa na kabilang sa mga kulang nin pakasabot dapit sa mga pangangaipo sa politica? Saen masampot an marhay na dangog kan hade? Paano? Sarong Capitan General sa Filipinas magkamale, sa paghimunta baga bagong paraayam? Anong sasabihon kan mga indio nasa mga ini may mga regular na paraayam? Manganganib an marhay na dangog kan bansa ...
Sa bagay na siring huli ta an Saiyang Kahalangkawan kaiba an hilaw na olok asin bilang sa dai-namongayahan na paraayam, ipinagboot an madaleng pagbalik sa Los Banos, sa panahon kan paglakaw nagsasabi sya dapit sa saiyang mga kabayanihan sa pangayam sa Peninsula na baga dai nya oyon an bagay na siring sa sarong mapagbasangbasang na tingog, magkakanigo nanggad sa mga pangayam sa Filipinas, pse! An mga parigosan sa Dampalit (Daang pa liit), su mga mainit na burabod sa pangpang kan danaw, su mga surugal sa palacio pinagtataga balotan nin picnic sa haraning busay o danaw nin mga angongolkol minaanyaya nin lalong mga makadadagka asin bakong mapanganib na gayo sa dangog kan bansa.
Kan mga huring aldaw nin Diciembre itoon sa bidang su Saiyang Kahalangkawan nagsusugal nin tresillo, [ 87 ]alintanang naghahalat kan horas nin pamahaw. Hale sa pagparigos asin sa paginom kan pinagtotodan na sabaw nin lombod asin pagkaon kan laman kaini asin nasaorog karahay na kamugtakan sa pagtaltag nin mga biyaya asin mga karahayan. Minapaorog kan saiyang marhay na pagkamugtak su pangyayari na kaniguan na kasisikmol, tara si Padre Irene asin si Padre Sibyla, na saiyang mga kasugal, lambang saro nagpaluwas kan saiyang pakasabot sa tuyo asin hilom na pagpapadaog, sa dakulang kaangotan ni Padre Camorra na huli ta minadatong pa sana kan agang ito dai nagaaram kan mga pinagkakasarapakatan. Su fraileng artillero huli ta sa diosan su saiyang panugal asin nangangataman, namumula asin kinakagat su saiyang ngabil sa lambang pagkakalipat asin daing datang pagkalkulo ni Padre Sibyla, alagad dai nangangahas na sumabi nin ano man huli kan kagalangan nya sa dominico; alagad iyo nyang pinaghihimalos si Padre Irene na ibinibilang nyang hababa asin langisero asin pinagbabasangbasang sa tahaw kan saiyang kakulangan nin pakasabot. Dai lamang sya hinihiling ni Padre Sibyla; pinapabayaan syang magpisngak; si Padre Irene, orog kamakumbaba, naghihinguhang makapangatanosan na pinaghohorohapros su punta kan saiyang dongong halaba. Su saiyang Kahalangkawan nalilingang marhay asin nangungurawa, siring sa marhay na magpalakaw siring sa ipinadadamgo saiya canonigo, sa mga pagkakamale kan saiyang mga kalaban. Dai nagaaram si Padre Camorra nasa mesitang ito nasusugal an sa mapagisip na paguswag kan mga filipino, an pagtokdo nin kastila, asin kun naaraman nya, sakale sa kaogmahan ominayon gayod kuta sa sugal.
Sa balcon na bukas na gayo sa palaba, naglalaog su simuy, mahayahay asin dalisay, asin namamantaag su danaw na an mga tubig mahamis na naghihinghing sa pamitisan kan gadung na baga nagdudusay nin kagalangan. Sa too dapit, sa harayo, natatanaw su puro nin Talim, na bughaw na gayo; sa tahaw kan danaw asin haros sa atubangan, sarong puro-puro na hidyaw, su puro nin Kalamba, daing tawo, garong kabaak na talasinag; sa wala, su magayon na gilid na tinoroktorokan nin kabotongan, sarong kolod na nagdudungaw sa danaw, dangan mahiwas na mga kabasan dangan mga mapulang atop sa tahaw nin hudyaw na gayong mga [ 88 ]kakahoyan, su banwaan nin Kalamba, dangan su gilid nawawara sa harayo, asin sa pondo, sinasadahan kan langit su hadyangit (175) na minaibaba sa tubig na minatao sa danaw nin garong sa dagat na kamugtakan asin nababagay sa pagapod kaidto kan mga indio na dagat na tab-ang.
Sa may sarong sogod kan harong, sa atubang nin sarong mesita saen nakikita an nagkapirang papel nagtutukaw su kahilom. Mahigos na marhay su Saiyang Kahalangkawan asin dai nya oyon an pagsayang nin panahon asin huli kaini nagdedespatsar sya sa kaibahan kaito (176) alintanang naglilingkod sya bilang alcalde sa tresillo asin sa mga hidaleng ipinagtatarao su mga baraha.
Sa mga hidaleng ito naghahakay su makauugay na kahilom asin nawawaran nin pagsarig. Kan aga mansanang ito nagtotoklos siring sa gabos na aldaw dapit sa mga pagliwat nin destine, suspension nin mga empleo, deportation asin pagtao nin mga karahayan asin iba asin dai pa nadodotdot an dakulang bagay na minapukaw nin dakulang kaosyosohan, su hagad kan mga nagaaradal na kapahintogotan sa paglalang nin sarong Sanghiran nin Kastila.
Naglalakawlakaw sa magibong na sogod asin masanggayang nakikipag-olayolay minsan sa hababang tingog nakikita si Don Custodio, sarong halangkaw na empleado, asin sarong fraile na doko su payo baga may pinagiisip o baga may kasingpilan sa boot; si Padre Fernandez an pagngaran. Sa sarong kataid na lalamban nagruruluwas an tanog nin mga nagsisirintokan na mga bola, mga ngisi, mga ngarakngak, sa mga ini su tingog ni Simoun mamara asin malagong; su joyero asin si Ben Zayb nagkakawat nin billar. Panale sanang tominindog si Padre Camorra.
“!Sumugal logod si Cristo, punales!” an saiyang hagayhay na kanayon tapokan su natatada pa saiyang baraha sa payo ni Padre Irene; “.'punales! segurado na kuta su posta kun bakong su paninikmol, asin nadaog kami sa hogalin! IPunales, sumugal si Cristo!”
Asin angot na marhay, isinaysay sa gabos na itoon sa bidang su pangyari, orog na ngani duman sa tolong naglalakaw-lakaw na garo bagang ibinibilang na mga hokom an mga ito. Nagsusugal su General, sya su katumang, si Padre Irene igwa nang baraha; iinarastre nya [ 89 ] kan espada asin puñales! daing kamugtakan su sugal ni Padre Irene, dai ikinapanugal su daing data. !Sumugal si Cristo! An akí kan saiyang iná dai napadumán sa pagpabat-ak nin basang kan saiyang payo asin magsáyang kan saiyang kuwarta.
“Naghohoná gayod an nónoy,” an sabi pa nanamumulang marhay, “na kamangmangan lamang an paggana ko kaiyán. !Laen pang su sakong mga indio nagpopoón nang magtáwad...”
Asin nag-aagrotong asin dai naghimaté kan mga pagiiktad ni Padre Irene na boot magsaysay na pinaghohorohapros su ngodoy sa pagtagó kan saiyang pinong hoyom, napadumán sa bidang kan billar.
“Padre Fernández, boot kang tumukaw?” naghapot si Padre Sibyla.
“Maluyahon akong tresellista!” an simbag kan fraile na naghohorathórat.
“Kun siring, padigdihon si Simoun,” olay kan General; “!eh, Simoun, eh, mister! Muya kang sumarong partida?”
“Anohon su mga hamo na ginaramit sa pangayam?” naghapot su kahilom na inorawa su pagtonong. Dominungaw si Simoun.
“Muya kang sumalihid ki Padre Camorra, Ginoong Simbad?” an hapot ni Padre Irene; “mga brillante an saimong ibubugtak sa lugar kan mga fichas.”
“Dai ako nin anó man na kaolangan,” an simbag ni Simoun na rominani asin pinalpag su tisa na nakadigta kan saiyang kamot; “asin kamo, anong saindong ibubugtak?”
“Anong samong ibubugtak?” an simbag ni Padre Sibyla. “An General mabugtak kan saiyang muya, alágad kami, mga religiose, mga padi. . .”
“Bah!” an ágaw ni Simoun na may kaibang pasuli; “ika asin si Padre Irene magbábáyad nin mga gawe nin pagkamoot, mga pamibi, mga kabanalanan, eh?”
“Aram mo na an mga kabanalan na mangyáring ipagkaigwa nin saró,” an pangatanosan na bulanos ni Padre Sibyla, “bakong siring kan mga bulawan na ikakapagpalispalis sa kamot ki may kamot, ipabakal asin ipabákal uli... nasa bágay, mga huwat (177) na kaaranib kan dai-tibáad...”
“Mamumuya ako, kun siring na bayadan ako nindo nin ngimot,” an maogmang simbag ni Simoun; “ika, [ 90 ]Padre Sibyla, sa lugar na magbayad sako nin limang tantos sumabi sakuya, halimbawa baga: ‘tinalikondan ko sa laog nin limang aldaw an kadukhaan, an kapakumbabaan, an pagkuyog.. ! ika, Padre Irene: tinatalikondan ko an pagkabini, an pagkamasamwang asin iba pa.’ Nakikita nindo na diit na bagay asin tinataohan ko kamo kan sakong mga brillante!”
“!Pambihira nanggad na tawo an Simoun na ini, kun ano-anong naiisipan!” an sabi ni Padre Irene na nagngingisi.
“Asin ini” an padagos ni Simoun na dinoonan na bulanos sa abaga an Safyang Kahalangkawan, “ini mabayad sako nin limang tantos, sarong vale nin limang aldaw na pagkabilanggo; sard sana, limang bulan; sarong sikmol, sarong blankong orden de deportacion; sarong bola... sabihon nyato sarong madaleng ejecucion kan Guardia Civil alintanang dinadara an sakong tawo sa manbinorobanwaan asin iba pa.”
Pambihira an inaaalok. Nagpangrarani su tolong nagraralakawlakaw.
“Alagad, Ginoong Simoun,” naghapot su halangkaw na empleado, “anong makokoa mo na magkamit nin sa ngoso lamang na mga kabanalan, asin mga kabuhayan asin mga pagtapok patin mga madaleng mga ejecucion?”
“!Tara dakol! Naiingol na ako sa pagdangog nin pagtaram dapit sa mga kabanalan asin muya kong magkakaramtan iyan gabos, gabos na uya sa kinaban ilaog gabos sa sarong saco tanganing itapok sa dagat, minsan pa mangaipo mo akong gumamit kan gabos kong mga brillante bilang lastre. . .”
“!Ano daw bayang capricho!” an hagayhay ni Padre Irene na nagngingisi; “asin and an dapit sa mga pagtatapok asin mga madaleng ejecucion?”
“Sa paglinig sa bansa asin pohoon an maraot na banhi.. .”
“Vamos! sagkod ngunyan angot ka pang marhay sa mga tulisan asin magingat ka ta mangyari kutang hinagadan ka nin halangkaw na balukat o sinakmit su gabos mong mga alahas. Tawo, dai ka sukat maging bihang!”
Nagosipon si Simoun na binagat sya nin sarong pangkat nin mga tulisan na, pakapagabiabihi saiya sa laog nin sarong aldaw pinabayaan syang magpadagos [ 91 ]kan saiyang lakaw na daing ibang hinagad na balukat kun di su duwa nyang mga marayrahay na mga revolver na Smith asin su duwang caja nin mga bala na saiyang daradara. Nagsabi na ipinamahala saiya kan mga tulisan an dakol na mga patogon sa saiyang Kahalangkawan, an Capitan General.
Asin huli kaini asin dahel ta nagbareta si Simoun na su mga tulisan sangkap na gayo nin mga escopeta, mga badil asin mga revolver, asin laban sa siring na mga tawo sard katawo minsan and kasangkap nin hamo dai makakapangalasag. An Saiyang Kahalangkawan tanganing malikayan ngapit sa panahon na an mga tulisan magkaigwa nin mga hamo, madikta nin bagong pagboot mapadapit sa mga pistolang de salon.
“!Katumang, katumang!” an panunuhay ni Simoun; “oho sa sakuya an mga tulisan iyo an mga tawong orog karahayan an dangog sa kaporoan; iyo lamang an mga nagkakamit kan saindang bagas siring sa magkakanigo. . . Naghohona kamo na kun ako naholog sa mga kamot nin. . . vamos! saimo halimbawa, pabayaan mo daw akong makadulag na dai ako koahan minsan kabanga na lamang kan sakong mga alahas?”
Si Don Custodio makikipagpasuhay kuta: an Simoun na ito sarong hambugerong mulatong americano na minapalabilabi sa saiyang pagkakatood sa Capitan General sa pagologolog ki Padre Irene. Totoo ngani na dai man sya bubuhian ni Padre Irene sa siring kadikit na bagay.
“Oho an karatan,” an padagos ni Simoun, “bakong huli ta igwa nin mga tulisan sa mga bolod asin sa mga kaalangalangan; an karatan nasa mga tulisan sa mga banwaan asin sa mga lungsod. . .”
“Siring baga saimo,” nagdugang na nagngingisi su canonigo.
“Oho, siring sakuya, siring satuya, magi kitang tapat,digdi daing nagdadangog satong indio,” an padagos kan joyero; “an maraot iyo ta kita gabos bakong mga ipinahayag na mga tulisan; kun mangyari iyan asin magontok kita sa kakadlaganan, sa aldaw na iyan ligtas an bansa, sa aldaw na iyan masirang an sarong bagong gabungan na mamahala kan saiyang sadiri mansana. . . asin an Saiyang Kahalangkawan matiwasay kun siring na makakapagsugal kan tresillo na dai kaipuhan syang ribarawon kan kahilom. . ." [ 92 ]Su kahilom nagháhakay kan hidaleng ito na hinonat si: magibong na takyag sa ibábaw kan payo asin inonat su mga nagsasalbidan na mga tabay siring sa mangyáring mahimo sa sirong kan mesita.
Pagkakita saiya nagpang-orólok su gabos. Boot potolon kan Saiyang Kahalangkawan su lakaw kan orolay asin pagkaaponi sainda nin mga baraha nagsabing seryo asin masanggaya:
“Esés, esés! igo na an mga soba asin káwat; magtoklos kita, magtoklos nin maigot ta may kabanga pa kitang horas bago magpamahaw. Dakol na dedespatsaron na mga asunto?”
Nangataman su gabós. Sa aldaw na ito paglalabanan an mapadapit sa pagtokdó nin kastilá kun kaya nagkapira nang aldaw na iritoon si Padre Sibyla asin si Padre Irene. Natatalastas na an énot, bilang Vice Rector, sólang sa mokna asin ikaduwa nangangátig kaito asin an saiyang mga pinaghihinguha manongod man sa señora condesa.
“Anó, anó?” naghapot su Saiyang Kahalangkawan na dai na nakakatios. “Su kostiyon dapit sa hahamo di kalon,” an olit kan kahilom na may pinopoot na sarong hakay.
“Ipinangangalad!”
“Ipagpatawad mo, sakuyang General,” an sabing gayo kan halangkaw na empleado; “itotógot sakuyá kan Saimong Kahalangkawan na paromdomón taka na an paggamit kan mga badil na de salon togot sa gabós na bansa sa kinaban. . .”
Kominirogkirog su General.
“Dai kita nagaárog sa arin pa man na bansá sa ki naban,” an alang na saiyang pagmasid na tataramon. Sa táhaw kan Saiyang Kahalangkawan asin kan ha langkaw na empleado sa giráray igwa nin pagkakalaen nin ganan asin igó nang an sa huri magpaháyag nin bilang pagmasid na tataramon tagñaning an énot (178) mangotiil na gayo.
Nagtantan namán nin ibang dalan su halangkaw na empleado.
“An mga badil na de sálón makakáraot lámang sa mga kinó asin sa mga manok,” an sabi; “masabi sinda na. . .”
“Anó kita mga manok?” an padagos kan General na kominirogkirog; “asin anó sakó? Ipinahiling ko an [ 93 ]mga katibayan na ako bako.”
“Alagad may sarong bagay,” an saligbaton kan kahilom; “igwa nang apat na bulan, kan ipangalad an paggamit nin mga hamo, pinangakoan na gayo su mga importadores na mga daple na itotogot an mga de salon.”
Kominorondot su Saiyang Kahalangkawan.
“Alagad mahuhusay an bagay na iyan,” an sabi ni Simoun.
“Paano?”
“Masipag na gayo. An mga hamong de salon haros gabos anom na milimetro an calibre, maliban sa mga yaon sa sad-an. Itinotogot an pagpabakal kaito sanang mga dai nin anom na milimetrong calibre!”
Gabos naogma kan naisipan ni Simoun, maliban sa halangkaw na empleado na homininghing ki Padre Fernandez na ito bakong igot sa boot asin dai man ito pinagaapod na paggobierno.
“Su maestro sa Tiani,” an padagos kan kahilom na may pigbubuklit na nagkapirang mga papel, “naghahagad na taohan sya nin lalong marhay na togdokan ...”
“Ano pang togdokan kun igwa syang camarin na saiya sana?” an agaw na tataramon ni Padre Camorra na ominagap lingaw na su tresillo.
“Sabi nahaklasan atop,” an simbag kan kahilom, “asin huli ta nagbakal sya nin mga mapa asin mga cuadro sa rogaring nyang bolsa, dai nya ikakataya iyan sa maraot na panahon...”
“Alagad dai ako labot kaiyan,” an sabi kan Saiyang Kahalangkawan; “paduman sya sa Director de Administration, sa Gobernador kan lalawigan o sa Nuncio .. ”
“An sasabihon ko saimo,” an sabi ni Padre Camorra, “iyo na an moro-maestrong ini sarong deskontentong poropilibustero; honahonaon nindo na nagpapabantog an herejeng iyan na nalalapa an ilinolobong nin solemne siring mansana kan bakong solemne! Sarong aldaw sasagpokon ko sya!”
Asin ginogogom ni Padre Camorra su saiyang kamaoo.
“Asin sa katotoohan,” an pahayag ni Padre Sibyla na baga si Padre Irene sana an kinakaolay; “an boot magtokdo, minatokdo sa gabos na lugar, sa luwas; “si Socrates nagtotokdo kaito sa mga plazas publicas, si Plato sa mga tatamnan ni Academo, asin si Cristo sa mga [ 94 ]bolod asin mga danaw.”
“May nagkakapirang sombong sakuya laban sa maestrong ini,” an sabi kan Saiyang Kahalangkawan na nagpahinilingan kan si Simoun; “sa paghona ko an marahay suspenderon sya.”
“!Suspendido!” an olit kan kahilom.
Ikinakolog kan boot kan halangkaw na empleado su palad kan makauugay na ito na naghahagad nin tabang suspension an nanapolan asin boot na gomibo saiya nin sarong bagay.
“An cierto,” nagpadamgo nin may kaibang katakutan, “na an pagtokdo daing gayo pinangangataman ...”
“Nagboot na ako nin darakulang halaga na ibabakal nin mga materiales,” an maabhaw na sabi kan Saiyang Kahalangkawan na garo bagang boot nyang ipasabot na: “ginibo ko an labis sa magkakanigo!”
“Alagad huli ta nagkukulang nin tamang mga local, masasayang an mga bakalon na mga materiales.. ”
“Bakong gabos mahihimo sa sararoan sana,” an saligbaton na laghod kan Saiyang Kahalangkawan; “sala an gibo kan mga maestro digdi sa paghagad nin mga gadung kun an mga sa Peninsula nagkakagaradan sa gotom. Kaniguan na kapalabilabihan an pagkamuyang maging orog pa karahay kan sa Inang Banwaan!”
“Filibusterismo.”
“!Enot sa gabos an Bansa! enot sa gabos kita mga kastila!” an dugang ni Ben Zayb na naglalaad su mata nin pagkamakibanwaan asin pominulapula kan makamangno na sya na sanang saro.
“Sa masoned,” an panapus na tataramon kan General, “an gabos na magsombong sususpenderon.”
“Kun akoon an sakong mokna,” nangahas na magsabi si Don Custodio na baga nakikipagolay sa saiyang sadiri.
“Mapadapit sa mga gadung kan mga paadalan?”
“Masipag, mahihimo asin tikis siring sa gabos kong mga mokna, mga gikan sa halawig na kinabatiran asin sa pakamidbid sa bansa. An mga banwaan magkakaigwa nin mga paadalan na dai magastohan minsan sikapat an pamahalaan.”
“Talastas na gayo,” an may pagtuyatuyang simbag kan kahilom; “pinipirit an mga banwaan na patirindogon an mga iyan sa saindang gasto.”
Nagpang-orolok su gabos. [ 95 ]“Dai pa senor, dai senor,” kominurahaw si Don Custodio na nakologan asin namula; “tirindog an mga gadung asin naghaharalat na sanang garamiton. Mga malinig, dai na madugangan pa an pagkapakarhay, mga mahiwas...”
Nagpahinirilingan su mga fraile na may kaibang pagkarororibaraw. Imokna daw ni Don Custodio na gibohon na mga paadalan an mga simbahan asin an mga convento o mga casa parroquial?
“Hilingon ta,” an sabi kan General na kominorondot.
“Tara, sakong General, masipag na gayo,” an simbag ni Don Custodio na nanghonathonat asin pinaluwas su tingog na daing mga soroceremonias; “an mga paadalan burukas sana sa mga aldaw nin toklos, asin an mga bulangan sa mga aldaw nin fiesta ... Kun siring, gibohon na mga paadalan an mga bolangan, minsan na lamang sa laog kan semana.”
“!Tawo, tawo, tawo!”
“Nagluwas na ito!”
“Alagad, anong mga sa isip mo, Don Custodio!”
“Hilinga ang moknang iyan, may gracia!
“Pigdadaogdaog kaini an gabos!”
“Alagad, mga ginoo,” kominagrat si Don Custodio kan madangog nya an siring na mga hagayhay; “magi kitang mga practice, arin na local an angay na gayo kun bakong an mga bulangan? Darakula, marayrahay an pagkagibo, asin mapanumpa sa ginagamitan kan mga iyan sa laog kan semana. Pati ngani sa sarong paghiling, an sakong mokna mangyaring maako: magagamit na bilang linigan asin bayadan nin mga sala sorosemana kan simbahan nin sugal, sabihon ta nin siring.”
“Alagad kun minsan may borolang sa laog kan semana,” an pahayag ni Padre Camorra, “asin bakong matanos na mga contratista sa mga bolangan nagbabayad sa pamahalaan ...”
“ !Ahay! sa mga aldaw na iyan pinipinto an paadalan!”
“Lalaki, lalaki!” sabi kan Capitan General na naeskandalisar; “an siring na kangirhatan dai mangyayari sagkod na ako an nagkakapot kan pamahalaan! Pintoan an mga paadalan ta nagsusurugal! Lalaki, lalaki, lalaki, idadata ko ngona an sakong pagbutas sa katongdan!”
Asin su Saiyang Kahalangkawan tunay man nanggad na eskandalisado.
“Alagad, sakuyang General, orog pa karahay na pin[ 96 ]toan sa laog nin nagkapirang aldaw ki sa nagkapirang bulan.”
“Inmoral iyan!” an dugang ni Padre Irene na lalong anggot pa ki sa Saiyang Kahalangkawan.
“Orog pang inmoral na an mga vicio magkaigwa nin mga marayrahay na gadung asin an mga letras dai lamang... Magi kitang practice, mga ginoo, asin dai kita madara nin mga sinasabing sentimentalismo. Sa politica daing bagay na orog pa karaot sa sentimentalis mo. Alintanang huli sa tawong kagalangan ipinangangalad ta an pagtanom nin opio sa satong mga colonia, pinapabayaan ta sa mga iyan magsirigarilyo (179), an luwas iyo na dai ta nalalabanan an vicio, asin ta kita minaluwas na mga daing sukat...”
“Alagad hona-honaon mo na iyan nakakatao sa pamahalaan daing ano man na kapagalan, nin mahigit sa apat na gatos may limang polong ribong pisos,” an simbag ni Padre Irene na nagluluwas nang lubos na gayong makipamahalaan ...
“!Igo na, igo na, mga ginoo!” an sabi kan Saiyang Kahalangkawan, na pinotol su pasuruhay; “igwa ako nin mga mokna dapit sa siring na bagay asin pinanonongdan ko nin napapalaen na pangataman an mapadapit sa pagtokdo sa banwaan. Igwa pang iba?”
Hiniling nin may karibarawan kan kahilom si Padre Sibyla asin si Padre Irene. Maluwas an panglagarto. Magkasi naghanda su duwa.
“Su hagad kan mga estudiante sa pagbukas nin sarong Academia nin Kastila,” an simbag kan kahilom. Sarong pangkagabsan na hiro namangnohan sa mga duduman sa bidang dangan pakapaghinirilingan ipinorotitok su saindang mga mata sa General sa pagbasa kun anong saiyang pagmamarhayon. May mga anom nang bulan na itoon duman su kahagadan naghahalat nin sarong kapagbootan, asin naging bilang baga casus belli (180) sa ibang mga kalikosan. Sa ibaba su paghiling kan Saiyang Kahalangkawan na baga sa pagolang na mabasa su saiyang mga sa isip. Makahahandal su pagkadaing girirongan asin nasayod ito kan General.
“Ano an sa ganan mo?” hinapot (181) su halangkaw na empleado.
“Ano an isasa-ganan ko, sakuyang General!” an sim bag kan hinapot na kominirogkirog asin hominoyom [ 97 ]nin mapait; “anong sakong isasa-ganan kundi na matanos an hinahagad, matanoson na gayo asin sa paghona ko katakataka na sa pagisip kan bagay na iyan nakagamit nin anom na bulan!”
“Huli ta nagralakaw sa tahaw an mga consideration/’ an malipot na simbag ni Padre Sibyla asin medyo piniyong su mata.
Kominirogkirog naman su halangkaw na empleado na baga dai nakasabot kun mga anong consideraciones an mga ito.
“Laen pa kan pagkaalangalang kan katuyohan,” an padagos kan dominico, “laen pa kan pagkaigwa nin kapangahasan sa satong mga kapangyarihan...”
Dai nangahas na magpadagos si Padre Sibyla asin hiniling si Simoun.
“Garong may pagkasorosotpetsoso an kahagadan,” sinalom kaini na naghinilingan saka su dominico.
Pominirok ini nin makaduwa. Nasabotan ni Padre Irene na haros pierde na su saiyang causa: solang kaito si Simoun.
“Sarong matiwasay na rebelion, sarong revolution sa papel na sellado,” an dugang ni Padre Sibyla. “Revolution, rebelion?” an hapot kan halangkaw na empleado na hiniriling ito gabos na baga dai nin ano man na pakasabot.
“Pinamamayohan nin nagkakapirang mga hagbayon na pinagtatatsaran na mga labilabi ka mga reformistas asin mga mauswag sa dai pagsabi nin ibang bagay,” an dugang kan kahilom na hiniling su dominico. “Igwa sa sainda nin sarong nagngangaran na Isagani, raot-raot an payo... makoama nin sarong cura clerigo...” (182).
“Sarong nagadal sakuya,” an simbag ni Padre Fer nandez, “asin nasisinangan akong marhay saiya ...” “Punales, kasinangan man!” an hagayhay ni Padre Camorra; “duman sa vapor kadikit pa kaming magsagpokan, ta labi ka daing ugale, itinoldang ko asin binalos ako!”
“Igwa pa nin saro an pagngaran si Macaragui o Macarai...”
“Macarai,” an simbag ni Padre Irene na tominolo man; “sarong hagbayon na orog ka mamomoton asin mabansay na boot.”
Asin hininghingan su General: [ 98 ]“Pinakiolayan ko ika manongod kainiho, mayamanon na marhay... ipinakikimaherak na bulanos iniho kan señora condesa.”
“Ah!”
“Sarong nagaadal sa Medicina, sarong an pagngaran si Basilio...”
“Dai akong sinasabing ano man dapit sa Basiliong iniho,” an simbag ni Padre Irene na initaas su kamot asin binuka na baga masabi nin dominus vobiscum; ini sa sako sarong mahimong na tubig. Dai ko sagkod naaraman kun anong muya asin kun anong iniisip. !Kanogon pa na dai si Padre Salvi napagosipan kuta kita nin mga mapadapit sa mga enot nyang pagkabuhay! Sa paghona ko nakadangog ako na sabi kan saday pa nakaiwal su Guardia Civil... su saiyang ama nagadan sa sarong baralbalan na dai ko nagiromdoman. . . ”
Maluhayluhay na hominoyom si Simoun, daing ribok, nahiling su mga mapuputi asin mga marayrahay na pagkataraytay kan saiyang ngipon ...
“Aha! aha!” an sabi kan Saiyang Kahalangkawan na nagtatango-tango: “diyata iyan an mga satuya? Isurat mo an ngaran na iyan!”
“Alagad, sakuyang General,” an sabi kan halangkaw na empleado kan makita nyang nagraraot su lakaw kan bagay na ito; “sagkod ngunyan dai pang sayod na batid dapit sa mga hagbayon na iyan; matanos na gayo an saindang hinahagad, asin dai kita nin ano man na katanosan sa dai pagtogot kaiyan na iyo ta lamang pinangangabitan an mga bana-bana. An sakong ganan iyo na an pamahalaan sa pagtao nin katibayan kan saiyang paniwala sa banwaan asin sa kadanayan kan saiyang tugsaran, omoyon sa hinahagad saiya; asin iligtas sya pakabawia kan kapahintogotan kun makita na pinagaabusohan an saiyang pagkamarhayon. Dai magkukulang nin mga dahelan asin mga pasarahotan, mapapagbantayan nyato sinda... Ano ta pamondoon ta an nagkapirang hagbayon na ngapit mangyaring magkorolog an boot, kun an saindang hinahagad ipinagboboot kan mga sa hadeng kapagbootan?”
Si Padre Irene, si Don Custodio asin si Padre Fernan dez nag-oroyon sa pamamatahaw kan saindang payo.
“Alagad dai sukat magpakaaram nin kastila an mga indio, aram mo?” kominorahaw si Padre Camorra; “dai dapat magpakaaram ta ngapit malaog sa pakipag[ 99 ]suhay satuya, asin an mga indio dai kaniguan makipagsuhay kundi magkuyog asin magbayad... dai sukat mangahas na magpaliwanag kan sinasabi kan mga katogonan asin kan mga aklat, !mga matibay na gayo asin mga madininingiton nin mga asunto! Tolos mansanang nagpapakanood nin kastila minaruluwas na mga kaiwal nin Dios asin kan España. .. basaha kun bakong an tandang Basio Macunat: ini talagang sarong libro! May mga katunayan na siriring kaini!”
Asin ipinagpapahiling su saiyang bilogon na kama-o-o.
Pinaagihan ni Padre Camorra kan kamot su irik tanda na dai na sya makakatios.
“Sarong tataramon!” an sabi na ginamit an tingog na orog kamapaghinusay sa tahaw kan saiyang kabaldian; “digdi bako sanang an pagtokdo nin kastila an pinagoorolayan, digdi igwa nin bongog na pagbabaka nin mga estudiante asin kan Universidad de Santo Tomas : kun magtagumpay an mga estudiante, mababagsak sa daga an satong marhay na dangog, masarabi na nagkadaraog kita asin magkakaorogma asin !bantay fuerza moral! bantay sa gabos! Pagkalaglag kan enot na dique, siisay an makakasagpong kan kabag-ong tawohan na iyan? Sa samong pagkarogmak dai kaming ibang gigibohon kundi an pagbantulin kan saindo! Masunod samuya, an pamahalaan.”
“!Punales, iyan dai!” kominurahaw si Padre Camorra; “enot satong makikita kun siisay an lalong may kama-o-o!”
Kun siring tominaram si Padre Fernandez na sa laog kan pasuruhay namongayahan na maghoyom na lamang. Nangataman su kagabsan huli ta nagpapakaisi su gabos na ito sarong marhay na payo (183).
“Dai mo ako pagrarat-an nin boot, Padre Sibyla, kun mapalaen ako saimo sa paghiling kan bagay, alagad pambihira an sakong kapaladan na sa giraray maging sarongat ako sa sakong mga tugang. Sinasabi ko kun siring na sa giraray dai kita maging mga pesimista. Ikakatogot an pagtokdo nin kastila na daing ano man na panganib asin tanganing dai magluwas na bilang kadaogan sa Universidad, kitang mga dominico sukat na magmalasakit asin kita dapat an enot na magrokyaw kaiyan: itoon duman an politica. Ano ta dapat kitang magdanay na higot sa banwaan, kan ngapit kita an kadikit asin sinda an dakol, kun magkaipo kita sainda [ 100 ]asin bakong sinda satuya? ... Maghalat ka, tabi, Padre Camorra, maghalat ka, tab!!... Dagos ta an banwaan sagkod ngunyan an banwaan maluya asin dai nin dakol na pakatalastas, siring man an sakong paghona, alagad bakong sa aga bako man na sa masonod sa aga. Noodma nosaro sinda an bakong mga makosog, magpapakaaram kan magkakanigo sainda asin dai ta masasagpong, huli ta dai mapopogol na an mga aki pagdatong sa siring na kagurangan, magpakatastas nin dakol na mga bagay ... Tara minasabi ako, ano ta dai ta inourawa an kamugtakan na ini nin pagkadaing-pakasabot sa pagliwat na bulanos nin palakaw, sa pagpatugmad kaiyan sa sarong posog na tugsaran, dai mapapara, halimbawa an sandagan bakong an lubos na dai pakasabot? Huli ta dai nin maorog karahay sa pagkamatanos, ini sa giraray isinabi ko sa sakong mga tugang asin harabong maniwala sakuya. An indio, siring sa gabos aki pang banwaan, nagdidiyos kan katanosan; minahagad nin padusa kun nagkakasala, siring man ngani nadadagit kun dai magkakanigo kaiyan. Matanos daw an saindang hinohorot? kun siring itogot iyan, itao ta sainda an gabos na paadalan na muya ninda, magkakaparagal an mga iyan: an mga bagong tawo mga hogakon asin an nakakapahigos sainda iyo an satong pagsolang. An siod tang marhay na dangog, Padre Sibyla, oras nang marhay, gumibo kita nin iba, halimbawa, an siod nin pagromdom sa utang. Dai kita maging mga mangmang, gibohon ta an ginigibo kan mga tusong mga jesuita...”
“!Oh, oh, Padre Fernandez!”
Dai, dai; an gabos mapapagtios ni Padre Sibyla maliban sana kun imokna saiyang panganinohan an mga jesuita. Tinatakigan asin malungsi garo syang magpurawas sa mga mapait na panghihimasol.
“Franciscano ngona... ano man na bagay bago an jesuita!” an sabi na dai nakapagpogol sa saiyang sadiri.
“Oh, oh!”
“Eh, eh! Padre P ... !!”
Ominabot an sarong pasuruhay na pinakiayonan kan kagabsan, na rilingaw sa Capitan General; sorosarabay pagtaram, nagkukururahaw, dai nagkakasinarabotan, nagsisinorolangan; an kapasuhay ni Ben Zayb iyo si Padre Camorra asin nagpa-inibogan kan saindang mga kama-o-o, su saro mga ganso an pinagsasabi asin su saro man dapit sa parasorop nin tinta (184), si Padre [ 101 ]Sibyla nagtataram dapit sa Capitulo asin si Padre Fernandez manongod sa Summa ni Santo Tomas, asin iba pa, sagkod na lominaog su cura sa Los Baños sa pagpaisi na handa na su pamahawan.
Bominuhat su Saiyang Kahalankawan asin sa bagay na ini napotol su pasuruhay.
“Hoy, mga ginoo!” an sabi; “ngunyan nagtoklos kita siring sa mga negro bago nasa-vacation kita! May nagsabi na an mga magabat na asunto dapat ipahuri. Nasa siring nanggad akong ganan.”
“Mangyaring dai kita matunawan,” an pamate kan kahilom na pinadadamgohan su init kan pasuruhay. “Kun siring ipagpaliban nyato noodma.”
Nagburuhat su gabos.
“Sakuyang General,” an hinghing kan halangkaw na empleado; “nagbalik su aki kan Cabesang Tales na iyan naghahagad na paluwason su saiyang apo na nabibilanggo sa lugar kan ama...”
Balding hominiling saiya su Saiyang Kahalangkawan asin hinapros su saiyang halakbang na angog.
“Caramba! dai lamang an saro pinapabayaan na makapamahaw sa katiwasayan!”
“Tolo nang aldaw nin kadidigdi; sarong makauugay na daragitay.”
“Ah, yawa!” an hagayhay ni Padre Camorra; “nagsabi na ako sa sako mansana: igwa akong isasabi sa General, kaya ako napadigdi... tangani kong pangatigan an hagad kan daragitay na iyan!”
Kominagaw su General sa likod kan talinga.
“Vaya!” an sabi; “padarahan kan kahilom nin sarong palayog su teniente sa Guardia Civil, tangani syang buhian! Dai sinda makasabi na bako kaming mga maugayon asin mga maherakon!”
Asin hiniling si Ben Zayb. Pominirok su tagapamahayag.