[ 155 ]
Marayrahay su kabanggihon asin su plaza nagaalay nin sarong mabagsang pagkamugtak na gayo. Sa pangungurawa kan hayahay kan simuy asin kan masagang tala-sinag nin Enero, pinano nin tawo tanganing maghiling, mahiling asin maglingalinga. Su mga togtog kan mga cosmorrama asin su mga ilaw kan mga farol nakakadagka asin nakakapaogma sa gabos. Haralabang rayray nin mga tindahan, mga makikintab kan oropel asin mga sarisaring kuray, namamarantaag sa mata an mga ginayonggong na mga bola, nin mga mascara na mga may tohog sa may mata, mga kawatan na lata, mga tren, mga korokariton, mga de llabeng mga kabayo, mga coche, mga vapor na may saradit na mga caldera, mga vagilla, saradit na mga deporselana, mga belenbelen [ 156 ]na kahoy na pino, mga muñekang dayuhan asin sa Kaporoan, bulaw asin mabansay an panglawog kan mga ito, mga seryo asin nagmomongon an mga ini baga saradit na mga ginang sa kataid nin baga na mga giganteng mga aking babaye. An korobkotob nin mga tamborcito, an daging nin mga torotrumpetang lata, an bohog na togtog nin mga acordeon asin kan mga organillo nagsasaralbog sa togtogan sa carnaval, asin sa tahaw, paduman, padigdi su mga tawo na nagsosorosoan, nagkakabaranggan, su mga pandok saralingoy sa mga tindahan, kun kaya parati an mga bangaan asin bakong kadikit an pagkamakangingisi. Kaipuhan na mapogol kan mga coche an dalagan kan mga kabayo, mandiit-mandiit minadaging an tabi! tabi! kan mga cochero; nagsasarabatan su mga empleyado, su mga militar, su mga fraile, su mga estudiante, su mga intsik, su mga daragitay kaiririba su saindang mga ina o su saindang mga inaon, nagpaginaralanggalangan, nagpakiniriyatan, nagpasinaraligbatonan sa kaogmahan.
Si Padre Camorra na sa makuring kamongayahan kan makakita sya nin siring kadakol na mga magagayon na mga daraga; minaantoro, minasalingoy, itinotulak si Ben Zayb, nagtatakla, nanunumpa, asin nagsasabi. Asin iyan, iyan, sopsop-tinta? (246) asin dapit kaito, anong sabi mo sakuya? Sa saiyang kasinangan dai na pinaguusted (247) su saiyang katood asin kalaban. Pigrataga-hiling sya ni Padre Salvi, alagad marahay na caso su ki Padre Salvi; ata ngani tinotuyong pomasampa sa mga daraga tanganing makasarag-idan nya an mga ito, saiyang kinikiriyatan asin hinihiriling nyang nin sa pikarong paghiling.
“Puñales! Noarin daw ako maging cura sa Quiapo?” naghapot sa saiya mansana.
Daing ano-ano rominaway si Ben Zayb, lominokso asin kinaptan kan kamot su sa-ibong-na-takyag sa kakurihan kan saiyang gambira (248), kinodot ni Padre Camorra si Ben Zayb. May nagdadangadang na sarong makasosolang binibini na nakabotong kan pagtaka kan bilog na plaza; si Padre Camorra, sa labilabing kagayagayahan, kinoa su takyag ni Ben Zayb kapalit kan sa daraga.
lyo si Paulita Gomez, su tihantik sa mga tihantik na pigibanhan ni Isagani; sa huri nagsusunod si Dona Victorina. Su daraga nagsasaga sa kagayonan: gabos mi[ 157 ]naontok, minabiriribid su mga Hog, inoorong su mga orolayolay, pinagsusunod sya kan mga mata asin si Dona Victorina nagkakamit nin mga magalang na mga pataratara.
Si Paulita Gomez nagsasaga sa marayrahayon na damit asin panyong pina na mga bordado, laen man kan saiyang sinol-ot kan agang ito kan magduman sya sa Santo Domingo. Su maalisngaw na habol kan pina minagibo kan saiyang magayon na payo na sarong payong tahitang (249), asin ipinanghalimbawa sya sa talasinag na palibot nin mga mapuputi asin matulin na mga panganoron kan mga indio na nagpakakita saiya. Sarong sayang sukla na madiyambong an kuray, nakakaptan sa makawiwili asin mga marayrahay na mga tiniplokan nin sadit na kamot, minataong kamahalan sa saiyang tanos na panglawas na an hiro na an mga hiro nababagayan nin naglilingolingong liog minabuyagyag kan tagumpay nin pagkadaing-kanongdanan asin kan nasisinangan na kalandian. Baga may kasingpilan sa boot si Isagani: nakakaribaraw saiya an siring kadakol na mga mata, nin siring kakuring mga osyoso na nagmamarasid kan kagayonan kan saiyang minamahal; su mga paghiling garong paghabon sa saiyang paghona, mga kabihangan sa saiyang paginate su mga hoyom kan daraga. Pagkatanaw saiya ni Juanito, pinahayag su saiyang pagkakobakob asin nagtao nin galang alokaka su pagpasalamat saiya ni Paulita. Inapod sya ni Dona Victorina, favorito nya si Juanito, asin pinagmamarhay nya ki Isagani. “Ano nang daragitay, ano nang daragitay!” an olay sa hababang tingog ni Padre Camorra na namomongnan. “Vamos, Padre, kodota an saimong tulak asin pabayaa kami magtiwasay!” an may kabaldian na sabi ni Ben Zayb.
“Ano nang daragitay, ano nang daragitay!” an saiyang olit; “asin saro kong estudiante an katipan, su nasa-pakikituldangan!”
“Marahay na kapaladan na bakong sakong kahimanwa!” an saiyang dugang pakatapus na nagkapira kilingan su payo tanganing masunod sya kan paghiling. Nasosogtan nang bayaan su saiyang mga pagiriba asin sunodon su daraga. Si Ben Zayb sinalut sa pagsagdon saiya. [ 158 ]Dagos su lakaw ni Paulita asin nakikita su magayon nyang tagiliran, su magayon nyang payo na marayrahay su pagkahugay naghihiro kaiba an katutubong kalandian.
Su satong mga taga-paglakawlakaw nangagpadagos kan saindang lakaw kaiba an hagayhay kan frailengartillero, asin nagpakaabot sa sarong tindahan na palibot nin mga osyoso, na madaleng ipinahonod sainda su mga puesto ninda.
Saro itong tindahan nin mga poropigurang kahoy, mga gibo sa Kaporoan, na ilinaladawan sa gabos na pagkadakula asin porma, mga tipo, mga lahi asin mga profesion kan Kaporoan, mga indio, mga kastila, mga intsik, mga mestizo, mga clerigo, mga empleado, mga gobernadorcillo, mga estudiante, mga militar, asin iba pa. Maging huli ta an mga artistas may kaaplingan na gayo sa mga padf, an mga tiniplokan kan saindang mga habito orog na kaipuhan ninda sa saindang pagpagayon, o huli ta an mga fraile, sa paggawe ninda nin siring kadakol na papel sa filipinong gabungan makapurisaw na marhay kan isip kan escultor, maging saro o ibang dahelan, an caso iyo na nagsasawa su saiyang mga tawotawo, mga marayrahay su pagkagibo, mga haraman na gayo, isinaladawan sinda sa orog kahalangkaw na hidale nin buhay, baliktad sa ginigibo sa Europa saen ipinipinta sindang nagkakaratorog sa mga tonel nin arak, nagsusurugal, nagiinom nin mga copa, nagririlitadlitad o pinaghohorohapros kan kamot an preskong lawog nin daradaraga. Dai: iba an mga fraile sa Filipinas mga tihantik, mga mabansay, mga marhay an panggubingan, marayrahayon an pagkairik sainda, hinorokol su mga pangawong asin moninong, mapaghorophorop su paghiling, santo an expresion, may diyambong sa pisngi, may sogkod na palasan sa kamot asin sadit na zapatos na charol sa bitis, na minatao nin gana na sumamba sa mga iyan asin iburugtak sa laog nin batingaw na bobog. Sa lugar kan mga tanda nin kapasloan asin dai-pagkabini kan saindang mga tugang sa Europa, su mga sa Manila kapot su libro, su cricifijo, su palma nin martirio; sa lugar na maghagok sa mga masipag na mga babayeng mga taga nayon, su mga sa Manila pinapabisahan na gayo an saindang mga kamot sa mga may pagkatawo, horohod asin haros rolohod: sa lugar nin mga despensa
na parano asin comedor, an saindang mga escenario sa [ 159 ]Europa, sa Manilá igwa sindang oratorio, may lamesa sa pagádal; sa lugar kan makalimos na fraile; an fraile sa Filipinas nagwawaras kan bulawan panó an kamot sa mga dukhang indio...
"Hilinga nindo, uya si Padre Camorra!" an sabi ni Ben Zayb na nawalatan pa kan efecto kan champagne. Asin itinotokdó an retrato nin sarong fraile na maniwang, na baga naghohorophórop, nagtutúkaw sa may sarong lamesa, natotokod su payo kan pálad asin nagsusúrat nin sa paghoná ko sermon. Naliliwanagan sya nin sarong lámpara.
Su katumang kaito nakapangisi sa kadaklan. Si Padre Camorra na nakalingaw na ki Paulita, nakasalom kan kaisipan asin naghapot man. "Asin siisay an naagidán kan sarong ining tawotawo, Ben Zayb?"
Asin ominarak-atak.
Sarong gurang na babaye na buta-sa-ibong, nagsosorogayong, nagtutukaw sa salog síring kan mga diosdiyos na indio, namamalansa nin mga gúbing. Orog na marhay su kasangkapan: kalongkake, su mga baga mga oropel asin su nagaalimbúkad na aso mga birilogbílog na gapas na mga maatí, na pinirirípit.
"Eh, Ben Zayb, bakong mangmang su ominísip kaiyán?" naghapot na nagngingisi si Padre Camorra. "Dai ko nakikita an boot mong sabihon!" an sabi kan taga-pamahayag.
"Pero !puñales! dai mo nahihiling an paksa, la prensa filipina? An kasangkapan na iyán na ipinagpaplansa kan gurang na babaye, pigaapod digding prensa!" Nagpang-orólok asin si Ben Zayb mansana igot sa boot su kangingisi.
Duwang soldados kan Guardia Civil na igwa nin letrero na "mga civil" nasa-likod nin saró katawo, na nagagapus sa kamot nin matoos na pisí asin su pandok nalilipdan kan kopyá: pinapaksaan (250) nin "an Bansá kan Abaka" asin garong babadilon.
Kadaklan kan mga tagapagdálaw nyamó dai nagkaoroyonan kan exposicion. Nagoorólay sinda dapit sa mga pagsusundan sa síning, naghahanap an mga ito nin pagkabaragaybágay, su saró nagsasabi na an tawotáwong ito mayó nin pitong payo, na kúlang ito nin sarong dongó sa pandok, ta daing iba kundí tolo, na iyong na iyong minabugtak ki Padre Camorra na baga nagmo[ 160 ]mongon ta dai nya inaabot nin pagisip kun ano ta an sarong tawotawo tanganing mapakarhay sukat magkaigwa nin tolong dongo asin pitong payo; su saro man nagsasabi na mga porosog, na dai mangyari na maging siring kaito an mga indio; kun baga ito escultura o pamamanday lamang, asin iba pa, lambang saro nagtabo nin critica, asin si Padre Camorra, tanganing dai maging hababa sa iba, nagdalo-dagong humagad nin minsan na lamang tolong polong paa sa lambang munekang lalaki. Ngata, kun su iba minahagad nin mga dongo, dai sya mahagad nin mga dongo, dai sya mahagad nin mga laman? Asin duman mansana nagpoon nin pasuruhay kun baga an indio igwa o dai nin kakayahan sa escultura, kun maninigong pomentaron an sining na iyan asin nagpoon an sarong pangkagabsan na pasuruhay na pinotol ni Don Custodio na an sabi na igwa nin mga indio na may kakayahan, alagad sukat nindang ipanongod an saindang sadiri sa paggibo lamang nin mga santo.
“Minsan siisay masabi,” an simbag ni Ben Zayb na minsan anong naiisipan kan bangging ito, “na an intsik na iyan iyo si Quiroga, alagad kun pagmamasdan sya nin marhay nakakagid na gayo ki Padre Irene.”
“Asin anong masasabi nindo dapit sa indio-ingles na iyan? nakakaagid ki Simoun!” Dominaging uli an mga bagong ngarakngak. Pinaagihan kan moro ni Padre Irene su saiyang dongo.
“Totoo! — totoo! — Syang gayo!”
“Alagad haen si Simoun? Ibakalom ni Simoun!” Nawara si Simoun, daing siisay man na nakahiling saiya.
“Punales!” sabi ni Padre Camorra; “kaniguan kapasloan kan amerikanong ini. Natatakot na pabayadon ta sya kan paglaog kan gabos sa gabinete ni Mr. Leeds asin dai nangangaserkaso.”
Asin dai bominakal minsan nin pinakasaday na moromuneka nagpadagos kan saindang lakaw sa paghiling sa bantog na esfinge.
Nagtangro si Ben Zayb na sya an matratar kan cuestion; dai makakapagpadagit su americano sa sarong periodista na mangyaring manghimalos sa sarong kasuratan na makakahale nin dangog.
“Makikita nindo na an gabos huli sa espejo,” an sabi, “huli ta hilingon nindo ...” [ 161 ]Asin luminaog naman sa sarong halawig na panaysay, asin nin huli ta daing espejo sa saiyang atubang na mangyaring makasudya kan saiyang teoria ilinaog su gabos na kamalean na alonggating mangyari na sa katapusan sya mansana dai nang pagaram kun anong pinagsarabisabi. “Asin katapustapusi makikita nindo na gabos sa paghiling lamang.”