[ 122 ]
Karapatdapat na dung-awon su harong na pinageerokan ni Makaraig. Dakula, mahiwas, duwang piso na entresuelo na sangkap nin mga marayrahay na rejas, garong colegio sa mga enot na horas nin aga asin kaparalyakan magpoon sa ikasampolong horas paitaas. Sa laog kan mga horas nin pag-aralingaling kan mga pupilo, magpoon sa paglaog sa mahiwas na zaguan sagkod na omabot sa piso principal, nagsusulwak an ngisi, an kaorogmahan asin an hiro. Mga hagbayon na mga nagpapakasolot nin magigian na mga pangharong na gubing nagkakarawat nin sipa, naghihirignit kan kosog na paggamit nin hinidale sanang mga hignitan nin kosog; sa mga hagyanan pinagsasaralakayan sa pagoltanan nin ikawalo asin ikasiyam na horas, sangkap nin mga hamong mga baston, pica, gancho asin mga panggakod, alagad generalmente dai nagkakainaranohan an mga nagsasalakay asin mga sinasalakay; an mga banog minaorontol sa talodtod kan intsik na sa hagyanan nagpapabakal nin mga korokakanon asin mga pastel na makakaindigestar. Napapalibotan sya nin dakol na mga aki, rinorognot su saiyang pinotos na rologay na asin gorobot, inaagawan sya nin [ 123 ]sarong pastel, tinatawadan sya, asin minagibo saiya nin riboribong kademonyohan. Minakurahaw su intsik, minasupang minasumpa sa gabos na pinagngangalabngalab nyang tataramon, sagkod kan saiya, nagngongoyngoy, nagoolok, nakikimaherak, minapakita nin mabansay na panglawog kun dai nya pinakikinabangan an daing data okun man su marahay.
“!Ah, dai data iyan ... Dai kosiyansiya ... Bako kilistiyano ... Ika lemonyo ... Salamahe ... tusutusu!” asin iba pa.
Piff, paff! dai bale! Minasalingoy naghohoyomhoyom; kun sa talodtod nya sana minahugpa su mga badol kan mga baston dai minakolbang nagpapadagos kan saiyang karakal, nasisinangan sa paggasod nin: ... “No jugalo, eh? no jugalo!” alagad kun iyong hinohugpaan su nigo na namumugtakan kan saiyang mga korokakanon, dangan kaiyan, minasumpa na dai na mabalik pinapaluwas sa ngoso an gabos na mga paglanghad asin mga panunumpang mapapagisip; nangangana su mga barobata tanganing magorog an saiyang dagit asin kun nakikita ninda na naoobos na su mga kataga nin tataramon, asin barasog na nin dakol na mga hopia asin mga pisog nin sandia na inasinan, dangan na sya binabayadan siring sa magkakanigo asin kontentong minahale su intsik, nagngingisi, nagkikyat asin inaako bilang pagyaba su mga luhay na mga badol kan mga baston na pinapahugpa saiyang kan mga estudiante bilang pagpahumale.
“!Huaya, homia!”
Mga concierto nin piano asin violin, nin guitarra asin acordeon, nakikipagsublian kan paoliolit na sagantikan kan mga baston sa mga lection nin esgrima. Sa palibot nin sarong halakbang asin halabang lamesa su mga estudiante sa Ateneo nagsusururat, naggigiribo kan saindang mga composicion, nagreresolber kan saindang mga problema sa kataid nin iba na nagsusururat sa saindang mga katipan sa mga madyabong na papel na linen, pano nin mga guhit; su saro nagsusurat nin melodrama sa kataning kan nagaadal nin pagplauta asin sa mga consonante minaruluwas an mga siwik magpoon sa kapinonan. Sa enotan, su mga haralangkaw nang adal na naggagaramit nin mga calsetin na sukla asin mga bordadong mga zapatilla, nagaaralingaling sa pagpadagit sa mga saraday sa pagbobotong kan saindang talinga, na mga mapupula na huli sa pagkakamit nin makuring [ 124 ]mga pangorakding; duwa o tolo nagpoporogol sa sarong saday na nagkukurahaw, naghihibi asin ilinalaban huli sa mga paninikad su bergitas kan saiyang calzoncillo: pinapamugtak sya siring kan bag-o syang mamondag... nagkikiraykisay asin naghihibi. Sa sarong cuarto, sa palibot nin sarong mesa velador may apat na nagkakarawat nin revesino na nagngingirisi asin nagsosorobahan sa dakulang kaoyaman nin saro na sagin nagaadal kan leccion, alagad sa katotoohan naghahalat na aboton sya kan saiyang turno sa pagsugal. Su saro dominatong kaniguan na boroboso, naeskandalisar na marhay asin dominolok sa lamesa.
“!Napakabisyoso nindo!” sabi:; “amay pang marhay asin sa sugal na! Hilingon ta, hilingon ta! Mangmang! arrastrehon mo kan tolong espada!”
Asin kiniyom su saiyang libro asin nagsugal man.
May nadangog na mga gasod, nagdaging an mga badol. May duwang nagiwal sa kataning na lambanan: sarong pilay na estudiante na dinggitan na marhay asin sarong makauugay na minadatong pa lamang hale sa mga lalawigan. Ini na pahanagang magpoon nin pagadal, nakatuklas nin sarong tratado nin filosofia asin nagbasa sa halangkaw na tingog, daing pagalamaam asin bakong marhay an pangangahologan nya sa principio ni Descartes:
“Cogito, ergo sum!” (216)
Ibinilang kan pilay na pinaglanghadan sya, su iba nakilabot sa pagsagdon alagad sa katotoohan ginagatongan ninda asin suminampot sa paspasan. Sa comedor sarong hagbayon may sarong latang sardinas, sarong botelyang alak asin su mga balon na dinadara pa sana hale sa saiyang banwaan, naggibo nin makabayaning pagmalasakit tanganing su saindang mga katood magkaigwang kabtang sa tente-en pie, alintanang su mga katood minasolang man sa sarong makabayaning panunumang. Su iba nagparirigos sa azotea asin nagborobombero sinda kan tubig sa bobon, asin nagdorogdogan nin mga tubig sa kaldero sa dakulang kasinangan kan mga naghihiriling.
Alagad su ribok asin su kaorogmahan luhayluhay na nagkaorontok sa pagdadatong kan mga estudiante, na ipinaarapod ni Macaraig sa pagtao sainda nin kabilangan kan lakaw kan Academia nin kastila. Pinataratara nin gikan sa puso si Isagani siring man su penin[ 125 ]sular na si Sandoval na nagpa-Manila sa pagempleo asin nagtapus kan saiyang pagadal, lubos na gayong sabay sya sa mga horot kan mga estudianteng filipino. An mga balagbag na ibinobugtak kan politica sa pagoltanan kan mga lahi, napapara sa mga clase na baga nagkaturunaw kan init kan kadonongan asin kan pagkabagong tawo.
Sa kakulangan nin mga Ateneo asin mga centre nin kadonongan, literario o politico, inuurawa ni Sandoval an gabos na mga katiripunan sa pagladlad kan gabos nyang balaog sa pagtalumpati, na naghihilwas nin mga pananaramon sa saiyang ipinaliliwanag ano man na tema asin nakokoa nyang mag-oropak an saiyang mga katood asin mga naghihirinanyog. Kan mga hidaleng ito an pinagoorolayan iyo an pagtokdo nin kastila.
Nin huli ta dai pa minadatong si Makaraig tama sa lakaw kan aldaw su mga bana-bana.
“Anong nangyari? -- Anong ipinagboot kan General? Isinuhay an kapahintogotan? -- Nagtagumpay si Padre Irene? -- Nagtagumpay si Padre Irene? - - Nagtagumpay si Padre Sibyla?”
Iyo ini an pahinarapothapot kan lambang saro, mga hapot na daing ibang makakatao kan mga simbag si Makaraig.
Sa mga hagbayon na nagtiripon igwa nin mga optimista siring ki Isagani asin ki Sandoval asin saindang nakikitang haman na an mga bagay asin nagtatararam sinda nin mga kamongayahan asin mga kaomawan sa pamahalaan sa pagkamakibanwaan kan mga estudiante, optimismo na minasadol ki Juanito Pelaez na hagadon na mapasaiya an dakulang kabtang kan kaomawan sa paglalang kan kasararoan. Sa gabos na ini minasimbag su pesimistang si Pecson, -- sarong tabatsoy na may dakulang ngisi nin bongo, -- na nagsasabi nin mga dapleng lasig, na si Obispo A., si Padre B., si Provincial C. pinakihumarapotan o dai asin nagharatol na iralaog o dai sa bilanggoan an gabos na mga kasapi sa kasararoan, bareta na nakatao nin kapurisawan ki Juanito Pelaez na nagsasakolsakol kan mga hidaleng ito:
“Carambas, dai ako nindo ipaglabot...”
Si Sandoval, bilang sarong peninsular asin liberal, nadadagit na marhay:
“Alagad, p--!” an sabi; “iyan pagkaigwa nin maraot na ganan sa Saiyang Kahalangkawan! Aram ko na [ 126 ]maki-fraileng marhay, alagad sa bagay na siring dai minatogot na malasigan sya kan mga fraile! Boot mong sabihon sakuya, Pecson, kun saen mo pinapasikad an pagtubod mo na daing sadiring pagisip an General?” “Dai ako nagsasabi kaiyan, Sandoval,” an simbag ni Pecson na nakahoyom sagkod na nahiling su panigmit; “kun manongod sakuya may sadiring pagisip an General, kun sa pagkasayod, an pagisip kan gabos na maabot kan saiyang kamot... !Malinaw iniho!” “!Patamae sya! Alagad sambitan mo ako nin sarong pangyari, sambitan mo ako nin sarong pangyari!” nagkukurahaw si Sandoval; “magi kitang mga kaiwal nin mga daing laog sa pasuruhay, nin mga daing alongaong na mga kataga nin tataramon asin paduman kita sa daga nin mga pangyayari,” an sabi pa naghohorahorat nin matihantik (217) na horat. “Mga nangyari, mga ginoo, mga nangyari, an iba kapurisawan na habo kong apodan na filibustera.” Naghoyom si Pecson siring sa sarong banal asin sinaligbaton sya. “Anion na an filibusterismo! Alagad dai daw makapagdiskutir na dai magdolok sa mga sombong?” Nakisuhay si Sandoval, asin naghagad nin mga pang-yayari na nagtogdas nin halipot na talumpati. “Tara dai pa nahaloy nagkaigwa digdi nin asunto an nagkapirang mga particular asin mga fraile, asin hinatolan ito kan General interino, na pinasentensiyahan sa Provincial kan orden na nakikiasunto,” an simbag ni Pecson. Asin ominolok naman na baga an pinagoorolayan sarong bagay na dai makakaano. Nagsambit nin mga ngaran, mga petsa asin nangakong madara nin mga kasuratan na magpapatotoo kun paano an pagadministrar nin justicia. “Alagad saen mapapasikad, sabihi ako, saen makakapanudmad sinda sa dai pagtogot na an minabantaag sa mga mata mapapakinabangan na bulanos asin kaipuhan?” an hapot ni Sandoval. Nangirogkirog si Pecson. “Saen nanganganib an matanos na boot kan bansa...” sa tingog nin sarong curial na nagbabasa nin sarong alegato. “!Iyan an talagang mataba! Anong labot kan matanos na boot kan bansa sa mga pagsusundan kan sin[ 127 ]taxis?”
“Mga Doctores igwa an Santang Inang Simbahan ... Anong maaraman ko? sakale ikinatatakot na masayod nyato an mga katogonan asin mapagotob ta an mga iyan... Anong mangyayari sa Filipinas sa aldaw na magkasinarabotan kita?”
Dai naoyonan ni Sandoval su pinaghororonan asin su pangisi sa orolay. Sa dalan na ito dai mangyaring lumuwas an sarong magkakanigong kaisipan.
“Dai mo darahon sa biro-biro an mga bagay,” hominagayhay; “mga magagabat na bagay an pinagoorolayan.”
“Iligtas logod ako nin Dios sa pagbiro kun igwa nin mga fraile sa tahaw!”
“Alagad, arin an saindang pinapasikadan .. ?”
“Sa pangyari na banggi na mantang an mga horas nin clase banggi,” an padagos ni Pecson sa iyo mansanang daging nin tingog na baga mapadapit sa mga midbid asin talastas na mga formula masasabi na bilang kaolangan an daing datang ugale siring kan sa paadalan sa paadalan sa Malolos ...
“Saro pa! Dai daw minapaili sa irarom kan madiklom na manto kan kabanggihon an mga clase kan Academia nin Dibujo, asin an mga novenario patin an mga procesion? ...”
“Mapangataman sa karapatan kan Universidad,” an padagos kan mataba na dai pinakiman-ohan su pangmasid na tataramon.
“!Magpangataman! Kaipuhan na dumoko an Universidad sa mga kaipuhan kan mga estudiante. Asin kun iyan talagang iyo ano kun siring an Universidad? Sarong paadalan saen daing nanonodan? Sakale nagtiripon an nagkapira katawo asin nagsabing kadonongan asin pagtokdo sa pagtokdo sa pagolang na matokdoan an iba?”
“Huli ta an mga pagpoon-poon na minahale sa ibaba inaapod na dai-pagkamongayahe...”
“Asin mga mokna na mga hale sa itaas,” an padamgo kan saro; “yaon an Escuela de Artes y Oficios!”
“Luhayluhay, mga ginoo,” sabi ni Sandoval; “bako akong maki-fraile, midbid na marhay an mga mapagisusugad kong mga kaisipan, alagad ki Cesar su ki Cesar! Sa paadalan na iyan nin Artes y Oficios, na iyo ako an orog kaentusiyastadong defensor asin papataratarahon [ 128 ]ko an pagkamiti kaiyan siring sa enot na daliwawa kan kaagahon sa mapalad na ining kaporoan, an paadalan na iyan nin Artes y Oficios pinamahalaan kan mga fraile...”
“O su ayam kan hortelano na iyo mansana,” an dugang ni Pecson na sinaligbaton naman su orolay.
“Hamos p--!” olay ni Sandoval na angot na marhay huli kan saligbaton asin nawara su kasogpon kan saiyang katarahanan; “sagkod na dai kita makanood nin ano man na maraot, dai kita sukat maging mga pesimista, dai kita maging mga laban sa katanosan na pagborongborongan nyato an pakahiwas asin katalingkasan kan Pamahalaan...”
Asin ginibo sa mga magayon na mga kataga nin tataramon an pangalasag baga bilang kan gobierno asin kan mga marhay na kaisipan kaini, paksa na dai pinangangahasan ni Pecson na pakilabotan.
“An Pamahalaan na kastila,” sabi sa kabilang sa nagkapirang kataga nin tataramon, “nagtao saindo kan gabos, daing ano man na ipinagpainda saindo! Nagkaigwa kami sa España nin absolutismo, asin nagkaigwa kamo nin absolutismo, an samuyang daga pinano kan mga fraile nin mga convento asin saro sa ikatolong kabtang kan Manila namumugtakan nin mga convento; sa España iyong naghahade an sanggot, asin an sanggot digdi iyo an huring pasakit; mga catolico kami asin ginibo mi kamong mga catolico asin nagbabanaag sa saindong mga pinagaadalan an escolasticismo, sa katapusan, mga ginoo, minatangis kami kun nagtatangis kamo, nagtitios kami kun nagtitios kamo, igwa kita kan iyo mansanang mga altar, kan iyo mansanang hokoman, kan iyo mansanang mga pasakit, asin matanos man na itao mi saindo an samo mansanang mga katanosan asin an samo mansanang mga kagayagayahan.”
Asin huli ta dai nin nagsaligbaton saiya nagorog na magorog su saiyang entusiasmo sagkod na lominipat sya sa pagtaram dapit sa kaagahon na Filipinas.
“Siring sa sinasabi ko, mga ginoo, an kaagahon bakong harayo; binubuksan kan España an sirangan sa mahal nyang Filipinas, asin nagliliwat an mga panahon asin aram kong padagos na an ginigibo labis pa sa satong inaakala. Sa pamahalaan na iyan na alinsunod saindo nag-aalangalang asin daing sadiring kabot-an, marayrahay na alibangan (218) nyato kan satong pag[ 129 ]tiwala, satuyang ipakita saiya na minasarig kita saiya; ipagiromdom ta saiya huli kan satong gawe (kun nakakalingaw bagay na dai ko pinaghohonang nangyari), na may pagtubod kita sa saiyang mga marhay na horot asin dai sukat magpakanoro nin ibang pagsusundan kundi kan katanosan lamang asin kan karahayan kan gabos nyang pinamamahalaan. Dai, ginoo,” nagpadagos sa mapanalumpating tingog, “dai kita sukat tomogot na alonggating mangyari sa bagay na ini an sarong pakihumapot sa ibang mga pangkat na orog o bako na gayong mga solang, tara an pagisip lamang makakasalom na kan kapahubayaan kan bagay; an saindong hirohiro sagkod ngunyan tapat, bulanos, daing mga kaborongan, daing mga pangimon; minadolok kamo saiya masipag asin pontok, an mga pangatanosan na saindong ipinamamantaag dai maorogan sa pangayaring mapapangataman na gayo; an saindong katuyohan iyo an pagpahinggaan kan toklos kan mga profesores sa mga enot na taon asin gibohon na facil an pagadal sa ginatos na mga estudiante na nakakaparano kan mga clase asin dai mapapangataman nin saro sanang profesor. Kun sagkod ngunyan dai pa nahuhusay an kahagadan iyo ta, siring sa sakong naaraman, kanigoan na mga bagaybagay na nagkatarambak; alagad ipinahahayag ko na ginana na an kampanya, asin ta an pagpaapod ni Makaraig iyo tanganing ipaisi sato an tagumpay, asin sa aga makikita nyato an balos kan satong mga kapagalan huli sa mga oropak asin kapasalamatan kan bansa asin siisay an makaaram, mga ginoo, kun dai kamo imokna kan pamahalaan sa sarong marayrahay na condecoracion huli ta kamo magkakanigo sa bansa!”
Dominaging an entusiastang oropakan; gabos naniniriwala na sa tagumpay asin dakol sa condecoracion.
“Sukat maaraman, mga ginoo,” olay ni Juanito, “na saro ako sa mga enot na magmorokna!”
Bakong entusiyasmado an pesimistang si Pecson.
“Huli ta dai mamumugtak sa satong bolanos an conde coracion!” an sabi.
Alagad sa marhay na palad ni Pelaez dai nadangog su kapahayagan sa tahaw kan mga inopak. Kan maghuruhubya na, suminimbag si Pecson:
“Marhay, marhay, marhay na gayo, alagad sarong ipamugtak baga bilang. .. kun laen sa gabos na iyan, an General makihumapot, makihumapot asin makihu[ 130 ]mapot asin dangan dai kita taohan nin pahintogot?”
Su ipamugtak baga bilang naholog siring sa tubig na malipot.
Hiniling kan gabos si Sandoval ini natol-an.
“Kun siring,” nagsabi sa maluhay na tingog na nangangalangalang.
“Kun siring?”
“Kun siring,” an hagayhay ni Sandoval na kinokurabkutaban pa kan mga oropak asin sa sarong aranke nin entusiasmo, “mantang sa mga kasuratan asin sa mga linimbag nagpapahayag na boot kan saindong adal, asin inoolang asin pinapaindahan iyan kun sinasambit sa daga nin mga pangyayari, kun siring, mga ginoo, dai nasayang su saindong mga pagmaliogot, nakamtan nindo su dai nahimo nin siisay man, ramsingon an mascara asin iapon saindo an guantes!” (219)
“!Madasig, madasig!” mga enteisiyamadong kominorurahaw an nagkapira.
“!Marahay sa ki Sandoval! Madasig sa guantes!” an dugang nin iba.
“Iapon satuya an guantes!” an mapagtuya-tuyang olit na sabi ni Pecson.
Napaodong si Sandoval sa tahaw kan saiyang tagumpay, alagad huli sa pagkamatar-askas na rogaring kan saiyang lahi kan saiyang sa dugong sa tagapagtalumpati naolian tolos mansana.
“Dangan?” hominapot sya; “dangan, kun sa mga Filipino may mangahas na somimbag sa agyat, dangan ako, si Sandoval, poporoton ko an guantes (220) sa ngaran kan España huli ta an siring na palakaw maluwas na sarong paghimutik sa mga marhay na kaisipan na sa giraray saiyang rinimpos huli sa saiyang mga lalawigan, asin huli ta siisay sa bagay na siring an masikwal sa katongdan na ipinaniniwala saiya asin magpalabilabi sa saiyang pangkagabsan na kapangyarihan dai magkakanigo kan pagsorog kan bansa siring man kan pagampon nin siisay man na namamanwaan na kastila!”
Su entusiyasmo kan mga nagdadarangog gominilagila sa rami. Kinogos ni Isagani si Sandoval, ominarog saiya su iba; pinaghororonan an bansa, an kaboronyogan, an pagkamagturugang, an kadayupotan; sabi kan mga Filipino kun dai nin iba kundi mga Sandovales lamang sa España, an gabos maluwas na mga Sando vales sa Filipinas; nagsisilyab su mga mata ni Sandoval [ 131 ] asin mapapagakalá na kun sa hidaleng ito may ominapon saiya kan guantes, sominangkay sya sa arin man na kabayo asin napagadán huli sa Filipinas. lyo sanang sominimbag su malipot na tubig: (221)
“Marhay, marhay na gayo, Sandoval; makakasabi man ako nin siring kun ako peninsular, alágad, mantang bakó akó; kun sabihon ko an kabangá kan saimong sinabi ika mansana ibibilang mo akong filibustero.”
Nagpopoon na si Sandoval nin sarong talumpati na panó nin mga pagsosolang kasu saligbatonon.
“!Magayagayang bareta! mga katóod, magayagáyang baretá! Tagumpay!” nagkuráhaw kan hidaleng ito an sarong hagbayon na lominaog asin kinorogos su gabos.
“!Magayagáyang baretá, mga katood! Mabuhay an tataramon na kastila!”
Sinabat su bareta nin sarong oropakan; nagkinorogosan su kagabsan, gabos na mga mata nagkikintab sa luhá. Si Pecson sana an nagririmpos kan saiyang hoyom nin dai pagtiwalá.
An nagdara kan orog kamagayagáyang baretá iyo si Makaraig, su hagbayon na namayo kan mokná.
An estudiante na ini naggagámit sa harong na ito saiya sana nin duwang lalamban na marayrahay na gayo su mga kasangkapan, may sorogóon asin cochero na magmamangno kan saiyang araña (222) asin kan saiyang mga kabayo. Mabansay na pamandok, pinong mga hiróhiró, tihantik asin mayamanon na gayo. Minsan nagaádal nin Derecho sa pagkamit lamang nin titulo academico, nagkakamit nin dangog na maigot magádal asin bilang dialectico sunod sa mga escolastico, daing sukat ikapaguri sa mga orog kamaigot na mga ergotistas sa calustro Universitario. Minsán siring bakó man na huring marhay kun mapádapit sa mga kaisipan asin mga kauswagan sa mga panahon na ini; su saiyang kayamanan nagtatao saiya kan gabós na mga libro asin mga revista na dai nahimong mapogol kan enot na censura. Sa siring na mga kakayahan, huli kan saiyang dangog na madásig, an saiyang mga mapálad na pakigsagupaan sa saiyang mga sa aki pang mga taón asin su saiyang pinong pagkamainalagka, bakong katakataka na magkaigwa nin siring kadakulang lasig sa saiyang mga pagiriba, asin pinili sa pagtapus kan siring kapawot na mokna na iyo an pagtokdó nin kastilá.
Pakalihis kan mga enot na kapamantaagan kan en[ 132 ] tusiyasmo na sa pagkabagong tawo minabilog nin forma na exageradong marhay huli ta gabós nakikitang marayráhay, boot magpakaaram kun anong nangyari kan mga bagaybágay.
“Ngunyan na aga nakipagkita ako ki Padre Irene,” an may kaibang misterio na sabi ni Makaraig.
“!Mabuhay si Padre Irene!” an kurahaw nin sarong estudiante na entusiasmado.
“!Inosipan ako ni Padre Irene,” an padagós ni Makaraig, “kan gabos na nangyari sa Los Baños. Garong nagpasuruhay sinda sa laog nin dai kumulang sa sarong semana, pinangatigan nya asin saiyang ilinaban su satuyang causa laban sa gabos, laban ki Padre Hernandez. Ki Padre Sibyla, ki Padre Salve, sa General, sa segundo Cabo, sa joyero na si Simoun...”
“An joyero na si Simoun!” an saligbaton nin saró, “alagád anong lábot kan judio na iyan sa mga bágay kan satuyang bansa? Asin kita na nagpayaman saiya sa pagbakal...”
“!Halo!” an sabi saiya kan saró, na dai nakakatios asin muyang makaaram kun napan-ong nadaog ni Padre Irene an siring kangirhat na mga kaiwal.
“Igwa man ngani nin mga darakulang empleado na mga sólong sa satong mokna, su Director de Administracion, su Governador Civil, su intsik na si Quiroga...”
“!An intsik na si Quiroga!! Su alkaguwete kan mga...”
“Humalo kang tawo ka!”
“Sa katapusan,” nagpadagos si Makaraig, “sasarayon kutá su expediente asin papakatorogon sa laog nin halawig na mga bulan kan maromdoman ni Padre Irene su Comisión Superior de Instrucción Primaria, asin nagmokna na mantang dapit sa pagtokdó kan tataramon na kastilá, su expediente darahon sa pangkat na ito tangáning magsabi sinda kun anong sukat gibohon ...”
“Alágad haloy nang dai nagpupunsionar an comision na iyán,” an páhayag ni Pecson.
“lyo ngani iyán an isinimbag ki Padre Irene,” an padagos ni Makaraig, “asin sominimbag na marhay na bahigay ito tanganing mabuhay uli, asin sa pangurawa nya kan dagyang ni Don Custodio, na saró sa mga vocal, nagmokná na sa horas mansanang ito magngaran nin sarong comisión, asin sa pagkakita asin pagkamidbid kan silansikan ni Don Custodio ngaranan syang po[ 133 ] nente asin ngunyan nasa kamot nya su expediente. Nangakó si Don Custodio na tatapuson nya ito sa laog kan bilog na bulan na ini.”
“!Mabuhay si Don Custodio!”
“Asin kun contra an kapahayagan ni Don Custodio?” an hapot kan pesimistang si Pecson.
“Dai ninda iyan pinagisip, ralangó kan pagisip na dai sasarayon su asunto.” Hiniling kan gabos si Makaraig tanganing maaraman ninda kun anong pagmamarhayon.
“An panuwal (223) mansanang iyán ginibo ki Padre Irene, alágad kasabay kan saiyang andak sinabihan ako: “!Dakol kaming kinamtan, nahimo nyamó na su asunto makapasiring sa sarong solución, mapiritan an kaiwal na akoon an laban... kun makadasig kami sa pagisip ni Don Custodio tánganing, sa pagsunod kan saiyang mga mapagisusugad na mga lakaw, magtao nin marhay na informe, kamit na an gabós; ipinapahiling nanggad kan General na dai syang inaapilan.”
Ominórong si Makaraig.
“Asin paano an páglasig?” an hapot nin sarong dai nakatios.
“Tinoroán ako ni Padre Irene nin duwang palakaw...”
“!Si intsik Quiroga!” an sabi nin saró.
“Ka! Nadasig na pagmamangno ki Quiroga...”
“Sarong marhay na pasib!”
“Nangorog na, nagpapamidbid na sya dai mababakal.”
“Ah iyo na, áram ko na!” hominagayhay si Pecson na nagngingisi; “si Pepay na bailarina.”
“Ah, ohó! si Pepay na bailarina!” an sabi nin nagkapira.
An Pepay na ini sarong darágang rozagante na ibinibilang na kaógnay nin boot ni Don Custodio; sa saiya nagdodorólok su mga contratista, su mga empleado asin su mga paribok kun may boot makamtan sa bantog na consejal. Si Juanito Peláez na katóod man kan bailarina nagpaháyag man na huhusayon nya an bagay na ito, alagad kominirikiri si Isagani asin nagsabi na igó nang ginámit ninda si Padre Irene asin kapalabihan na gayo na gamiton si Pepay sa asuntong siring kaini.
“Hilingon ta an saró pang palakaw!”
“An saró pa iyo an pagdolok sa saiyang abogado con[ 134 ]suitor, ki Ginoong Pasta, an oraculo na dinodokoan ni Don Custodio.
“Pinagmamarhay ko iyan” an sabi; “si Ginoong Pasta Filipino, asin kaklase kan sakong amaon. Alagad, paano syang mainteresar?” “Yaon diyan an quid,” (224), an simbag ni Makaraig na mapangataman na hiniling si Isagani; “si Ginoong Pasta may sarong bailarina, sabi ko. .. sarong bordadora..
Kominiri naman si Isagani. “Dai ka maging labi kapuritano,” an sabi saiya ni Juanito Pelaez; “an mga palakaw iliniligtas kan katuyohan! Midbid ko an bordadora, si Matea, na may taller na pinaggigibohan nin dakol na mga daraga...”
“Dai, mga ginoo,” an agaw na tataramon ni Isagani; “domolok kita sa mga matanos na palakaw... Maduman ako sa pakiatubang sa harong ni Ginoong Pasta asin kun dai akong makamtan na ano man, dangan na nindo gibohon an saindong muya sa mga bailarina asin sa mga bordadora.”
Sa diitdiit nagkapiriritan na omoyon saindang pinagkaoroyonan na sa aldaw mansanang ito kaolayon ni Isagani si Ginoong Pasta asin pagkahapon mabareta sya sa Universidad sa saiyang mga pagiriba kun anong nangyari sa saiyang pakipagkita.