[ 143 ]
Kan banggi kan Sabado mansanang ito, si intsik Quiroga na nagmamalasakit na ipatindog nin consulado an saiyang bansa, naganyaya nin sarong pamanggi sa itaas nin sarong dakulang bazar sa dalan nin Escolta. Matawong marhay su saiyang anyaya: mga fraile, mga militar, mga comerciante, su gabos nyang mga suki, mga kabarakas o mga padrino, iritoon duman su sai[ 144 ]yang tindahan iyong nagtatamo kan mga kaipuhan gabos kan mga cura asin mga convento, inaako nya an mga vale kan gabos na mga empleado, igwa sya nin mga dayupot na mga paralingkod, mga mapagtaongmongaya asin masilansikan. An mga fraile mansana dai nagkakaririanong magpaagi nin bulanos na mga boras sa saiyang tindahan, maging sa pighihiling kan publico, maging sa mga lalamban sa magayagayang pagkaboronyog.
Kan bangging ito, kun siring, napapalaen su kamugtakan kan bidang. Pano ito nin mga fraile asin mga empleado, na nagtuturukaw sa mga silla de Viena asin mga bangkitong kahoy na mga maitom asin mga tukawan na marmol, mga hale sa Canton, sa atubang nin mga mesitang cuadrado, nagsusurugal nin tresillo o nagoorolayolay, sa masagang liwanag kan mga 1amparang dorado o sa maromarom na bangraw nin mga farol na sa intsik na taranawon an pagkasamno na may mga haralabang borlas na sukla. Sa mga lanob saralbog sa makamomondong magkasaralak mga matiwasay asin mga bughaw na mga paisaje, na mga ipininta sa Canton asin sa Hong Kong, may mga marigsok na guhit mga babayeng haros mga huruba, mga litografia ni Cristo, an pagkagadan kan banal asin an sa parakasala, mga gibo sa mga casas judias tanganing ipagpabakal sa mga bansang catolico. Dai duman nagkulang su mga cuadrong intsik sa papel na pula na naglaladawan nin sarong lalaki na nagtutukaw, igagalang asin matoninong su pamandok asin nakahoyom su kamugtakan, sa likod nya nagtitindog su saiyang lingkod, makanos, makangingirhat, mapangyawa (236), mapagbanta, sangkap nin garod na may malapnad asin matarom na dahon; su mga indio, pinagaapod ito kan iba nin Mahoma, asin su iba Santiago, dai mi aram kun ngata; minsan ngani su mga intsik dai nin malinaw na gayong paliwanag kan bantog na ining pagkaduwa (237). Mga lagaok nin mga botella nin champagne, mga saragantikan nin mga copa, mga ngirisi, aso nin tabako asin napapalaen na parong sa harong nin intsik, pagkasaralak nin paaso, apian asin mga conserang mga bungang-kahoy, minasangkap kan kabilogan.
Siring sa mandarin su panggubingan, may gorra na may borlas na bughaw, naglalakawlakaw si intsik Qui roga maghale sa sarong lalamban pasiring sa saro, tiso [ 145 ]asin tanos nagwawagas digdi asin duman nin mga mapagbantay na mga paghiling na baga boot nya nanggad na masayod na bulanos na daing siisay man na omalomakom nin ano man. Asin katumang sa katutubong ining daing-pagtiwala, nakikipagkamayan na gayo, su iba pinapataratara nin pino asin mahoyong hoyom, su iba nin mapagampon na hiro, asin su iba man nin mapagtuyatuyang gawe na baga nagsasabi:
“Aram ko na! dai ka napadigdi huli sakuya kundi huli kan sakong pamanggi.” Asin tama si intsik Quiroga! An matabang itong ginoo na ngunyan nagodmaw saiya asin nagsasabi saiya dapit sa pangangaipo nin sarong consuladong intsik sa Manila na saiyang ipinapasabot na sa siring na katongdan daing ibang magkakanigo kundi si intsik Quiroga, iyo si Ginoong Gonzales na nagpipirma nin Pitilt kun sa mga columna nin mga pahayagan pinapaspasan nya an paglaog digdi kan mga intsik. Itong saro na may pagkatawo na nagoogid sa harani kan mga bagaybagay, kan mga lampara, kan mga cuadro asin iba pa asin naghohorathorat asin minahagayhay nin mapagtuya-tuyang mga hagayhay, iyo si Don Timoteo Pelaez, ama ni Juanito, parakarakal na nagsisigaw laban sa competensia kan intsik, na minapahamak kan saiyang karakal. Asin su saro pa, itong nasa enotan, itong ginoong kayumanggi, maniwang, buruhay an mga mata asin hilaw an hoyom, iyo an bantog na kagsurat kan mapadapit sa conant (238) na nakatao nin makuring kamondoan sa sarong tinatabangan ni intsik Quiroga; an empleadong ito bantog sa Manila na listo! Itong su sa enotan pa, itong balilang an paghiling asin gorobot su bigote, na hinihiling na iyo an orog karapatdapat huli ta may puso sa pagtaram nin laban sa negocio nin mga billetes sa loteria, na pinagkasundoan ni Quiroga asin sarong halangkaw na ginang sa manilan-on na gabungan. Tara, kun bakong an kabanga, an duwang ikatolong kabtang kan mga billete ipinapadara sa China asin an kadikit na natatada sa Manila ipinapabakal sa halagang kabangang (1/2) sikapat (239). An karapatdapat na ginoo may pagtiwala na may aldaw na tatamaan nya an halangkaw na premio asin naaangot na ginigibo an mga pagdadaya.
Madale nang matapus su pamanggi. Maghale sa comedor minaabot sagkod sa bidang an mga kabtang nin [ 146 ]alap (240), mga ngisi, mga pananaligbaton, mga arakatak. . . Makapira kadangog na inolit su ngaran ni Quiroga, kasalak kan mga tataramon na consul, pantaypantay, mga katanosan...
Su tagapaganyaya na dai nagkakaon nin mga lotong europeo nasinangan na magtaga-inom nin sarong copa sa kaibahan kan saiyang mga inanyayahan, nanuga na masabay sa pamanggi kan mga dai nagpakatukaw sa enot na mesa.
Nakapamanggi nang napaduman si Simoun asin kaorolay sa bidang na nagkapirang mga nangangarakal na mga nag-aarara kan kamugtakan kan mga karakal: gabos daing datang lakaw, naoontok su karakal, su mga cambio (241) kaito sa Europa halangkawon na marhay; naghaharagad nin liwanag sa joyero o may ipinagsasadol sindang mga kaisipan sa paglaom na papaaboton sa Capitan General. Sa lambang iminomokna nindang belong, minasimbag si Simoun nin sarong hoyom na mapagologolog asin mabangis: Sus! kamangmangan! sagkod na naiingol na su saro hinapot sya kan saiyang ganan.
“An sakong ganan?” naghapot sya; “adale ninda kun ngata ta naguuswag an ibang mga bansa asin giboha nindo an saindang mga gibo.”
“Ngata ta naguuswag sinda, Ginoong Simoun?” Kominirogkirog si Simoun asin dai sominimbag.
“!An mga toklos sa dorong-an na minapagabat na gayo kan karakal asin an dorong-an na dai natatapus!” an hagayhay ni Don Timoteo Pelaez, “sarong yamit na hale sa Guadalupe, siring sa sabi kan sakong aki, hinahabol asin binabadbad. . . an mga pabuhisan. . .”
“Asin minaagrangay ka!” an sabi nin saro sa halangkaw na tingog. “Asin ngunyan na ipinagboboot pa sana kan General na olagon an mga harong na mga bakong masarig an mga! Asin ika na igwa nin sarong tompok nin mga sim!”
“Oho,” an simbag ni Don Timoteo; “alagad an nasayang sakuya hull kan pagboot na iyan! Asin, an paggaba dai ginigibo kundi sagkod sa laog nin sambulan, sagkod na omabot an lapas mangyaring may dumatong na iba pang tompok... muya ko kutang garabaon tolos, alagad. . . Asin saro pa, anong mababakal sako kan mga kagsadiri kan mga harong na iyan anas man na mga dukha?” [ 147 ]“Sa giraray mababakal mo an mga saradit na harong sa hababang halaga...”
“Asin dangan gibohon na isibog an pagboot asin ipabarakal uli an mga iyan sa halagang doble. . . Uya an sarong negocio!”
Hominoyom si Simoun kan saiyang malipot na hoyom asin kan makita na nagrarani si intsik Quiroga binayaan su mga madaldal na mga comerciante asin sa pagpataratara sa magiging consul. Ini, pahanga syang makita, nawara su saiyang mamustakan na pamandokon, napahiling nin lawog na kaagid kan sa mga nangangarakal asin hominorohorohod!
Iginagalang na marhay ni intsik Quiroga su joyero bako sanang huli ta ibinibilang nyang mayaman kundi hull ta pinagsasarabi na nagkakasinabotan ini saka su Capitan General. Pinagsasabi na inooyonan ni Simoun su mga horot kan intsik, oyon sya na magbukas nin consulado, asin sarong pahayagan na laban sa mga int sik sinasambit ito sa pamamatahaw nin mga pananarangin, mga pasarampi asin mga dai tinatapus na mga kataga nin tataramon, sa bantog na pakipagsimbagan sa sarong pahayagan na apil sa mga tawong may pinotos. Mga tawong maalam na marhay nagsasarabi pa kaiba an mga kiyat asin mga nagsasakolsakol na mga kataga na su Maitom na Kahalangkawan pinagsasadol su General na gamiton su mga intsik sa pagsogpo kan mapanggotiil na karapatan kan mga katutubo.
“Tanganing maging mahoyo an sarong banwaan,” an sabi, “daing ibang marahay kundi hamakon asin pahababaon sa sainda mansanang mga mata.” Madaleng namantaag an sarong bahigay.
Su mga pangkat nin mga mestizo asin nin mga ka tutubo sa giraray nagpapaborobarantay asin ginagamit ninda su saindang makipaglabanon na espiritu asin su saindang kataigan (242) sa mga pagimon asin sa mga daing-pagtiwala. Sarong aldaw, sa misa, su gobemadorcillo kan mga katutubo na nagtutukaw sa banko sa too asin maniwangon, nakaisip na magsalbid kan bitis ginibo an kamugtakan na non-chalant tanganing mamantaag na sya lamanan asin mahayag su saiyang botinas; su sa pangkat kan mga mestizo na nagtutukaw sa bangko sa katampad, nin huli ta igwa nin mga juanetes asin dai makasalbid kan bitis huli ta matabaon asin tulakan, bominikakang marhay tanganing maha[ 148 ]yag su saiyang tulak sa laog nin sarong chaleco na daing mga tiklop, nasasamnohan nin sarong marayrahay na talikalang bulawan asin mga brillantes. Nagkasinabotan su duwang pangkat asin nagpoon su gobok: sa suminonod na misa su gabos na mga mestizo, sagkod su mga maniwang na marhay, mga tulakan, asin binibikang marhay su saindang mga paa na baga nasa-pangabayo; saralbid su mga bitis kan gabos na mga katutubo sagkod su mga matabaon na marhay asin may ominitok na sarong cabeza de baranggay. Inarog man su saindang pagkamugtak kan mga intsik na nagpapakita sinda: nagpanurukaw siring sa saindang tindahan, sangat su sa ibong na bitis asin nagkakalay su saro asin pigpapatabottaboy. May mga sanggahan (243), mga escrito, mga espediente asin iba pa; nagsarangkap nin hamo su mga cuadrillero handang sumagobsob nin sarong guerra civil, nasisinangan na marhay su mga cura, nangagaralingaling su mga kastila asin nangagkakamit nin kuwarta na gikan sa kagabsan, sagkod na nahusay kan General su karibukan kan magboot na tumurukaw siring kan mga intsik na iyo an mga minabayad nin orog, minsan bako sinda an mga catolicong bulanos. Asin uya an kasibutan kan mga mestizo asin kan mga katutubo na dahel ta harayakpit su saindang mga pantalon dai ninda nahimong maarog su mga intsik. Asin tanganing lalong mamantaag na gayo an kaisipan nin paghamak sainda, ginibo su pagboot na maogma asin maribok na gayo, pinalibotan su simbahan nin sarong tompok nin caballeria, alintanang sa laog anas gabos ginagaran-ot. Su causa nakaabot sa mga Hokoman, alagad inolit na huli ta nagbabayad su mga intsik ikakapaotob kan mga ini an saindang batas sa mga ceremonias religiosas, minsan ngapit talikdan ninda an tunay na pagtubod asin saindang pagologologon an cristianismo. Su mga katutubo asin su mga mestizo nagpakanood na dai ninda sukat sayangon an saindang panahon sa siring na mga bagay na mga daing kanongdanan.
Si Quiroga huli kan saiyang kabilotan asin kan saiyang pinakamakumbabang hoyom nagaabi-abi ki Simoun mapag-alingaling su saiyang tingog, mapagulitulit su saiyang mga luhodluhod, alagad pinotol kan joyero su saiyang kataga kan basang sana syang hapoton:
“Namuyahan nya su mga kalumbiga?” (244) [ 149 ]Sa hapot na ini su bilog kabubuhayan ni Quiroga nagpurawas siring sa sarong pangatorogan: su mapagalingaling na tingog naging pagngoyngoy, lalong hominorohod asin pakapagtalikopa kan magibong na kamot asin pakaitaasan sa katopong kan saiyang lawog, gawe nin sa intsik na pagpataratara, nagsiloksigok:
“!Uuh, Ginoo Simoun! ako pele, ako aluinalo!”
“Paano, intsik Quiroga, na mapierde ka asin maarruinar? Sa siring kadakol na mga botella nin cham pagne asin kaniguan na mga inaanyayahan!” Piniyong ni Quiroga su saiyang mga mata asin rominongisdongis. Jss! Su nangyari kan hapon na ito, su salaysay bilang kan mga kalumbiga, nakaarruinar saiya. Hominoyom si Simoun: kun minaagrangay an sa rong nangangarakal na intsik iyo ta gabos minaluwas saiyang marhay; kun nagsasagin na gabos marahay na gayo iyo ta nagigilagila nya na may maabot na kabagsakan o madulag pasiring sa saiyang bansa.
“Dai ika alam ako pele, ako aluinalo? Ah, Ginoo Simoun, ako hapay!” (245)
Asin su intsik, tanganing orog na gayong masabotan su saiyang kamugtakan, ilinadawan su tataramon na hapay na sagin tuminumbang nalonosan.
Ginaganahan si Simoun na ngisihan sya; alagad nagpogolpogol asin nagsabi na dai syang naaraman, dai, dai nanggad.
Dinara sya ni Quiroga sa sarong lalamban na pininto nya su tata asin isinaysay saiya an dahelan kan saiyang maraot na palad.
Su tolong kalumbiga na mga brillante na itinogon ki Simoun ta ipapahiling su saiyang agom, dai itinalaga digdi, makauugay na india na napipintoan sa sarong lalamban na baga sarong intsika, tagama sa sarong magayon asin makawiwiling ginang, kaugay-nin-boot nin sarong dakulang maginoo, asin an lasig kaini kaipuhan nyang gayo sa sarong negocio na mangyaring makakita sya nin pakinabang na malinig na gayong mga anom na ribong pisos. Asin nin huli ta su intsik daing pagaram dapit sa mga nawiwilihan nin mga babaye asin muya syang maggalante, hinagad su tolong orog karahay na kalumbiga kan joyero, na lambang sard naghahalaga nin magpoon sa tolo sagkod sa apat na ribong pisos. Su intsik, sagin daing pakasabot, kaiba an sa iyang orog kamapagalingaling na hoyom. sinabihan su, [ 150 ]ginang na pumili kan orog nyang namumuyahan, alagad su ginang na orog na daing pagalamaam asin lalong mahinorohapros na gayo, nagpahayag na namuyahan nya su tolo asin inobos ito gabos.
Ominarak-atak si Simoun.
“Ah, sinyoliya! ako pele, ako aluinalo!” an kurahaw kan intsik na nagtotorotampa nin luhay kan saiyang mga mayomhok na mga kamot.
Padagos su pagngisi kan joyero.
“Huu! dai nata tawo, sigulo dai sya nata mamaya!” an padagos kan intsik na nagkikirikiri tandang dai nasisinangan. “Ano? Dai sopok, sya dai talontagon, ako intsiyak, ako talontagon, sigulo balatelo, an sigalela malay pa, igwa sopok!”
“Nakulipa, ka, nakulipa ka,” an hagayhay ni Simoun na pinagtorotaptap sya sa tulak.
“Asin gabos utang asin dai mayat, ano ini?’’—asin ipigbilang su saiyang mga moro na sangkap nin haralabang mga koko, — “impiliyado, opisya, tininti, sulala, ah, Ginoo Simoun, ako pele, ako hapay!”’
“Hamos, dai na magparahinanakit,” an sabi ni Simoun; “ilinigtas ko na ika sa dakol na mga oficial na mga naghahagad saimo nin kuwarta... Pinaurtuang ko sinda tanganing dai ka pagribukon asin aram ko na dai magpapakabayad sakuya...”
“Pelo, ginoo Simoun, sundo ika sa mana opisyal, ako sundo sa mga mamaye, mana ginang, lumagat, gamos...
“Magkakasiringil mo na sana iyan!”
“Ako makasinil? Ah, ika gayot dai alam! An nanaog sa sugal dai na mayat! Malahay ika iwa konsi, puele pilit, ako dai...”
Baga may iniisip si Simoun.
“Dangoga, intsik Quiroga,” an sabi na may pagka- rororibarang: “ako an bahalang magsingil kan utang saimo kan mga dumagat asin kan mga oficiales, itao mo sako su saindang mga recibo.”
Nagngorobngorob na naman si Quiroga: sagkod pa man dai sya pinagtatachan nin mga recibo.
“Kun magdirigdi sa paghagad saimo nin kuwarta, sa giraray isorobol mo sakuya; boot ko ikang iligtas.”
Nagpasalamat si Quiroga nagroromdom na marhay sa utang na boot, alagad nagbalik tolos sa saiyang mga inagrangay, sinasabi nya su mga kalumbiga asin inoolit [ 151 ]nya:
“Lal6é iwa sopok sibalela!”’
“Carambas,” sabi ni Simoun na pinoputitokan su int- sik na garo bagang saiyang pagaadalan; ‘“nagkakaipo pa naman ake nin kuwarta asin sa sakong pagloba_ma- babayadan mo ako. Alagad an gabos igwa nin bolong, habo ko na mabagsak ka sa siring kadikit na bagay. Hamos, sarong paglingkod asin gigibohon ko saimong pito su siyam na ribong pisos na utang mo sakuya. Pa- laog6n mo sa aduana an gabos mong muya, mga cajén nin mga lampara, mga bathat, vagilia, kalongkake, mga connant; nagtatao ka nin mga hamo sa mga convento?”
Pinapatunayan kan intsik huli kan saiyang payo; alagad kinakaipuhan na magsdéhol sya sa dakol.
“Ngamos ako tao sa mga Palé!”
“Hilinga kun siring,” an digang ni Simoun sa _ha- babang tingog; “kaipuhan ko na gibohon na makapalaog ako nin nagkapirang mga cajon nin mga badil na omi- narabot ngunyan na banggi... muya ko na sarayon mo an mga iyan sa saimong mga almacen; dai magka- kaigé gabos sa sakong harong.”’
Hinandal si Quiroga.
“Dai ka mahandal, dai ka nasa-ano man na panganib; an mga badil na iyan pagaatasan na pagtatagoon sa siring na mga harong, dangan gigibohon an sarong pag- risa asin dakol an ipapadara sa bilanggtian... ika asin ako mangyaring magkinabang nin siring sa magkaka- nigo sa pagmamalasakit na makaluwas an mga nabibi- langgo. Nasabotan mo ako?”
Nangalangalang si Quiroga: may pagkatakot sya sa mga hamo. igwa sya sa saiyang lamesa nin revolver na daing bala na dai nya dinodotdot kundi tuparing an saiyang payo asin piyong an salyang mga mata.
“Kun dai mo mahimo, madolok ako sa iba, alagad sa bagay na siring kakaipuhanon ko su sakong siyam na ribo ta ilahid sa mga kamot asin ipapiyong sa mga mata.”
“Mueno, mueno”! sa katapusan tominaram si Quiroga; “alakat nakol tawo an mapeleso? matokal sa likisa, ha?”
Kan magbalik sa bidang si Quiroga kasi Simoun nag- kaarabtan ninda duman su mga haralé sa pamanggi, marigon na nagpapasurthay: pinagian kan champagne su mga dila asin binobikag su mga hotok. May kata- lingkasan su saindang mga pagtaram. [ 152 ]Sa sarong pangkat na may dakol na mga empleado, nagkapirang ginang asin si Don Custodio pinagoorolayan an sarong comision na ipinadara sa India sa pagadal dapit sa mga zapatos kan mga soldados.
“Asin siisay an minabilog kaiyan?” an hapot nin sarong may pagkatawo nang ginang.
“Sarong coronel, duwang oficial asin su makoama kan Saiyang Kahalangkawan,”
“Apat?” an hapot nin empleado; “ano nang comision iyan! asin kun magkabaranga an mga ganan? May kakayahan lamang sinda?”
“Iyan an sakong ipighapot,” an dagang na sabi nin saro; “sabi ko na sikat paduman an sarong particular, na dai mga karibarawan na sa militar ...halimbawa, sarong zapatero...”
“Iyo iyan,”’ an simbag nin sarong importador nin mga zapatos; “alagad nin huli ta bakong mapadapit sa pagpadara nin sarong indio, bako man nin sarong maquinista asin an iyoiyong zapatero digdi na peninsular naghagad nin siring na mga sa panggasto sa aro- aldaw...”
“Alagad ano ta kaipuhan pagadalan an zapatos?” an hapot nin sarong ginang na igwa na nin pagkatawo; “manongod sa mga artillerong mga peninsular! An mga indio makakapagpadagos na descalzo siring sa saindang banwaan.”
“Tamang gayo! asin makakatikis pa an caja!” an sabi pa nin sarong balong ginang na dai nanigoan kan saiyang pension.
“Alagad, pagmasidi nindo,” an simbag nin saro man sa mga duduman, katood kan mga oficiales kan comision. “Totoo ngani na dakol na mga india an mga descalzo, alagad bakong gabos, asin bakong iyo mansana an paglakaw sa rogaring na kabotan asin an nasa-paglingkod: dai makapagpili kan horas, dai man kan dalan, dai man makapagpahingalo sa horas na ikamuya. Hilingon mo, ginang, na huli kan saldang sa lontokan, an daga garong nagloloto nin tinapay. Asin lumakaw ka sa kabasodan, na may mga gapo, tala-init sa itaas asin kalayo sa ibaba, asin mga bala sa kahampang...”’
“!Nasa-pagtood!”
“Siring kan burro na tominood na dai magkaon! Sa kampanya na ini an kadaklan kan mga bawas satuya gikan sa mga lugad sa rapandapan... Sinasabi ko su [ 153 ]sa burro, ginang, su sa burro!”
“Alagad, aki,” an simbag kan ginang, “pagisipisipon mo an dakilang halaga na nasasayang sa mga suelas. Igwa nin ikakapension sa dakol na mga ilo asin mga balo tanganing maingatan an marhay na dangog. Asin hare ka pagngisi, dai ako nagsasabi dapit sakuya igwa akong pension minsan kadikit, kadikit na marhay sa mga paglingkod na idinolot kan sakong agom, kundi nagtataram ako dapit sa iba na nagdadara nin makauugay na pagkabuhay: bakong matanos na pakatapus nin makuring pagpipirit sa pagpadigdi asin pakatapus na makaibong sa kadagatan, sumampot digdi sa pagkagadan sa punaw... Cierto gayod an sinasabi mo dapit sa mga soldados, alagad an pangyari iyo na labi na akong tolong taon sa Kaporoan asin dai pa ako nakahiling nin sarong nagpipilaypilay.”
“Sa bagay na iyan minasa-ganan akong siring kan ginang,” an sabi kan saiyang kataid, “sa ano dapit an pagtao sainda nin mga zapatos kun nagkamorondag na dai kan mga iyan?”’
“Asin ano ta mga bado?
“Asin ano ta mga pantalon?”’
“Hona-honaon mo an papakinabangan nyato sa sarong hokbong huruba!” an panapus na tataramon kan sorog sa mga soldados.
Sa saro naman na pangkat lalong mainit su pasuruhay. Si Ben Zayb nagtataram asin nagtatalumpati, si Padre Camorra sa giraray mandiit-mandiit sinasaligbaton sya. Su tagapamahayag-na-fraile, minsan kaniguan an paggalang nya sa mga fraile, sa giraray nakikipagsuhay ki Padre Camorra na ibinibilang nyang porofraile na masipag na gayo; asin sa bagay na ini nagsasagin talingkas asin pinapapurawas an mga sombong kan mga nagaarapod saiyang nin Fray Ibanez. Namumuyahan ni Padre Camorra an saiyang kalaban; iyo lamang an minasaboot na gayo kan pinagaapod nyang saiyang mga pangatanosan.
Magnetismo an pinaghohororonan, espiritismo, magia, asin iba pa, asin nagraralayog sa angkas su mga tataramon siring kan mga cuchillo asin mga bola kan mga parakawat nin bola: inaarapon ninda an mga ito asin sinasaralo ninda.
Kan taon na ito nakakaapod na marhay kan panga[ 154 ]taman sa feria sa Quiapo an sarong payo, na salang apodon na esfinge, na ibinugtak ni Mr. Leeds, sarong amercano. Darakulang mga patalastas nakakatahob sa mga parel kan mga harong, mga misterioso asin mga malipung-aw, na nakakasadol kan pagkaosyoso. Maging si Ben Zayb, maging si Padre Camorra, maging si Padre Irene, maging si Padre Salvi dai kaito nakakita; si Juanito Pelaez an nakakita kaito sarong banggi asin ipinamareta nya su saiyang pagtaka.
Si Ben Zayb, bilang sarong namamahayag, boot humanap nin sarong naral na paliwanag; nagtataram si Padre Camorra dapit sa diablo; naghohoyomhoyom si Padre Irene, si Padre Salvi nagdanay na serio.
“Pero, Padre, kun dai na pomadigdi; igo na kita sa pagkondenar sa satuya mansana...”
“Tara sa ibang bagay dai ikakapaliwanag ...”
“Kun an kadonongan...”
“Hala kadonongan na naman! puñales!”
“Pero, dangogon ako nindo, ilaladawan ko sa saindo. Gabos mapadapit sa paghiling. Dai ko pa nahiling su payo, dai ko man aram kun paanong ipinapakita ninda iyan. Si Ginoong” ... itinotokdo si Juanito Pelaez “nagsabi samuya na dai nakakaagid sa mga cabezas parlantes na ugaleng ipinapakita ... maging iyo! Alagad an principio iyo man giraray; gabos huli sa paghiling; halat na, minabugtak nin sarong espejo sa likod, minaanilag an banding..., sabi ko lubos na gayong problema sa Fisica.”
Asin hiningabit sa lanob an nagkapirang espejo, pinag-arangayangay nya an mga ito, pinagpaduroko, asin mantang dai minaluwas su kaluluwasan, tipus nya: “Siring sa sinabi ko, dai lumabi, dai kumulang, dapit nanggad sa paghiling.”
“Pero anong mga espejo an muya mo, na si Juanito nagsabi samuya na su payo nasa laog nin sarong cajon na ibinobugtak sa sarong lamesa. Nakikita ko duman an espiritismo ta an mga espiritista naggagamit nin mga lamesa asin sako si Padre Salvi, bilang gobernador eclesiastico, sukat na magpangalad kan paghiling kaiyan.”
Daing girong si Padre Salvi; dai nagsabi oho dai man nagsabing bako.
“Tanganing maaraman kun sa laog may mga demonio asin mga espejo,” an simbag ni Simoun, “orog karahay [ 155 ]na paduman kamo sa paghiling sa bantog na esfinge!” Garong marahay su sadol asin ta inako, alagad nagpahayag nin bilang kasuyaan si Padre Salvi kasi Don Custodio. Sinda sa sarong feria, makipagsosoan sa mga tawo asin maghiling nin mga esfinge asin mga payong nagtararam! Anong sasabihon kan mga indio? Ikakabilang sindang mga tawong igwa nin siring man sanang mga pakamate asin mga kaluyahan na siring kan iba. Dangan si Ben Zayb, huli kan saiyang galing sa pagkataga-mapahayag nangako na makikimaherak ki Mr. Leeds na dai pagpalaogon su mga tawo sagkod na sinda nasa laog pa: dakulang dangog an ikatatao sainda kaya dai makasayoma, asin dai pa sinda hahagadan nin bayad sa paglaog. Asin tanganing maging matanos su saiyang pasagin si Ben Zayb nagsabi: “Huli ta hona-honaon nindo! kun madakop ko an padaya kan espejo sa atubang kan publico nin mga indios! Madadaihan ko nin kakanon an makauugay na amerikanong iyan!” Si Ben Zayb sarong tawo na may isusugad na gayo. May mga kagduwa su mga ominibaba, kabilang sa mga ini an mga midbid nyatong si Don Custodio, si Padre Salvi, si Padre Camorra, si Padre Irene, si Ben Zayb asin si Juanito Pelaez. Iwinalat sinda kan saindang mga lunadan sa pagilaog sa plaza sa Quiapo.