[ 192 ]
Kan bangging ito may dakulang paluwas sa Teatro de Variedades.
Su compaiiia de opereta francesa ni Mr. Jouy nagpahiling kan enot nindang palauwas, Les Claches de Corneville, asin ipapahiling sa mga mata kan publico su saiyang piling troupe na an kabantogan nagkapira nang aldaw na hinaharubay kan mga pahayagan. Sinasabi na sa mga artista igwa nin marayrahay an tingog, ala[ 193 ]gad orog pa kagayon an tindog asin kun papaniwalaan an mga huringhuding, su saiyang pagkamaninigo nin pagmahal nangingibabaw sa tingog asin sa tindog. Sa ika-pito may kabangang horas nin banggi dai na nin mga ticket minsan sa ki Padre Salvi, asin halabaon na rayray su mga sa entrada general. May kariribukan sa taquilla, iriwal, naonabihan an filibusterismo asin mga lahi, alagad bakong huli kaiyan nagpapakakoa nin mga ticket. Kaglimang minuto bago mag-ikawalong horas sarong asiento de anfiteatro ipinagtatandro sa halagang halangkawon na marhay. Sa kamugtakan kan gadung na naliliwanagan na bulanos, may mga tinanom asin mga burak sa gabos na mga tata nakalibong sa mga nalalawat, na nagrorokyaw asin nagooropak. Sarong mahibog na bilang nin katawohan nangonokono sa palibot mga maorihon na naghihiriling sa mga nagraralaog, sa mga minaabot na atab mga handal na magkadaraihan nin tukawan; mga olok mga ngorobngorob, mga paghahalat nagpapataratara sa mga bagong datong, na sa makuring kamondoan minasararo sa mga osyoso asin, mantang dai nagpakalaog, igo na lamang saindang maghiling sa mga nagraralaog.
Alagad igwa nin saro na garong dai sanang pagmangno sa siring na pagmawot, sa siring na kaosyosohan. Sarong lalaki na halangkaw, maniwang, na luhayluhay maglakaw, naggogoyod nin sarong toog na bitis. Naggugubing nin sarong daanon nang americana na kuray kape asin sarong pantalon na may mga tagabang, maati, na minapalataw kan saiyang mga kabtang na mga tul-angan asin mga maniniwang. Sarong kalo na hongo, masining (312) huli ta parasing, nakakatahob kan saiyang dakulang payo may nagooroldot na mga buhok na maating abohon su kuray, haros bulaw, nanaringsing sa saiyang mga gilid na baga alapok nin sarong tagapagawit. An orog kahayag sa tawong ito bakong su saiyang gubing, bako su saiyang sa europeong panglawog na daing barabas asin bigote, kundi an makosog na pulang kuray kaito, kuray na nakatao saiya kan bansag na Lotongboyod (313) namimidbid sya sa irarom kaini. Sard syang pangbihirang tipo: kabilang sa sarong lataw na angkos, nabubuhay siring sa sarong lagawlaw, sarong makilimos; nasa kastilang lahi, pinagtutuya-tuya nya su marhay na dangog na hinahagupas nya kan saiyang maating panggubingan; nabibilang [ 194 ]syang sarong reporter asm sa katotoohan mga mata na abohon na magi man na namomotla, magi man an malipot asin baga may iniisip, minatunga kun saen nangyayaring an sarong ikakalagda sa pahayagan. An sa iyang palakaw sa pagkabuhay bagay na dai masabotan nin kadaklan, daing nakakaaram kun saen nagkakaon, kun saen nagtotorog: sakale, igwang tonel kun saen na gampi.
Si Lotongboyod mayo kan hidaleng ito kan matagas na pamandokon indiferente siring sa kinaugalean: baga sarong magayagayang pagkaugay minaladawan sa saiyang paghiling. Sarong sadit na tawo, sarong saday na gurang moagmang pinakiolayan sya.
“Katood!” an olay sa paas na tingog, pasa na baga sa talapang, may pinahiling na nagkapirang connant. Nahiling ni Lotongboyod su kuwarta, asin kominirogkirog. Anong halaga saiya kan mga ito? Su magosgos iyo an angay na saiyang katumang. Sadiyut, sadiyoton, napapatos su payo nin sarong kalong de copa na baga binaliw sa sarong balukagon na olod, nawawara sa sarong levita na halakbang, halakbang na marhay, asin labilabi kahalaba, asin minatonga sa sarong pantalon na halipot na marhay na dai minalihis sa tabay. Su saiyang lawas baga su apo asin su mga tabay su mga^ makoapo, alintanang su kamugtakan kan saiyang dakulang zapatos na sa dumagat minasolang baga bilang sa balukagon na olod sa saiyang payo sa tenaghay (314) nin sarong convento sa kataid nin sarong Exposition Universal! Kun si Lotongboyod mahimula, sya kayumanggi; ito mantang sa kastilang lahi daing buhok sa lawog, sya, indio, igwa nin haroy-nin-buhok asin mapuputing bigote, haralaba asin manipis. Buhay na gayo su saiyang paghiling. Pinagaapod sya nin Tio Quico asin, siring sa saiyang katood nabubuhay man sa pagkakabantog: ipinaghaharubay nya an mga paluwas asin ipinagdodokot nya an cartel kan mga teatro. Sakale iyo lamang an filipino an dai maaano na maglakaw na may chistera asin levita siring man ngani su saiyang kaugay nin-boot iyo an enot na kastila na nagngisi sa marhay na dangog kan lahi.
“Naoyonan kong marhay an trances,” an sabi na naghohoyomhoyom asin hinahayag su saiyang marayrahay na ngaros na nakakaagid sa sarong lansangan pakatapus nin sarong solo; “nagkaigwa ako nin marhay na [ 195 ]palad sa pagdokot nin mga cartel!”
Kominirogkirog uli si Lotongboyod.
“Quico,” sominimbag sa malagong na tingog, “kun tinataohan ka nin anom na pisos huli kan saimong kapagalan, pira daw an itatao sa mga fraile?”
Si Tio Quico kaiba an saiyang katutubong silansikan itinongkahal su payo.
“Sa mga fraile?”
“Huli ta sukat mong maaraman,” an padagos ni Lotongboyod, “na an gabos na ining naglalaog saiya itinamo saiya kan mga convento!” Tara su mga fraile, sa pamayo ninda si Padre Salvi asin nagkapirang seglar na iyong bilang capitan si Don Custodio nagpanorolang sa siring na mga kahagadan. Si Padre Camorra na dai nakadalan pinipikit su saiyang mata asin nagtuturubig su saiyang ngimot, alagad nakikidiskutiran ki Ben Zayb na maluyang nangangalasag bilang sa pagromdom kan mga ticket na daing bayad na ipapadara saiya kan empresa. Pinagtatarman sya ni Don Custodio dapit sa kasusilaan (315), katinubdan, mga marhay na kaugalean asin iba pa.
“Alagad,” naghihiraraw-od su manunurat, “kun an satong mga makangingising-palabas na may mga paborobalintok nin mga tataramon asin mga kataga-nintataramon na doble an kahologan ...”
“Alagad nasa-tataramon lamang na kastila!” sinaligbaton sya na nagkurahaw su banal na consejal, na naglalaad sa banal na kaangotan: “ Imga karigsokan sa frances, tawo ka, Ben Zayb, huli sa Dios, sa frances!!! Iyan, dai nanggad!”
Asin sinabi su dai nanggad kaiba su tenaghay nin makatolong Guzman na pinagbantaan na gadanan nin sarong purgas kun dai nin isokong duwang polong Tarifa. Si Padre Irene natural na magsaganan nin siring kan sa ki Don Custodio asin pinananaringan nya su mga operetas francescas. “Puwe! Sya nagerok kaito sa Paris, alagad dai lamang bominatay sa acera nin sarong teatro, iligtas logod sya nin Dios!”
Alagad mahibog man su mga kaapil kan opereta francesa. Su mga oficiales kan hukbo asin hukbongdumagat, kabilang sainda su mga kagawad kan Gene ral, su mga empleado asin dakol na mga darakulang ginoo nagmamaraot na gayo na magpakanamit kan nagom kan tataramon na frances sa ngoso nin [ 196 ]tunay na mga Paris; suminaro sainda su mga nagraralakbay sa M. M. (316), asin nagtararam nin kadi kit sa Frances sa panahon kan paglakbay, su mga naggiaw sa Paris asin su mga boot ibilang na mga halangkaw an inadalan. Nagkaduwa kun siring na pangkat su gabungan sa Manila, sa opertistas asin su antioperetistas na inoyonan nin mga ginang na may pagkatawo na, mga agom na babaye mga maimon asin mga maingat kan pagmahal kan saindang mga agom na lalaki, asin kan mga may katipan, alintang su daing mga kaolangan asin mga magayon nangagpahayag na sinda igot na gayong mga operetista. May nagsorolbodan na dakol na mga surat, may paduman, may padigdi, igwang mga osipan mo ako ta baretaan taka, mga junta, mga orolay sa cabildo, pasuruhay, pinagorolayan pati an dapit sa pakighimagsikan kan mga indio, sa kahogakan, sa mga lahing halangkaw asin hababa, nin marhay na dangog asin iba pang mga kahambogan asin pakatapus nin dakol na mga kotsokotso asin dakol na mga huringhuding, itinao su pahintogot asin si Padre Salvi nagbalangibog nin sarong pastoral na daing nagbasa kundi su taga paglimbag lamang. Sinabi na su General nakipagiwal sa condesa, na pinapaagi kaini an saiyang buhay sa mga pook nin kagayagayahan, na pinoporington su Saiyang Kahalangkawan, na su consul frances, na igwa nin mga pabalik, asin iba pa, na dakol nagpangruluwas na mga ngaran, su ki intsik Quiroga, su ki Simoun asin sagkod su sa dakol na mga actres.
Salamat sa escandalosong ining pangenot baga bilang, napukawan su dai nagpakatios kan mga tawo asin magpoon kan vispera na iyo su pagdatong kan mga artista, iyo sanang pinagorolayan an dapit sa enot na paluwas.
Magpoon kan lumuwas su mga mapulang mga cartel na nagbabantulin kan Les Cloches de Comeville, pinagkaoroyonan kan mga nagtagumpay na irokyaw su tagumpay. Sa ibang mga oficina, sa lugar na magpalihis kan horas sa pagbasa nin mga pahayagan asin sa pakigsatsatan, hinahalon baga bilang su pangatanosan, may binabarasang mga saradit na mga novelang frances asin dakol an minaduruman sa kasilyasan asin sagin kinokurulatid sa paghiling sa hilom kan diccionario de bolsillo. Bakong hull kaini denedespatsar su mga expediente, nalalawat logod, gabos pinapabalik sa masunod na aldaw, alagad dai makapagdagit su publico: nasa [ 197 ]kahampang sinda nin mga magalangon na mga empleado, mga marhay makipagkasi-tawo, na minaresibi asin minadespedir sainda kaiba an dakol na saludo sa estilo frances (317) asin nagpapasinarabihan nin oui monesiour, s’il bous plait, asin pardon! sa lambang lakad na sarong kamongayahan an paghiling asin pagdangog sainda. Alagad an mga lagdaan nin mga pahayagan iyo an inaabotan kan kotod kan kaorogmahan asin kasibotan; si Ben Zayb, na itinalagang traductor asin critico kan argumento, nangingibigkibig siring sa sarong makauugay na babaye na nasosombong sa salang panghohoklob; nakikita nya su saiyang mga kaiwal na mga minabuyagyag kan saindang kamalean asin itinoturisok sainda an saindang kakulangan nin pakamidbid kan frances. Kasu kadikit pang makaiwal su Opera Italiana huli ta bakong marhay su pagkahobo kan ngaran kan sarong tenor; sarong maorihon nagbalangibog tolos nin sarong karangan inapod syang sarong daing-pakasabot, sya, su payong-taga-pagisip kan Filipinas! Sinakit sya sa paglaban sa saiyang sadiri! napiritan syang sumurat nin dai kumiilang sa kagpitong karangan asin humiling sa kaglimang kataga-tipon (318). Asin huli kan maginhawang ining giromdom an makauugay na si Ben Zayb nagiingat na gayo, dai kami nagsasabing pagtitimaan, sa dai pagarog ki Padre Camorra na nangahas na basolon sya na nagsusurat sa saindang kaibahan.
“Nakita mo, Quico?” an sabi ni Lotongboyod, “an kabanga kan mga tawo minadigdi ta nagsabi su mga fraile na dai magdigdi, sarong kapahayagan baga bilang; asin an kabanga man, huli ta sabi, na ipinapangalad iyan kan mga fraile? kun siring, dapat makatao nin adal. Maniwala ka sako, na mga marayrahay su saimong programa, alagad lalong marahay su pastoral asin daing nagbasang siisay man!”
“Katood, naghohona kaaa,” an daing pagkatiwasay na hapot ni Tio Quico, “na huli sa pakipagpalabawan ni Padre Salvi ngapit haleon an sakong mga paluwas?” “Sakale iyo, Quico, sakale iyo,” an simbag kan saro na kanayon tingkalag sa langit; “nagpopoon nang magsakit an kuwarta...”
Kuminimotkimot si Tio Quico nin nagkapirang horon asin mga kataga nin tataramon na bakong sarayod; kun an mga fraile rumalaog sa pagkatagaharubay nin mga teatro sya man malaog na fraile. Asin pakapagpaaram [ 198 ]sa saiyang katotood hominarayo na nagbabahon asin pinagpapakaragkay su saiyang mga pisos.
Si Lotongboyod, dara an saiyang dating indiferencia, nagpadagos nin paglagawlagaw digdi asin duman goyod su paa asin samirawon su mata. Nakaapod kan saiyang pangataman su pagdatong nin mga dapleng lawog, mga hale sa manibaibang pook na nagpapasinarabotan sa pamamatahaw nin sarong kiyat, nin sarong abo. lyo pa sana an pakakita sa siring na mga pangyayari nin siring na mga tawo, sya na nakakamidbid kan gabos na pandok sa lungsod asin kan gabos na panglawog duman. Mga lalaking maitom su pandok, mga kobakob na likod, daing katiwasayan asin bakong seguro, asin daing data su pagkamaraskara na garo bagang iyo pa lamang pagsolot nin americana. Sa lugar na omenotan tanganing makahiling nin marhay, nagtarago sa kadikloman na baga naglilikay na magkahiriling.
“Policia secreta o mga mahabon?” naghapot sa saiya mansan si Lotongboyodasin tolostolos kominirogkirog; “asin ano sakuya?”
Su farol nin sarong coche nakaliwanag pagagi sa sarong pangkat nin apat o lima kan mga tawong ini na may kaolay nin sarong garo militar.
“Policia secreta! bag-o gayod na pangkat!” an sabi sa hababang tingog.
Asin hominiro nin sarong hirong sa daing pakiman-o. Alagad pakatapus namasdan nya na su militar pakapakigolay sa duwa o tolo pang pangkat, napasiring sa coche asin garong maogmang nakipagolay sa saro katawo sa laog. Lominakad nin nagkapira si Lotongboyod asin dai nagtaka, nagakalang namidbid nya su joyero, alintanang namate saiyang pagkatalingahan an halipot na ining olayolay:
“An tanda sarong potok!”
“Opo.”
“Dai kamo mahandal; su General an nagboot; alagad maglikay an sa pagsabisabi kaiyan. Kun sunodon mo an sakong pasonod, mahalangkaw ka.”
“Opo.”
“Kun siring maghanda kamo!”
Ominontok su tingog asin mataodtaod naghale na su coche. Si Lotongboyod, minsan ngani pasibaya sana sya, daing nahimo kundi sumabi sa hababeng tingog:
“Igwang pinahohomot.. . pangataman sa mga bol[ 199 ]sillo!”
Asin sa pagmateng mga mayong laog su mga saiya, kuminirogkirog uli. Ano saiya kun magaba an langit?
Asin nagpadagos kan saiyang pagronda. Pagagi sa atubang nin duwa katawo an nagoolaydlay na alopatingnan nya su sabi kan saro na may kolintas na bilangan asin escapulario, an sabi sa tagalog:
“An mga fraile makakahimo labis pa sa General, hare ka pagmasipag; ini mahale asin sinda magkakawaralat.
Kun pakarahayon ta an pagkagibo marayaman kita. An tanda sarong potok!”
“!Apretaha, apretaha!” an sabi ni Lotongboyod na hinirirohiro su mga moi’6; “duman su General, asin digdi si Padre Salvi. .. ! Makuugay na bansa!... Alagad ano sakuya?”
Asin kominirogkirog na kasabay an paglutab, duvzang hiro na sa saiya iyo an tanda nin orog kadakulang indefenrencia, nagpadagos kan saiyang mga pagmasid ... Alintanang nagyayari ini su mga coche nagdadarangaang sa nagsisikosikop dalagan, minaorontok sa may tata na may iwinawalat na kabilang sa halangkaw na gabungan. Su mga ginang, minsan pahangang humayahay, mga gamit na mga marayrahay na mga chai (319), mga darakulang panyong sukla asin mga aliboy sa kapanahonan; su mga ginoo, su mga nakasolot nin franc asin puting corbata nagagaramit nin gaban, su iba nasasaklay ito sa takyag nahahayag marayrahay na suklang apuro.
Sa pangkat nin mga osyoso, si Tadeo, itong minahelang sa hidaleng nalusad su catedratico, kaibahan kan saiyang mga pagiriba, su bag-ohan na nagtios bunga kan bakong marhay na pagkakabasa kan principio ni Descartes. Su bag-ohan osyosong marhay asin kaniguan na homapot asin inurawa ni Tadeo su saiyang kasipagan asin pagkadaing-kabatiran sa pagosip nin mga kagoroggilantas na kaputikan. Lambang kastila na minapataratara saiya, maging oroempleado o dependiente sa sarong almacen, itinotokdo sa saiyang kaibahan na pamayo nin karakal, marques, conde asin iba pa; alagad kun minalihis sana, psh, sarong lagawlagaw, sa rong oficial quinto, sarong siisay daw1 kun nagkukulang na nin mga naglalakaw, minaboroboso sa mga magagayon na mga lunadan na nagkakararayray. Mabansay na gayong pinapataratara an mga ito ni Tadeo, minagibo [ 200 ]nin mapakatod na tanda minapaluwas nin sarong dati nang pinagtotodan na !adios!
“Siisay?”
“Bah!” basang na minasimbag; “su Gobernador Civil... su Segundo Cabo ... su magistradong si koyan . . .su agom na babaye ni... mga katood nyako!”
Nanggigilantas saiya su bag-ohan asin naglingat na marhay sa pagpawala. Si Tadeo, kaugay-nin-boot nin mga magistrado asin mga gobernador ! ! Asin nginangaranan saiya ni Tadeo su gabos na mga tawong minadaratong asin, kun dai nya mga midbid, minatogdas nin mga ikaduwang-ngaran, mga salaysay asin minatao nin katakatang pananaysay.
“Nakikita mo an halangkaw na itong ginoo, na maitom an pispis, kilaskilas, itom an sol-ot, iyo si Magistrado A. Dayupot na katood kan agom ni Coronel B; sarong aldaw, kun bakong huli sakuya, nagkinologan su duwa..! !adios! !Hilinga, hoto nagdadangadang pa naman su coronel, magpaspasan daw?”
Pinogol kan bag-ohan su saiyang hinangos, alagad mapagmahal na gayong nagkinamayan su coronel asin su magistrado; su militar, sarong soldados nangomosta sa angkos asin iba pa.
“Ah! salamat sa Dios!” hominangos si Tadeo: “ako an nagpani-magkatood sainda.”
“Kun hagadon mo sainda na palaogon kita?” an may katakutan na hapot kan bag-ohan.
“Sus, tawo! Sagkod paman dai ako naghahagad nin mga favor!” an sa may kamahalan na simbag ni Tadeo; “ginigibo ko iyan; alagad dai ako naghahalat nin kapakinabangan.”
Nanggoop su bag-ohan, lalong sominadit asin pominamugtak sa magkakanigong agwat sa saiyang pagoltanan asin kan saiyang kahimanwa.
Nagpadagos si Tadeo:
“Iyan iyo si Musico H. .. iyan si Abogado J, na naghilwas bilang saiya kan talumpati na nalimbag sa gabos na mga libro asin binate sya asin pinagtakahan kan mga nagdarangog saiya... Si Parabolong K, iyan na naglologsot sa sarong hansomcab (320), especialista sa mga helang nin mga aki, kun kaya pigaapod na Herodes . ..Iyan iyo si Banquero L, na tatao sanang magtaram dapit sa saiyang mga kayamanan asin kan saiyang almorranas.. . su tagapagawit na si M, na sa giraray an mga [ 201 ]awit dapit sa mga bi toon asin dapat sa lihis pa duman. . Hoto su magayon na agom ni N, na parating maabtan ni Padre Q kun minasongko sa agom na dai... an parakarakal na si Judio P, na napadigdi may darang sangribong pisos asin ngunyan millionario ... Itong halaba na barabas iyo an parabolong na si R, na nagyaman sa paglalang nin mga naghehelang lalong marhay ka ki sa pagbolong...”
“Sa paglalang nin mga naghehelang?”
“Opo, tawo, sa pagrekonoser na mga quintos. .. pangataman! An igagalang na ginoong iyan na marayrahay an panggubingan, bakong parabolong alagad sarong homeopata sui generis minagibo sa gabos na similia sinilibus (321).. . An hagbayon na capitan sa caballeria sa saiyang kairiba, iyo an pagpaorog na diseipulo... Iyan na puti an gubing na kiling an kalo, iyo an empleadong si S, na an pagsusundan iyo an dai sagkod maging magalang asin naangot nin makuri kun nakakahiling nin kalo sa payo nin iba; sabi ginigibo nya iyan tanganing mapahamak na mga kalong aleman...
Iyan nagdadangadang kaiba an saiyang angkos iyo an mayamanon na parakarakal na si C, na igwa nin mahigit sa sanggatos na ribong pisos na sa alkila.. . alagad anong sasabihon mo sakuya kun osipan ko ika na may utang pa sakuya na apat na pisos limang sikapat asin kagduwang cuartos? (322) Alagad siisay an masingil sa sarong mayaman na arog kaiyan?”
“May utang saimo an ginoong iyan?”
“Malinaw! Sarong aldaw ilinigtas ko sya sa sarong dakulang kasibotan, Viernes kaiyan ikapito may kabangang horas nin aga, nagigiromdoman ko pa na dai pa ako namamahaw... Iyan ginang na pinagsusunod nin sarong gurang na babaye iyo su bantog na bailarina na si Pepay... ngunyan dai na nagsasayaw magpoon kan pangaladan sya nin sarong ginoo na catolicong marhay asin katood kong gayo ... Hoto an payat na marhay na si Z, daing duwaduwa na nagbobokodbokod sa Pepay tanganing pasayawon nya giraray. Marhay na aki, kaugay na gayo kan sakuyang boot; daing kakundian saro lamang: mestizong intsik asin nagaapod sa saiyang sadiri na kastilang peninsular. Sst! Hilinga si Ben Zayb, iyan na sa fraile na pamandok, na may lapis sa kamot asin sarong rollong papel, iyo an dakulang manunurat [ 202 ] na si Ben Zayb katood kong gayo; may donong!”...
“Sabiha, asin an sadit na iyan na lalaki na maputi an pispis...”
“Iyan an gominibo sa saiyang mga aking babaye, iyan tolong saraday, na mga auxiliares de Fomento tanganing magkorobra sa nomina ... Sarong ginoong listong marhay, talagang listong marhay! nakaginibo nin sarong kamangmangan asin isinasahot... sa iba, minabakal nin bado asin an Caja an nagbabayad. Listong marhay, kaniguan kalisto, talagang listong gayo!”.. .
Ominorong nin pagtaram si 1'adeo.
“Asin an ginoong iyan na garong maisogon asin hinihiling an kagabsan sa ibabaw kan abaga” an hapot kan bagohan na itinokdo an sarong lalaki na pighihiro su payo na may kaibang kahambogan.
Alagad dai nagsimbag si Tadeo, pinahalaba su liog sa pagtan-aw ki Paulita Gomez na nagdadangadang kaibahan an sarong amiga... si Dona Victorina asin si Juanito Pelaez. Pinagkaogdan sinda kaini nin sarong ticket sa paleo asin kobakob nang marhay. Surosoronod su pagdatong kan mga lunadan, nagarabot su mga artista sa ibang tata nagralaog na sinosorondan nin mga kaugay-nin-boot asin saindang mga tagahanga.
Lominaog na si Paulita asin nagpadagos si Tadeo: “Mga sobrina iyan kan mayaman na si Capitan D, an mga nagdadangadang na mga nasa lando; nakikita mo na mga magagayon asin mga maginhawa? Tara mga garadan na o mga rorongaw na an mga iyan sa laog nin magkapirang tata ... Solong si Capitan na magpaaragom sinda asin an karongawan kan amaon minalataw sa mga makoama... lyo iyan si Binibining E, mayamanon na tagapagmana na pinagpapaagaw kan kinaban asin kan convento... Halo! midbid ko iyan si Padre Irene na nakadispras, may bigoteng postizo! Namimidbid ko sa saiyang dungo! Asin sya na kaniguan su pan onolang!”
Su bag-ohan eskandalizadong naghihiling asin mawawara an sarong levita na marayrahay an pagkatabas sa likod nin pangkat nin mga ginang.
“An tolong Kagadanan!” an padagos ni Tadeo pagkakitang nagdadangadang an tolong binibini na mga seko, mga tulangan, may maitom sa tangod kan mata, halakbang na ngimot asin tingting an bado. An sain[ 203 ]dang mga tangod kan mata, halakbang an ngimot asin tingting an bado. An saindang mga ngaran...”
“Atropos?” (323) ... an hiraraw-od kan bag-ohan na boot magpahiling na may naaraman sya, minsan na lamang an mitologia.
“Dai, tawo, pinagaapod an mga iyan na mga binibini sa Balcon, mga masopon, mga daragang gurang, mga palpal... Nagkakaorongis sa kagabsan, sa mga lalaki asin sa mga babaye, asin sa mga aki... Algad, hilinga na sa kataid kan maraot ibinobugtak nin Dios an bolong, iyo sana ta kun gayod lawat nang minadatong. Sa hurihan kan mga Kagadanan, katakutan kan lungsod, minadigdi an tolong iyan, an pangabhaw kan saiyang mga katood, sa mga iyan kabilang ako. An hagbayon na iyan na maniwang, botlog an mga mata, korokobakob, masangbuhay na naghohorathorat ta dai nakakoa nin mga ticket, iyo an Quimico na si S, autor nin dakol na mga adal asin mga sa pangkadonongan na gibo, su iba napasiban asin nabantog su gabos; sabi kan mga kastila dapit saiya na mapapaglaoman, mapapaglaoman ... An nagpapalopo huli kan sa ki Voltaire na saiyang ngisi iyo an tagapagawit na si T, aking madonong na gayo, amigohon ko, asin huli ta madonong itinapok su sipol. Su saro pa nagaagda sa mga actor na sa ibang tata sinda lumaog, iyo an hagbayon na parabolong na si U, na kaniguan na nagkararahay; sinasabi man na mapapaglaoman. .. bakong labi kakobakob na siring ki Pelaez, alagad lalong listo asin pillo pang marhay. Sa paghona ko binobola asin linilibong an Kagadanan man sana.”
“Asin iyan ginoong kayumanggi na garo nang bonday an bigote?”
“Ah! su parakarakal na si F, na gabos pinapalsipikar sagkod kan saiyang fe de bautismo; muyang sa ano man mangyari magi syang mestizong kastila asin minagibo nin makabayanihan na pagmaliogot na makalingaw kan saiyang horon.”
“Alagad, an mga aki nyang babaye mga mapuputi...” “Oho, huli kaiyan naghalangkaw su halaga kan bagas bago tinapay sana an saindang pigkakaon!” Dai nakasabot su bag-ohan kan pakalabot kan halaga kan bagas sa kaputian kan mga daragang ito. “Hoto su katipan, an hagbayon na iyan na maniwang, [ 204 ]kayumanggi, luhayluhay na maglakaw na nagsusunod sainda asin minapataratara kaiba an hirong mapagampon sa tolong katood na nagngingisi saiya. . . martir kan saiyang mga kaisipan, kan bunga kaiyan.”
Su bag-ohan natagob nin pagtaka asin kagalangan sa hagbayon.
“May pagkamangmang, alagad iyo,” an padagos ni Tadeo; “namondag sa San Pedro Makati asin nagtitios na madaihan nin dakol na mga bagay; dai nagkakarigos haros sagkod noarin pa man, dai man minatamtam sa orig ta, alinsunod saiya, dai kaiyan nagkakaon an mga kastila asin sa siring mansanang dahelan dai nagkakaon nin bagas, patis, minsan bagoong dawa magadan sa punaw asin magturubig an saiyang ngimot... An gabos na hale sa Europa, lapa o preserbado, langit sa saiyang pagnamit asin may mga sambulan nang ilinigtas sya ni Basilio sa sarong marigon na gastritis ta kominaon nin sarong tarrong mostaza sa pagpatunay na sya europeo!”
Kan horas na ito su orquestra tomingtog nin valse.
“Nakikita mo an ginoo na iyan, iyan maniwang na iyan na nagpaparakalatkalat sa paghanap nin taongkagalangan? Iyo an bantog na gobernador sa Pangasinan, sarong marhay na tawo na nawawaran nin apetito kun dai natataong-galangan sarong indio ... Pigdiitdiitan na magadan kun dai nabutsanan su bando de los saludos na pinagkakautangan nya kan saiyang kabantogan. !Makauogay na ginoo! tolo nang aldaw na ominabot hale sa lalawigan asin kaniguan na pagkaniwang! oh! uya an dakulang tawo, an bantog, bukaha an saimong mga mata”
“Siisay? iyan korondot an kiray?”
“Oho iyo iyan si Don Custodio, an liberal na si Don Custodio, korondot an kiray huli ta may pinagiisip na sarong mahalagang mokna ... kun magkaorotob an mga kaisipan na rayaon sa saiyang payo, ibang bagay gayod! Ah! Hoyan nagdadangadang si Makaraig na kasaro mo sa harong!”
Ominabot man nanggad si Makaraig kaiba si Pecson, si Sandoval asin si Isagani. Pagkahiling sainda ni Tadeo, omenenotan asin pinataratara an mga ito.
“Dai ka maiba?” an hapot saiya ni Makaraig.
“Dai kami nakakoa nin ticket...”
“Tamang tama, igwa kami nin sarong sa palco,” an [ 205 ]simbag ni Makaraig; “dai makadigdi si Basilio ... omiba kamo samuya.” Dai pinaolit ni Tadeo su alok. Su bag-ohan, sa takot na makamolestia, kaiba an katakutan na rogaring nin lambang indiong taga lalawigan, nagsarahotan asin dai nin palakaw na mahimo syang mapalaog.