[ 134 ]
Nakiatubang si Isagani sa harong kan abogado, saro sa mga napapalaen na pagisip sa Manila na pinakikihumapotan kan mga fraile sa saindang mga darakulang kasibotan. Naoroabala su hagbayon huli ta kadakol na mga cliente, alagad ominabot man giraray su saiyang turno asin lominaog sa estudio o bufete na iyo an pangkagabsan na apod sa Filipinas.
Rinisibi sya kan abogado nin sarong magian na abo na hiniling sa hilom su saiyang mga bitis; dai tominindog, dai man nangataman na patukawon sya asin nagpadagos nin pagsurat. Nagkaigwa si Isagani nin bahigay sa pagmasid saiya asin sa pagadal saiya nin marhay. Gominurang na marhay su abogado, ubanon asin su kaangasan minalakop sa kahalangkawan kan payo, su saiyang pamandok magabat asin maisog. [ 135 ]Daing girirongan sa estudio; daing ibang nadadangog kundi su mga rimorimo kan mga escribiente o mga pasante na naggigiribo sa kataid na cuarto; nagraragot su saindang mga sipol na baga nakikiiwal sa papel. Natapus man giraray kan abogado su saiyang pigsurat, binotsanan su sipol, itinongkahal su payo asin kan mamidbidan su hagbayon, sominaga su saiyang pamandok asin mapagmahal na iginawgaw saiya su kamot. “Bantay, hagbayon! alagad tukaw, dispensara ako, dai ko aram na ika. Asin su saimong amaon?” Nagkaigwa nin animo si Isagani asin naghona na maluwas na marhay su saiyang tuyo. Sa gotos na mga tataramon inosip saiya su nangyari na inadalan na marhay su ibinobanga kan saiyang mga tataramon. Daing girong na naghimate kan pagpoon si Ginoong Pasta asin, minsan nakakaaram kan mga pinaghahagad kan mga estudiante, nagsagin daing pakaisi na baga sa pagpahiling na sya nin ano man na pakalabot sa mga gaweng itong sa aki, alagad kan magsahot kan boot makamtan saiya asin kan makadangog na dapit sa Vice Rector, mga fraile, Capitan General, mokna, asin iba pa, luhayluhay na nagromarom su saiyang lawog asin sa katapusan hominagayhay: “Ini an bansa nin mga mokna! alagad magpadagos ka, magpadagos ka.” Dai nagluya su boot ni Isagani; nagtaram dapit sa solucion na itatao asin nagtapus sa pagpahayag kan pagtiwala kan mga bagong tawo saiya, ki Ginoong Pas ta, matabang saiya kun sakale makihumapot saiya si Don Custodio, siring sa mapapaghalat, si Isagani dai nangahas na magsabi na matao nin hatol huli kan hiro kan lawog kan abogado. Alagad hinimo na ni Ginoong Pasta su saiyang solu cion na iyo an dai pakilabot sa bagay na ito maging tagapakihumapot, maging pakihumapotan. Talastas nya su nangyari sa Los Baños, batid nya na igwa nin duwang partido asin bako sanang si Padre Irene an iyoiyong nasa-pangkat kan mga estudiante, asin bako man na iyong nagsadol na darahon su expediente sa Comision de Instruccion Primaria atang su katumang na gayo. Si Padre Irene, Padre Fernandez, su condesa, sarong parakarakal na nakakagilagila kan kabalanan nin mga kasangkapan sa bagong Academia asin su halangkaw na [ 136 ]empleado na nagparasambit nin dakol na mga decretos reales magtatagumpay, kan si Padre Sibyla, sa pagmawot na magkaigwa nin panawot, ipinaromdom su Comision Superior. An gabos na mga bagay na iniho nasa sa giromdom kan dakulang abogado, mala ngani ta pakatapus ni Isagani pagtaram, naisipan nyang ibongon sya, gaboton su asunto, darahon su olayolay sa ibang paksa.
“Oho!” an sabi na pinahalaba su ngodoy: “dai nin madaog sakuya sa pagkamoot sa banwaan asin sa mga mapaguswag na mga pagmawot, alagad.. . dai ako makapangako... inda sana kun batid mo an sakuyang kamugtakan, sarong kamugtakan na delikadong marhay ... kaniguan an sakong mga intereses... sukat akong gomibo sa laog kan mga kotod nin sarong mahigpit na alam... sarong kapangakoan...”
Boot kan abogado na malibong su hagbayon sa irarom nin mga mabansay na tataramon asin nagpoon nin pagtaram dapit sa mga batas, dapit sa mga pagboot asin kaniguan su itinaram mala ngani ta sa lugar na goboton su hagbayon, haros sya mansana an nagobot sa makalilibong na lungib nin mga pagsasambit.
“Dai lamang sa boot nyamo na ibugtak ka sa sarong kapangakoan,” an simbag ni Isagani sa dakulang kamoninongan; “iligtas kami nin Dios sa pagmolestya sa pinakadiit na bagay sa mga tawong an buhay mapapakinabangan na gayo kan iba pang mga Filipino! Alagad minsan kulang ako nin pakasabot sa mga katogonan, sa hadeng mga kabot-an, mga pagandam asin mga katigayonan na naghahade sa satuyang bansa, dai ako naniniwala na mangyaring magkaigwa nin ano man na maraot na pagikaduwahan an mga halangkaw na katuyohan kan pamahalaan, an paghinguha kan marhay na pagtao kaiyan nin kahologan; pighahanap nyamo an siring mansanang katuyohan asin nagkakalaen lamang kami sa mga palakaw.”
Hominoyom su abogado; nagpabaya su hagbayon na darahon sya sa ibang paksa asin duman gogoboton sya, gobot na.
“lyo na pa-karhay yaon diyan an guid siring sa sabi kan banwaan; malinaw na gayo na magkakanigo nin kaomawan an pagtabang sa pamahalaan kun tumabang saiya sa kahoyoan, sa pagsunod sa saiyang mga katigayonan, an matanos na espiritu kan mga na kaangay [ 137 ]sa mga matanos na pagtiwala kan mga nagkakapot kan pamahalaan asin bakong katumang kan kaito pa asin pangkagabsan na palakaw sa pagisip nin mga tawo na nasa saindang pamahala an pangkabilogan na karahayan kan mga tawo na minabilog nin sa rong gabungan. Asin kun criminal, mapapadusahan, huli ta mapaglapastang sa halangkaw na asas (225) nin kapangyarihan, magbalo nin sarong katumang na gawe sa saiyang kasadolan ipamugtak pang orog karahay ki kan sa pamahalaan, huli ta an siring na pangyari mahimong makarangsa kan marhay na dangog na iyo an enot na tugsaran na natutukawan kan gabos na mga edificios coloniales.”
Asin su gurang na abogado nakakasayod na gayo na an hagupas na ito nakaparongaw ki Isagani, pominamugtak sa saiyang sillon seryong marhay minsan nagingisi sa irarom.
Alagad si Isagani sominimbag:
“Sa sakong pagloba an mga pamahalaan mahanap nin lalong masarig na mga patugmaran kun orog na gayong pinagbabantaan... an patugmadan nin marhay na dangog sa mga pamahalaan na colonial iyo an orog kahilako, huli ta dai namumugtak sainda kundi sa mabansay na boot kan mga pinamamahalaan sagkod na nagmimiridbid kaiyan... An sandag (226) o pangatanosan na tugsaran sa paghona ko iyo an orog na damay.”
Itinongkahal kan abogado su payo; ano? an hagbayon na ito nangahas na sumimbag saiya, saiya, si Ginoong Pasta? Dai pa giraray nariribaraw kan mga magabat nyang tataramon?
“Hagbayon, pabayaan mo an mga kaisipan na ini ta mga mapanganib na gayo,” sominaligbaton su abogado na kominorat. “An sinasabi ko saimo na sukat na paba yaan na humiro an pamahalaan.”
“An mga pamahalaan pinatindog sa karahayan kan mga banwaan, asin sa pagotob kan saiyang katuyohan siring sa magkakanigo kaipuhan na sumonod sa mga itinotokdo kan mga namamanwaan na iyong orog na ga yong nagpapakaisi kan saindang mga kaipuhan.” “An mga minabilog kan pamahalaan siring man mga namamanwaan asin orog na gayong mga halangkaw an pakanood.”
“Alagad, bilang mga tawo mangyaring magkamale, [ 138 ]asin dai sukat sinda magbinorongog sa ibang mga ganan.”
“Magtiwala ka sainda; itatao ninda gabos.”
“May sarong arawfga na lubos na gayong kastila na nagsasabi, na an dai maghibi dai makakasoso. An dai hinahagad, dai itinatao.”
“Ata ngani!” sominimbag su abogado na mapagtuyatuyang nagngingisi; “sa pamahalaan su gabos na katumang an nangyayari... ”
Alagad panale sanang ominodong na baga labislabis su saiyang mga itinaram, asin boot na hirahayon su paghimasang:
“Tinaohan kita kan pamahalaan nin mga bagay na dai ta hinagad, dai ta man mangyaring hagadon... huli ta an paghagad... an paghagad nangangahologan nin pagkadai nin sarong bagay asin ta kun siring dai nagootob kan saiyang katongdan... magsadol saiya nin sarong palakaw, magdalo-dagong magkanoro saiya, bako nang labanan sya, pagsahot saiya ma mahimong magkamale asin sinabi ko na saimo, an siring na mga pamugtak mga paghomot sa ada (227) kan pamahalaan na co lonial... An mga hamak na tawo asin an mga kabagongtawohan mga daing pakaisi kainiho, dai nagpapakasabot, harabong magpakasabot na nagbubunga nin katumang an paghagad... na mapanglaban sa pamahalaan an yaon sa kaisipan na iyan...”
“Ipagpatawad mo,” an saligbaton ni Isagani na nalapastangan kan mga pangatanosan na ginagamit saiya saiya kan abogado; “kun huli sa mga matanos na palakaw may hinahagad an sarong banwaan sa sarong pamahalaan, an dahelan iyo ta pinaghohona na iyan marhay. asin natatalaga sa pagwaras saiya nin karahayan, asin an bagay na ini, sa lugar na makapadagit saiya, sukat na makasadol saiya; hinahagadan an ina, sagkod pa man dai sa nanglulumanak. An pamahalaan, sa sakong daing kinabatiran na ganan, bakong sarong nakakaisi kan gabos na mga bagay na mangyaring makakita asin makatamo kan gabos asin pa iyo, dai mangyaring magpamugtak na pinaglapastanganan, huli tahilinga na sana an simbahan mansana na daing ibang gibo kundi maghagad asin maghagad sa Dios na nakakakita asin nakakamidbid kan gabos asin nagpipirit nin dakol na mga bagay sa mga hokoman kan pamahalaan na inf, maging an Dios, maging an mga hokoman, sag[ 139 ]kod ngunyan dai nagbilang na sya pinaglapastangan. Nasa-isip nin kagabsan na an pamahalaan, bilang sarong kaboronyogan nin mga tawo, nagkakaipo kan pagandorog kan iba, nagkakaipo na ipakita asin ipamate saiya an pagkatunay kan mga bagay. Ika mansana dai nadadarang maniwala sa katunayan kan saimong pagsusuwal; ika mansana nakakatalastas na mabangis asin makuri an pamahalaan na, sa pagpahiling nin kosog asin katalingkasan, gabos dai itinotogot huli sa takot o huli sa dai pagtiwala asin an mga banwaan lamang na pinasasakitan asin inooripon an mga may katongdan sa dai paghagad sagkod pa man nin minsan ano. Sarong banwaan na naoongis sa saiyang pamahalaan dai na magpirit saiya kundi talikdan an kapangyarihan.”
Naghohorathorat su gurang na abogado na nagkikirikiri tanda na dai nasisinangan asin hinapros su kaangasan; dangan sa daging nin mapagampon na pagkaugay nagsabi:
“Hm! mga maraot na katokdoan iyan, mga daing datang pakihang (228), hm! Talagang namimidbid na aki pa asin daing kinabatiran sa buhay. Hilinga an nangyayari sa mga barobata na mga daing kinabatiran na sa Madrid naghaharagad nin kadakol na mga kabaklean: pinagsasahotan na mga filibustero, dakol an mga dai nangangahas na magpuli, asin minsan siring, ano an saindang hinahagad? Mga banal na bagay, mga kinadaanan asin mga midbid nang bulanos. . . Alagad may mga bagay na dai ko ikasaysay, mga halusang (229). . . vamos. . . ikinukumpisal ko saimo na igwa nin iba pang mga dahelan na laen man kan mga sinabi na minasadol sa sarong pamahalaan na sangkap nin pagisip na sumuhay sunod sa sarong palakaw sa mga horot nin sarong banwaan. . . dai. . . alagad alonggating mangyari na makasompong kita nin mga pamayong mga kablas an pagisip asin mga makangingisi. . . alagad sa giraray igwa pa nin ibang mga dahelan. . . minsan an hinahagad iyo an orog kamatanos. . .”
Asin nagboborongborong su gurang, pinoputitokan si Isagani, asin pakapagholaw, hiniro su kamot na baga may isinisikwal na sarong pakiran. (230)
“Nasasalom ko an boot mong sabihon,” an padagos ni Isagani na mamondong naghohoyom; “muya mong sabihon na an sarong pamahalaan na colonial, huli [ 140 ] nganí ta pinatindog sa sarong makakundían na palakaw asin huli ta natutugmad sa mga pasikadán-nin-pangatanosan. . ."
“!Bakó, bakó, bakó iyán, bakó!” an ágaw na tataramon kan gurang na sagin may pighahanap sa saiyang mga papel; “bakó, an muya kong sabihon. . . alágad haen su sakong salming-sa-mata?”
“Yaon saimo,” an sabi ni Isagani.”
Ibinugtak ni Ginóong Pasta sa mata su salming, sagin may binabasang mga papel asin kan máhiling na naghahalat su hagbayon, naghiraraw-od:
“Sarong bagay an muya kong sabihon. . . boot sabihon, álagad nakalihis sakuya. . . sinalimbáwan mo ako kan saimong pagkamatarak-as. . . bágay na kadikit an halaga. . . Kun maaraman mo lámang kun paano an sa kong payo, kaniguan an sakong gibohon!”
Nasáyod ni Isagani na pinapahumale sya.
“Kun siring,” an sabi na kanayon tindog, “kami. . .”
“Ah!. . . makakagibo kamo nin marahay kun an siring na bágay ipahubayá nindo sa mga kamot kan pamahalaan; huhusayon nya sunod sa saiyang pagkamuya. . . Sabi mo sólang an Vice Rector na itokdó an kastilá. lyo gayod,' bakong sa katuyohan kundi sa palakaw. Sabi an madigding rector may darang mapangbaklengmokna kan pagtokdo... maghalathálat kamo nin kadikit, taohan nindo nin panahon an panahón, magaradal ka mo ta nagdadangadang an examen asin Ikaramba! ika na marhay nang magtaram nin kastila asin daing kapawotan sa pagpahayag kaiyan, tadaw ta minálaog ka sa mga kaguluhan? anong kapakanan na itokdo nanggad na gayo? Daing duwaduwa na siring man kan sakuyá an ganan ni Padre Florentino! Pangomostahi man sya nin balákid. . .”
“An sakong amaon,” an simbag ni Isagani, “nagtogon sakuya na sa giraray romdomon ko an iba nin si ring sa pagromdom ko sa sakuya mansana. . . dai ako napadigdi huli sakuya, napadigdi ako sa ngaran kan mga nasa lalong mga maraot na kamugtakan. . .”
“Abaa kayawá! gibohon ninda an saimong ginibo, magkasirob logod an kiray (231) sa kaaádal asin magkaarangas na siring sakuyá sa katotómon nin mga biiog na mga kalimat (232). . . Asin sa paghóná ko na kun nakakapagtaram ka nin kastila an dahelán iyo ta inadalan mo; bakó kang taga Manilá, bakó man na [ 141 ]aki nin mga kaganak na mga kastila! Kun siring maghinon-od sinda na arog saimo asin gibohon ninda an ginibo ko. . . Sorogoon ako kaito kan gabos na mga fraile, ipinaghanda ko sinda nin chocolate asin alinatanang kan sakong pinagbabati ko ito sa batidor, pinagpopogol ko man kan sakong wala su gramatica, naghinonod ako asin, salamat sa Dios, dai ako nagkaipo nin mga maestro, nin mga academia, nin mga pahintugot kan pamahalaan. . . Maniwala ka sako; an muyang makanood, magadal asin nakakanood!”
“Alagad pira sa mga boot makanood an mga minaluwas na siring saimo? Sard sa lambang sampolong ribo asin masakit pa ngani!”
“Psch! asin ano pa?” an simbag kan gurang na kominirogkirog. “Nagsasawa an mga abogado, kadakol kan minalaog na escribiente. Mga medico? nagpaparinalanghadan, nagpapakinararaotan, naggagaradanan sa pagpaaragaw nin sarong naghehelang. . . Takyag, señor, takyag an satong kaipuhan sa pananom!”
Nasayod ni Isagani na nagsasayang lamang sya nin panahon, alagad boot na suminbag.
“Daing duwaduwa,” sominimbag; “kadakol na mga medico asin mga abogado, alagad dai ako masabi na nagsasawa sa sato, tara igwa kita nin mga banwaan na dai kan mga iyan, alagad kun nagsasawa sa bilang, sakale nagkukulang satuya sa kakayahan; Asin, mantang dai mahimong masagpong na magaradal an mga bagong tawo asin digdi daing namamantaag sa tuya na ibang carrera, ano ta pabayaan tang sayangon ninda an saindang panahon asin an saindang pagmaliogot? Asin kun an kakundian kan pagtokdo dai makapogol na dakol an maging mga abogado o mga medico, kun sa katapustapusi magkaigwa kita kan mga iyan, ano ta dai ta gibohon na maging mga marhay sinda? Asin minsan siring;, dawa pa ngani boot gibo hon an bansa na bansa nin mga paratanom, sarong bansa nin mga paraoring, asin pahamakon diyan an gabos na toklos nin pagisip, dai akong nakikitang ano man na tokdoan ini mansanang mga paratanom asin mga parauring na ini, na taohan sinda nin sarong inadalan na makapakarhay sainda asin ikapakarhay man ninda kan saindang mga gibo, na mamugtak sinda sa pakasabot nin dakol na mga bagay na sagkod ngunyan dai ninda pinagaaraman.” [ 142 ]“!Bah, bah, bah!” an hagayhay kan abogado na kanayon kurit kan kamot nin mga talidong sa angkas na baga sa pagpadulag kan mga sinambit na mga kaisipan; “sa pagkani marhay na cochero dai kinakaipuhan an dakol na mga retorica. Mga pangatorogan, mga alisngaw nin payo, mga pakikiran! (233) Ea! boot kang sumonod sa sarong hatol?”
Asin tominindog asin mapagmahal na ibinugtak sa saiyang abaga su kamot, nagpadagos:
“Tataohan ko ika nin saro asin marayrahay na gayo huli ta nakikita ko na ika marahayon asin dai masasayang an hatol. Maadal ka nin Medicina? Kun siring ikotod mo an saimong pakanood sa kun paano an pagbugtak nin dapog asin sa pagpahopot nin linta asin sagkod pa man dai ka magisip nin pagparahay o pagpaorog karaot kan palad kan saimong mga kapuwa tawo. Kun licenciado na ika, pomakasal ka sa sarong mayaman asin maki-Dios na daraga, magbolong ka asin magsingil nin dakol, dumulag ka sa ano man na bagay na may pakalabot sa pangkabilogan na kamugtakan kan bansa, maghinanyog ka nin misa, magkumpisal asin magpakinabang kun siring an ginigibo nin iba, asin makita mo na ngapit papasalamatan mo ako huli kaiyan asin makikita ko kun ako buhay pa. Giromdoma girarayray na an pagkaugay na marahay an pagkasabot minapoon sa saiyang sadiri; an tawo dai sukat maghanap sa ibabaw nin daga nin labi sa orog kadakulang rogaring na kamongayahan siring sa sabi ni Bentham; kun makilabot ka sa mga bagay na dai-sa pangyari dai ka sa paguswag, dai ka makakaagom, maluwas kang daing kamugtakan. Papabayaan ka kan gabos asin an mga kahimansa mo mansana an enot na mangirisi kan saimong dai-pagalamaam. Maniwala ka sako, magigiromdoman mo ako asin mataram ka na tama ako kun igwa ka nang mga uban, mga uban na siring kan mga ini!”
Asin pinagkakapotkapotan kan gurang na abogado su kadikit pang mga mapuputing buhok, mamondong nakahoyom asin nagkikirikiri.
“Kun igwa na po ako nin mga uban na siring kan mga iyan,” an simbag ni Isagani na may siring mansanang kamondoan, “asin isalingoy ko an sakong paghiling sa sakong ominaging panahon asin makita ko na nagtoklos ako huli sana sakuya, na dai ko ginibo an [ 143 ]sakong mahihimo asin sukat kong gibohon huli kan bansa na nagtao sako kan gabos, huli kan mga namamanwaan na mga nagtabang sakong magbuhaybuhay, dangan na po kaiyan, magiging tonok sakuya an lambang uban asin sa lugar na ipagmongaya ko an mga iyan, masosopog ako!”
Asin pakasabiha iniho, gominalang nin horohod na gayo asin hominale.
Daing hiro-hiro su abogado sa saiyang namumugtakan, nanggilantas su paghiling. Nadangog nya na luhayluhay na naghaharayo su linakaw asin tominukaw giraray na nagtataram sa maluhay na tingog:
“!Makaugay man na hagbayon! mga siring na^ kaisipan nangaglabas man sarong aldaw sa sakong isip! Ano pang mumuyahan kan kagabsan kundi na makapagsabi: ‘ginibo ko ini huli sa sakong bansa, ipinanongod ko an sakong buhay sa karahayan nin iba... ? !Potong nin laurel; tinomtom sa acibar, mga aralang na dahon na nakakatahob sa mga tonok asin mga olod! Bako iyan an kabuhayan, dai iyan nagtatao nin ikabubuhay, dai man naghihinguha nin mga dangog; an mga laurel mahangang magamit na salsa... dai man minatarao nin kamoninongan... dai man nakakapagana nin mga asunto, ata ngano! Lambang bansa igwa nin kasusilaan (234), iklim (235) asin mga helang; mga laen man sa mga iklim asin mga kahelangan nin ibang mga bansa!”
Dangan nagsabi pa: “!Makauugay na hagbayon!. . . Kun an gabos umisip asin gumibo na siring saiya, dai ako minasabing dai... !Makauugay na hagbayon! Makauugay na Florentino!”