[ 205 ]
Su kamugtakan na inaanyaya bilang kan teatro maogmahon na marhay; panoon na gayo, asin sa entrada general, sa mga agihan nakikita an dakol na mga tawo na nagtitirindog, nakikipaghotiotan na ikaotwal su payo o ikalaog su mata sa pagoltanan nin sarong liog asin sarong talinga. Su mga palco namamantaag parano sa dakulang kabtang nin mga ginang, garong mga kanastilya nin mga burak, na an mga petalo pinagtataboytaboy nin sarong maluyang simuy (su mga abanico an sakong pigsasabi), saen nagbobolongbogong an riboribong lumalayog. Nin huli ta igwa nin mga burak na delikado asin makosog an amyo, mga burak na minagadan asin mga burak na nagraranga, sa mga kanastilya kan satong teatro sinasangongoman an mga nakakaomagid na alimyo, may mga nadadangog na mga pasorosimbagan, mga olay-olay, mga kataga nin tataramon na nakakakolog o nakakaraot. Tolo o apat na tukawan sa palco an mga dai pang laog minsan ngani hararom na su kabanggihon; ipinatalastas na su paluwas mapoon sa ikawalong horas may kabanga, kaglimang minuto na sana bago magikasiyam na horas dai pa giraray binabaton su telon huli ta dai pa minaabot su Saiyang Kahalangkawan. Su mga sa entrada general, dai na nagpapakatios asin piriot sa saindang mga tukawan nagpapariribok nagkokorompag asin pigtotorogbok kan saindang mga sogkod su salog.
“! Bum-bum-bum! buksan an telon! bum-bum-bum!”
Su mga artillero bakong mga maluya sa pagparibok. Su mga karibal ni Marte, siring sa pagapod sainda ni Ben Zayb, dai nasisinangan kan togtog na ini; naghohona sakale sinda na nasa plaza sinda nin mga toro, pinapataratara an mga ginang na minaaragi sa sa saindang atubang nin mga kataga nin tataramon na huli sa eufemismo (324) inaapod sa Madrid na mga burak kun [ 206 ]nakakaagid kun minsan sa nagaasong basura. Dai sana pinagmangno su mga aranggot na paghiling kan mga agom na lalaki, ipinahahayag sa halangkaw na tingog su mga kamatean asin mga pagmawot na pinopukaw sainda nin siring na mga kagayonan ...
Sa mga butaca saen garong nagkakatarakot na omibaba su mga ginang tara daing nahihiling duman na siisay man naghahade an sarong rimorimo nin mga tingog, nin mga pinagpopogolan na mga ngisi, sa tahaw nin mga panganoron nin aso ... pinagpapasuruhayan su mga merito kan mga artista, may pigsarabisabing mga escandalo, sabi su Saiyang Kahalangkawan nakipagribok sa mga fraile, na an dagyang kan General sa siring na hilingon sarong pagangat o saro lamang na kaosyosohan; su iba dai nagiisip kan mga bagay na ini, kundi na mabihag an paghiling kan mga ginang huli sa pagpamugtak sa sarong kamugtakan na bakong gayo o labi kainteresante, na bako o labi kamoong (325), na pinagpapahiro-hiro su mga singsing na brillante, orog na kun pinaghohonang pinagmamasdan nin mga mapangotiil na mga gemelos; su iba magalang na pinapataratara an siring na ginang o binibini idinodoko su payo kaiba an dakulang gravedad, alintanang hinihinghingan an saiyang kataid:
“Abaa kamapapag-ologolog! abaa kakargante!”
Su ginang nagpasalamat kan orog kagraciosa kan saiyang mga hoyom asin sarong makadadagkang hiro kan payo asin hinihinghingan su amiga alintanang nangangabanico sya.
“Abaa kamapangahas! Chica, narorongaw namomoot.”
Nagoorog na magorog su kinarampag; bum-bum-bum! tok-tok-tok! duwa na sanang paleo an natatada na daing laog asin su sa Saiyang Kahalangkawan na napapalaen huli kan mga tabing na pulang terciopelo. Nagtogtog su musica nin saro pang valse, nagprotesta su publico; sa marhay na kapaladan ominatubang an sarong maugayon na bayani na linibang su pangataman asin tinubos su empresario; sarong ginoo na nagtukaw sa sarong butaca asin dai tominogot na ipahonod ito sa kagsadiri, an filosofo na si Don Primitivo. Pagkakita na sya nadara kan saiyang mga pangatanosan, si Don Primitivo dominolok sa acomodador—“Dai ako ginaganahan!” an simbag saiya kan bayani na tiwasay na nagsisopsop kan saiyang [ 207 ]cigarillo. Su acomedador dominolok sa director — “Dai ako ginaganahan!” an saiyang olit asin bominolokon sa butaka. Lominuwas su director, alintanang su mga artillero sa mga agihan nagporoon nin pagkanta sarabay:
“Sa dai! Sa iyo! Sa dai! Sa iyo!”
Su satuyang actor na nakanood na kan pangataman kan kagabsan naghohona na an pagpahonod pagpakahababa, asin nangabit sa butaka alintanang inoolit su saiyang simbag sa duwang Veterana na nagapod sa director, su mga guardia huli kan categoria kan rebelde, hahanapon su cabo, alintanang haros malaglag su bilog na bidang huli kan mga oropak, irinorokyaw su karigonan sa boot kan ginoo na nagdanay na tukaw siring sa sarong senador romano.
May dominaging na mga siwik, su ginoo na danay an karakter sominalingoy anggot sa paghona na pinagsiwikan sya; minsan siisay inasabi na pominotok an sarong himagsikan o kun baga man sarong karibukan; dai, tinonong ngona kan orquestra su valse asin tinogtog su marcha real; an nagdatong iyo su Saiyang Kahalanggawan su Capitan General asin Gobernador sa Kaporoan: hinahanap sya kan gabos na paghiling, nagsusunod saiya, nawara sya asin sa katapusan tominonga sa saiyang palco, asin, pakapangalagkalag asin pakapaogmahan su gabos huli sa sarong makapangyarihan na gayong pataratara, tominukaw baga sarong tawo sa sillon na naghahalat saiya. Dai na nagkaraalo su mga artillero asin tinogtog kan orquestra su introduccion.
Su satong mga estudiante nasa sarong palco na kahampang nanggad kan ki Pepay na bailarina. An palco na ini sarong pabalik ni Makaraig na nakipagsondoan saiya sa pagpamaugay ki Don Custodio. Kan hapon Mansanang idto nagsurat si Pepay sa bantog na ponente naghahalat nin balos asin tinogonan na magtagbo sinda sa teatro, bagay na nakatao nin bahigay na paglanghadan sya ni Don Manuel, na saiyang dating kalaban sa mga sesion kan Ayuntamiento.
“Napadigdi ako sa paghokom sa opereta!” nagsimbag sa tingog nin sarong Caton na, na namumustakan kan saiyang conciencia.
Tara si Makaraig nakikipagsolbodan sa ki Pepay nin mga paghiling nin pagkasinabotan, ipinasabot nya saiya (326) na igwa syang isasabi; asin huli ta maogma su [ 208 ]panglawog kan bailarina, ginilagila kan gabos na dai nang duwaduwa su tagumpay. Si Sandoval, na minaabot pa sana sa pagsongko sa ibang mga palco, nagpatotoong bulanos na sangayon su ganan asin kan hapon mansanang ito siniyasat asin inoyonan kan comision superior. Anas kun siring na kaogmahan, pati si Pecson nakalingaw kan saiyang pesimismo kan nakita si Pepay na naghohoyom may ipigpapahiling na surat; nagpabate-bate si Sandoval kasi Makaraig, si Isagani lamang an nagdanay na malipotlipot asin pahangang homoyom.
Anong nangyari sa hagbayon?
Si Isagani, paglaog sa teatro, nahiling si Paulita sa sarong palco asin si Juanito Pelaez na nakikipagolay saiya. Lominongsi asin naghonang nagkamale sya. Alagad dai, sya mansana, sya na nagpataratara saiya huli sa sarong mabansay na hoyom alintanang su saiyang mga magayon na mata garong nakikitumawad saiya asin nanunugang magpapaliwanag sya. Tara, pinagkaoroyonan na pomaduman ngona si Isagani sa teatro sa paghiling baga sa hilingon dai nin sukat maging kaolangan sa sarong daraga, asin ngunyan nasompongan nya sya kaibahan pa naman kan saiyang rival. Dai ikasaysay su nangyari sa kalag ni Isagani: kaangotan, pangimon, maraot na boot, nangagongal sa laog kan saiyang ginhawa; nagkaigwa nin hidale na boot nyang magaba su teatro; nagkaigwa sya nin marigon na gayong kamuyahan na homarakhak paglanghadan su saiyang minamahal, angaton su saiyang rival, maglalang nin escandalo, alagad igo na saiya na tumukaw luhayluhay asin dai nanggad humiling sa saiya (327). Nadadangog nya su mga magagayon na mga mokna ni Makaraig asin ni Sandoval asin sa pagdangog nya garong harayong aniningal; su daging kan valse garong mamondo asin malipungaw, an bilog na itong publico kulapos asin lolong, asin nagkapira paghingosog na mapogolan nya su saiyang mga luha. Pahangang mamatean su mapadapit sa ginoon na habong bayaan su butaca asin su pagdatong kan Capitan General; iyong pighihiling su telon de boca na minaladawan nin sarong bilang galeria sa pagoltanan nin mga magagayon na mga mapulang tabing, may nakikitang tanaman sa tahaw kaini may nagtotoron na tubig. Sa saiyang akala mamondo su galeria asin malipungaw su tanawon! Riboribong pakagiromdom na [ 209 ]209
bakong malinaw minabarangon sa saiyang giromdom bilang harayong aniningal nin togtog na bangging nadangog, baga tono nin sarong awit kasu sya aki pang saday, rimorimo nin mga kadlagan na mga malipungaw, mga sapang mga mamondo, mga bangging bulanon sa tampi nin dagat na pamaraparaan sa atubang kan saiyang mga mata. . . Asin su hagbayon na namomoot na ibinibilang an saiyang sadiri na sarong daing palad na gayo, tuminingkalag sa atop tanganing dai matikdag sa saiyang mga mata su mga luha.
Hinaw-as sya sa saiyang paghorophorop nin sarong oropak.
Binobuksan pa sana su telon asin minaladawan sa saiyang mga mata su magayagayang cora nin mga taga-oma sa Corneville, may mga gorrang algodon asin magagabat na mga bakyang kahoy sa bitis. Sinda, may mga anom o nagkapitong daragitay, nagkakapirintahan na gayo nin orog kapula sa ngabil asin sa pisngi, may mga darakulang maitom na likos sa palibot kan mata sa pagdugang kan kintab kan mga ito, nagpapahiriling nin mga maputing takyag, mga moro na lakop nin mga brillante asin mga paa na mga bilogon asin mahusay na pagkaterno. Asin alintanang inaawit su hormandang kataga nin tataramon allez, marchez! alles marchez! hinohoyoman su lambang saindang tagahanga sa mga butaca sa dakulang kadaing-sopogan mala ngani ta si Don Custodio, pakahiling sa palco ni Pepay na baga pagseguro na dai kaito naggigibo sa saiyang saro pang tagahanga, isinurat an kadustaan na ini asin tanganing masegurong gayo inibaba nin diit su payo sa paghiling kun baga pinahahayag kan mga actres su saindang mga tohod.
“Oh, an mga francesas na iyan!” an sabi sa hababang tingog alintanang su saiyang bandingan (328) napapara sa mga paghorophorop nin sarong lalong halangkaw na grado asin naggibo nin mga pagbagaybagay asin mga mokna. Quoi v’ la tous les cancans d ’la s’ maine!... inaawit ni Gertrude, sarong maabhaw na daragitay na maabhawon na pinagpapasalimbadan kan mata su Capitan General.
“Igwa kita nin cancan!” (329) an pahayag ni Tadeo, na nagprimer-premio sa frances sa saiyang clase, asin nasikop nya an katagang iniho. “Makaraig, masarayaw kan cancan!” [ 210 ]210
Asin maogmang hinapros su kamot.
Si Tadeo, magpoon kan iitaas su telon, dai nangaserkaso kan togtog; iyo sanang hinahanap su escandaloso, su marigsok, su inmoral sa mga hirohiro asin sa panggubingan, asin huli kan kadikit nyang frances pinapatarom su saiyang pagdangog sa pagtakma nin mga karigsokan na kaniguan kababalangibogan kan mga mahigpit na mga censor sa saiyang bansa.
Si Sandoval na ibinibilang na tataong frances, naging interprete baga bilang kan saiyang mga katood. Tatao man na gayo siring ki Tadeo, alagad ginagamit na bilang tabang su argumento na ilinagda kan mga pahayagan, su iba hinipno na sana kan saiyang buhay na pagisip.
“Oho,” an sabi, “masarayaw kan cancan asin sya mapalakaw.”
Nangataman na gayo si Macaraig asin si Pecson na dati nang naghohoroyomhoyom. Huminiling si Isagani sa ibang gampi, sopog na si Paulita magdalan sa siring na hilingon asin nagiisip syang dapat nyang angaton si Juanito Pelaez sa masunod na aldaw.
Alagad sayang su paghalat kan satong mga hagbayon. Ominabot si Serpolete, sarong manag-om na daragitay na may gorro man na algodon, dinggitan asin makipaglabanon:
Hein! qui parle de Serpoletee?
naghapot sa mga chimosa, namimiadan asin sa malaban su talad. May ominopak na sarong maginoo dangan suminonod su gabos na mga nasa butaca. Si Serpolette, dai man nagpabaya kan saiyang tindog na sa marhay na daragitay, hiniling su enot na ominopak saiya asin binayadan nya nin sarong hoyom, nahayag an nagkapirang sorosaradit na ngipon na garong sadit na kulintas na perlas sa sarong estuche nin pulang terciopelo. Nagpadagos kan pangalagkalag si Tadeo asin nakahiling nin sarong maginoo, na may bigoteng postizo asin dongo na halabaon.
“Inaarang ko an chapiro, Irenillo!"
“Oho,” an simbag ni Sandoval, “nahiling ko sya sa laog nakikipagolay sa mga actres.”
Tara, si Padre Irene na sarong melomanong de primera asin nakakamidbid na marhay kan frances, pinaduman ni Padre Salvi sa teatro bilang saro ng policia secreta religiosa, iyo ini an sabi nya sa mga tawong [ 211 ]211.
na nagpapakamidbid saiya. Asin bilang sa sarong marhay na critico na dai nasisinangan na maghiling kan mga bagay sa harayo, boot ogidon su mga artista sa harani, sominalak sa katiripunan nin mga tagahanga asin nin mga tihantik, lominaog sa pinagsasanglean saen naghuhururinghunding asin naghohororon nin sarong frances na kaipuhan, sarong frances de tienda, horon na nasasabotan na marhay kan mga tindera kun an suki garo natatalagang bomayad nin marhay na halaga.
Si Serpolette napapalibotan nin duwang mabaskong na mga oficial, nin sarong dumagat asin sarong abogado, kan makita syang nakakalakop minsan saen asin ilinalaog su punta kan saiyang halabang dongo na garo bagang inoogid nya kaito su mga misterio kan escena.
Tinonong ni Serpolette sa saiyang pakipagolayolay, kominorondot hominorat binoka su ngimot asin dara an kabibohan nin sarong parisienne binayaan su saiyang mga tagahanga asin ominogsohoy siring sa sarong torpedo sa satong critico.
“Tiens, tiens, Toutou! mon lapin!” hominagayhay na kinapotan sa takyag si Padre Irene asin maogmangnginogoyagoya alintanang pinapadaging nya su angkas nin mga magagayon na awit.
“Chut, chut!” sabi ni Padre Irene na naghinguhang tumago.
“Mais, comment! toi ici, grosse bete! Et moi qui t’croyais croyais...”
“ ‘Fais pas d’tapage, Lily! il faut m’respecter! ‘suis ici l'Pape!”
Sinakit si Padre Irene na mahimo nya ito na magisipisip. Ang maogmang si Lily enchantee na masompongan nya sa Manila an sarong dating katood na nagpapagiromdom saiya kan mga coulisses kan teatro kan Gran Opera. Asin sa bagay na siring, sa pagotob kan mga katongdan sa pagkakatood asin pagkacritico, nagpoon nin pagopak tanganing maanimar sya: magkakanigo kaito si Serpolette.
Alintana su satong mga bagong-tawo naghaharalat kan cancan, naging anas nang mata si Pecson; igwa nin gabos maliban sa cancan. Igwa nin sarong hidale na kun daing ominabot na mga tawong mga taga curia, magbabaralbagan su mga babaye, magborolnotan nin mga pinotos, inarasusang kan mga picarong paisano [ 212 ]212
na naghaharalat, siring kan satong mga estudiante, na magpakakita nin labis pa sa sarong cancan: Scit, scit, scit, scit, scit, Disputez-vous, battez-vous, Scit, scit, scit, scit, scit, scit Nous allons compter less coups.
Natonong su togtog, nagharale su mga lalaki, diit-diit na nagbaralik su mga babaye asin nagpoon sinda nin olay-olay na daing nasabotan su satong mga katood. Pinaglilibak ninda an sarong dai duman (330).
“Garong su mga macanistas sa pansiteria!” an pahayag ni Pecson sa hababang tingog.
“Asin su cancan?” an hapot ni Makaraig.
“Nagoorolay kan sitio na lalong angay na pagsayawan kaito!” an simbag na bulanos ni Sandoval.
Garong su mga macanista sa pansiteria!” an olit ni Pecson na baldi.
Sarong ginang, kaiba su saiyang agom, minalaog kan hidaleng ito asin tominukaw sa saro kan duwang palco na daing laog. Garong sarong reina asin mapagtuyatuyang naghihiling sa bilog na bidang na baga nagsasabi:
“Huri akong omabot sa gabos saindo, tambak nin mga cursi asin mga taga lalawigan, huri ako sa saindo gabos na dumatong!” Tara igwa nin mga tawo na minaduman sa teatro siring sa mga burro sa sarong carrera: iyong gana an sa huri. May mga midbid kami na mga tawong toltol na marhay an pagisip na marhay pang pomasiring sa sarong bitayan ki sa lomaog sa sarong teatro bago magpoon an enot na acto. Alagad halipot sana su gayagaya kan ginang; nakita nya su sarong palco na dai man giraray nin laog; kominorondot, asin rinibok su saiyang kabaak nin puso na nakaeskandalong marhay, mala ta dakol nagkabaraldi.
“Sst! sst!”
“An mga kablas! garo bagang nagpapakasabot kan frances!” an sabi kan ginang na kanayon hilinga nin lubos na pagbasangbasang su bilog na palibot asin pinotitokan su palco ni Juanito saen sa saiyang pagloba naghale an sarong mapagtitimasang na sst.
May sala man nanggad si Juanito; pagpoon sana ibinibilang na syang nakakaaram kan gabos asin nagpapasagin, naghohoyom, nagngingisi asin nagoopak sa horas na baga dai saiyang nakakadolag na ano man sa [ 213 ]213
mga sinasabi. Bago dai sya nagpapakanoro kan hirohiro kan mga artista huli ta pahangang homiling sa pigsasalehan. Su buroboso tuyong nagsasabi ki Paulita, na mantang igwa nin mga babaye na orog na gayong mga magagayon, habo syang mapagal sa paghiling sa harayo__Namumula si Paulita, nananahob kan abanico sa pandok asin sa lipat naghihiling sa namumugtakan ni Isagani, na dai man nagngingisi, dai man nagoopak, naghihiling ribaraw kan hilingon.
Si Paulita nagmate nin maraot na boot asin pangimon; mamoot daw si Isagani kan mga dinggitan na itong mga actres? An siring na pagisip nakapalibong kan saiyang payo asin pahangang makadangog kan mga kaomawan na iwinawaras ni Doña Victorina.
Marayrahay su pagkapot ni Juanito kan saiyang papel: kun gayod hiniharo su payo tanda nin kabaldian asin dangan kaiyan may nagkakadarangog na mga abo, nginorobngorob sa ibang gampi; kun minsan naghohoyomhoyom, naooyonan asin pakalihis nin sarong segundo minadaging an mga inoropak. Namumuyang marhay si Doña Victorina mala ngani ta basang na nakaisip na mapaagom sya sa hagbayon na ito kun magadan si Don Tiburcio. Si Juanito tataong frances asin si de Espadaña dai! Asin nagpoon nin paghahambog saiya! Alagad si Juanito dai nakamangno kan pagbag-o nin palakaw, huli ta igot sa boot su pagmamasid sa sarong parakarakal na catalan kataid kan consul suizo; nakita sinda ni Juanito na naghohororon sa tataramon na frances, pominainspirar sa saindang mga panglawog asin ipinamantaag an saiyang kakayahan.
Sorosoronod su mga escena, asin dugang ki dugang su mga personajes, mga payaso asin ridiculo siring kan bailli asin Grenicheux, mga bangawan (331) asin mga mabansay an boot siring kan marques asin ki Germaine; napangising marhay su publico huli kan tampal ki Gaspard, na natatalaga sa matalaw na si Grenicheux asin iyong nagresibi su graveng bailli, sa peluca caini na naglupad sa angkas, sa pagkagorobot asin kariribukan kan iibaba su telon.
“Asin su cancan?” an hapot ni Tadeo. Alagad su telon ominitaas tolos asin su escena nagpapahiling nin sad-an nin mga sorogoon, may tolong poste na nagkakaparatos nin mga banderola asin nagdadara kan mga bantulin na servantes, cockers asin do- [ 214 ]214
mestiques. Inurawa ni Juanito an siring na pagkahinaragbo asin, sa tingog na halangkaw na bunos tanganing madangog ni Paulita asin maniwala kan saiyang kadonongan, inatubang si Doña Victorina.
“An kahologan kan servantes sivientes, domestiques sa domesticado ”
“Asin ano an kalaenan kan servantes sa domestiques?” an hapot ni Paulita.
Dai kinulapos si Juanito.
“Domestiques, su mga domesticado; dai mo napagmasdan na an iba may sa pagkasalbahe? lyo iyan su mga servantes”
“Totoo!” an dugang ni Doña Victorina; “an iba may maraoton na ugale... asin ako na naghohona na sa Europa gabos anas na halos (332) asin... alagad, siring sa nangyayari sa Francia. . . nahiling ko na!”
“Sst, sst!”
Alagad su kahaditan ni Juanito nangyari kan, pagdatong kan horas kan saraodan asin pakabukasi kan balagbag, su mga sorogoon na mga tangdanan nagpamurugtak sa sainda mansana sa kataning kan na nonongod na mga bantulin na nagpapahiling kan saindang clase. Su mga sorogoon, may mga sampolo o kagduwang mga tipong daing adal, mga nagugubingan nin librea (333) asin may darang sadit na sanga sa kamot, nagpamurugtak sa tagñod kan bantulin na domestiques.
“lyo iyan su mga domesticos!” olay ni Juanito.
“Sa katotoohan may tandang mga bag-ong magkadoromestikar,” an pahayag ni Doña Victorina; “hilingon ta su mga moromedyo mga salvaje!”
Dangan, su kagduwang mga daragitay, na pinamamarayohan kan maogma asin makabuhayan na si Serpolette, na nagkakagurubingan kan orog karahay na saindang mga gubing, lambang saro may dakulang sarapong nin mga burak sa habayan, mga magayagaya, mga nakahoyom, mga mahayahay, mga makaaara, nagpanirindog sa dakulang pagkawarae nin pagsarig ki Juanito sa may poste kan mga servantes.
“Ano?” an daing pagalamaam na hapot ni Paulita; “iyo iyan su mga pigsasabi mo na mga salvaje?”
“Bako,” an daing karibarawan na simbag ni Juanito; “nagkarilibang... nagkariribay... Iyan mga nasa huri.”
“An mga nagdadangadang na may latigo?” Tominao nin tanda si Juanito na iyo, kan saiyang pa[ 215 ]yo, dai na mumugtak na gayo asin nahahandal.
“Diyata an mga daragitay na iyan iyo an mga cochers?”
Inatake si Juanito nin sarong makosog na abo, orog karignon, mala ta nakapukaw kan dai pakatios kan ibang mga nagdaralan.
“Paluwason iyan! paluwason an tisico!” an kurahawnin sarong tingog.
Tisico? Apodon syang tisico sa atubang ni Paulita? Muyang mahiling ni Juanito su nagbasang na magtubrag tanganing ipahalon saiya su tisis. Asin kan mahiling na pominatahaw su mga babaye, ominisog na gayo asin napukawan su saiyang kadasigan. Sa marhay na kapaladan si Don Custodio an nagsabi nin siring asin sa takot na makaapod sya kan pangataman nagsagin daing pakamangno garong nagsurat kan saiyang ganan dapit sa paluwas na ito.
“Kun bako sanang huli ta nasa-pagiriba ako nindo!” an sabi ni Juanito na pinagpapatorotaririk su mata kan sa mga aki-aking lalaki na pinagpapabirik nin pendola nin taknaan. Asin tanganing lalong makaagid, pigtataga-diwal su dila.
Kan bangging ito kinamtan nya sa mga mata ni Doña Victorina an kabantogan na madasig asin mabini asin sya pinagmarahay nya sa laog kan saiyang ginhawa na pomaagom saiya tolos mansanang magadan si Don Tiburcio.
Nagoorog na magorog an kamondoan ni Paulita, sa pagisip kun ngata ta an nagkapirang daragitay na pinagaarapod na cochers manyaring mamugtakan kan pangataman ni Isagani. An Cochers nagpapagiromdom nin mga pagngaran na ginagamit kan mga colegiala sa pagsaysay nin sarong bilang pagmamahal.
Sa kahurihurihi natapus su enot na acto asin dinara kan marques bilang mga sorogoon si Serpolette asin si Germaine, an tipo nin matatakton na kagayonan kan troupe asin bilang cochero an kablas na si Grenicheux. Sarong oropakan nakapabalik sainda nagkakarabitan sa kamot su may mga lima pa sanang segundo nagpaparalamagan asin magbabaralbagan, nagpapataratara digdi asin duman sa galanteng publico manileño asin nakikipagriribayan nin nagkakasinarabotan na mga paghiling sa nagkapirang mga nagdaralan.
Alintanang naghahade an agi sanang karibukan, na [ 216 ]gikan sa mga nagririnarabasan sa pagpasiring sa pinagsasanglean tanganing bateon su mga actres, asin sa mga mapataratara sa mga ginang sa mga paleo, su iba nagpaluwas kan saindang ganan dapit sa paluwas asin sa mga actres.
“Daing duwaduwa na si Serpolette an orog na mahalaga,” an sabi nin saro na nagtatao nin tanda na sya igwa nin pakasabot.
“Pinagmamarhay ko si Germaine, sarong ideal na bulaw.”
“Dai nin tingog!”
“Asin aanohon ko an tingog?”
“Sa panglawas, su halangkaw!”
“Psh!” sabi ni Ben Zayb, “dai nin siisay man na may kadikit na halaga, dai sa sainda nin artista.”
Si Ben Zayb iyo an critico kan “El Grito de la Integrida” asin su saiyang mapagtuya-tuyang panghiro-hiro minatao saiya nin makuring halaga sa mga mata nin kadaklan na nagkakasirinangan nin orog kadikit na bagay.
“Su Serpolette daing tingog, su Germaine daing gracia, iyan bakong musica, bakong arte, bakong ano!” an tapus na kapahayagan na may kaibang hayag na pagbasangbasang.
Tanganing ibilang na sarong dakulang critico daing ibang kaipuhan kundi magpahiling na gabos dai nya naooyonan. Su empresa daing ibang ipinadara kundi duwang asiento sa Redaccion.
Sa mga paleo nagpahinarapothapotan kun siisay an kagrogaring kan paleo na daing laog. Ito an mangagana sa chic sa gabos tara iyong mahuhuring madatong. Dai naaraman kun saen hale su bareta, pigsarabi na ki Simoun. Napatunayan su huringhuding. Dai nin nakakita kan joyero sa mga butaca, ni sa pinagsasanglean, ni minsan saen na gampi.
“Alagad nakita ko sya ngunyan na hapon kairiba ni Mr. Jouy!” an sabi nin saro.
“Asin nagtao nin sarong kulintas sa saro kan mga actres. . .”
“Arin sa mga iyan?” an hapot nin nagkapirang osyosa.
“An orog karahay sa gabos, an pinagsosonod kan paghiling kan Saiyang Kahalangkawan!”
Mga paghirilingan nin mga pagkasinarabotan, mga [ 217 ]kiyat, mga hagayhay nin kaborongan, nin pagpatotoo, mga sakolsakol na mga kataga nin tataramon.
“Nagsasagin sya sarong Monte-Cristo!” an mapagmasid na tataramon nin sarong naghahambog na literata.
“O kan proveedor kan Real Casa!” an dugang kan saiyang adorador, na nangingimon na ki Simoun.
Sa paleo kan satong mga estudiante nagkawaralat si Pecson, si Sandoval asin si Isagani. Si Tadeo naghale ta libangon si Don Custodio sa pakipagolayolay saiya asin sa pakighoron saiya dapit sa saiyang mga namumuyahan na mga mokna alinatanang nakikipagkita si Makaraig ki Pepay.
“Daing ano pa man, siring sa sinabi ko saimo, katood na Isagani,” an talumpati ni Sandoval na kaniguan na hird asin nagpapaluwas nin sarong baragay na tingog tanganing madangog sya kan mga iritoon sa paleo, su mga aking babaye kan mayaman na may utang ki Tadeo; “dai, an frances na tataramon dai kan mayaman na daging, ni kan nagliliwatliwat asin tihantik na pagkabaragay kan horon na kastila.
Dai ko napagisip, dai ko nahohona-hona, dai ako nakakahaman nin sarong pakiran kan mga tagapagtalumpating mga frances asin nagduduwaduwa ako na sagkod pa man nagkaigwa kan mga iyan asin mangyaring magkaigwa sa tunay na kahologan kan kataga, an mahigpit na kahologan kan tataramon na mga tagapagtalumpati. Ta dai ta pagsaralbogon an katagang orador saka an tataramon na hablador o tabilan. Mga parataram o mga tabilan mangyaring magkaigwa sa gabos na mga bansa, sa gabos na mga rona sa kinaban na pinageerokan, sa tahaw kan mga malipot asin mga sekong ingles siring man sa mga bibo asin mga impresionableng mga frances ...”
Asin sinosoysoy nya an sarong magayonon na madyala (334) kan mga banwaan kaiba an saindang mapangrawitdawit na mga titik asin mga madaging na mga pagngaran. Nagooyon si Isagani sa pamamatahaw kan saiyang payo alintanang nasa ki Paulita su saiyang pagisip, na nataraka nyang sya an pinaghihiling, sarong paghiling na nagtataram asin dakol na mga bagay an boot sabihon. Boot ni Isagani na masayod na sinasabi kan mga matang ito; “!iyan an talagang mga tihantik asin bakong mga tabilan!”
“Asin ika na sarong paratula, oripon kan pagkato[ 218 ]rongo asin kan angay na daging, aki kan mga Musa,” an padagos ni Sandoval na minagibo nin sarong tihantik na gayong hiro kan kamot na baga pinapatararatara sa harayo an siyam na magturugang na babaye, “nasasayod mo, mapapaghona-hona mo kun paano na an sarong horon na orog kamapasaluib asin ako nanggad na magayon na pagdangogon siring kan francos magkaigwa nin mga darakulang paratula na siring sa satong mga Garcilaso, satong mga Herrera, satong mga Espronceda asin mga Calderon?”
“Minsan siring,” an pahayag ni Pecson, “si Victor Hugo...”
“Si Victor Hugo, katood na Pecson, si Victor Hugo kun paratula utang nya sa Espana... ta bagay na nasiyasat, bagay na daing duwaduwa, bagay na ako kan mga frances na kaniguan an kaorihan sa Espana, na kun si Victor Hugo may donong, kun paratula, huli ta kan saday pa sa Madrid nagontok, duman sya naginom kan mga enot na kesan (335), duman linalang bilang su saiyang hotok, duman nagkaigwa nin kuray su saiyang bandingan, pinakarhay su saiyang puso asin namondag su orog kagayon na mga kaisipan kan saiyang isip; Asin katapustapusi, siisay si Victor Hugo? Ikakabagay sa satong mga sa kapanahonan ngunyan ...”
Alagad su pagdatong ni Makaraig na may darang kadalitaan asin mapait na hoyom sa ngoso nakapotol kan talumpati kan tagapagtalumpati. Si Makaraig may dara sa kamot na papel na itinao ki Sandoval na daing ano man na tataramon.
Binasa ni Sandoval:
“Pichona: Nahuring omabot su saimong surat; idinata ko na su sakong ganan asin ta inoyonan. Alagad, garo baga nagalinaw ko su saimong kaisipan, rinesolberan ko su bagay sunod sa horot kan saimong mga tinatabangan.
Maduman ako sa teatro asin hahalaton taka sa Juwas.
- An malodok mong palomillo,
- Custodining.”
“Abaang rahay kan tawo!” an malodok na hagayhay ni Tadeo. “Asin marhay?” sabi ni Sandoval, “dai akong nakikitang maraot, ata ngani su gabos na katumang!” “Oho,” an simbag ni Makaraig kaiba an saiyang mapait na hoyom; “favorable su pagkaresolbar! Bag-o [ 219 ]akong makipagkita ki Padre Irene!”
“Asin anong sabi ni Padre Irene?” an hapot ni Pecson.
“Siring man ki Don Custodio, asin an pilyo nangahas pang bomate sakuya! Su comision na nagrogaring kan ganan kan ponente, ominoyon sa kaisipan asin binate su mga estudiante huli kan saindang pagkamakibanwaan asin pagmawot na makanood... ”
“Kun siring?”
“lyo lamang ta sa pagisipisip kan samong mga okupasyon, asin tangani,” sabi, “na dai masayang an kaisipan, saboton na sukat na mamahala kan pagpalakaw asin paggibo kan kaisipan an saro kan mga corporaciones religiosas, kun sakale habo an mga dominico na isaro an academia sa Universidad!”
Mga hagayhay nin desengano an sominarabat kan mga katagang iniho: bominuhat si Isagani, alagad daing and man na isinabi.
“Asin tanganing makita na kalabot kita sa pagpalakaw kan academia,” an padagos ni Makaraig, “ipinapamahala sato an pagsingil kan mga aboloy asin kan mga cuota, kaiba an katongdan na itao an mga iyan sa ingat-yaman na ibubugtak kan tagapamahalang corporation, tataohan kita nin mga recibo kan sinabi nang ingat-yaman ...”
“Mga cabeza de barangay, kun siring!” an pahayag ni Tadeo. “Sandoval,” an sabi ni Pecson, “hoto su guantes, poroton mo!”
“Puf! bako iyan na guantes, alagad sa parong garong calsetin.”
“Asin an lalong makangingisi,” an padagos ni Makaraig, “ta nagtogon sato si Padre Irene na celebraron ta an pangyari huli sa sarong dulaan o nin sarong serenata na may mga karaba, sarong kapahayan kan mga estudiante na iriba sa pagtaong kapasalamatan sa gabos na mga tawong nagpakilabot sa bagay na iniho!”
“Oho, pakatapus kan hampak, magawit kita asin magpasalamat! Super flumina Babylonis sedimus!” (336)
“Oho, sarong dulaan na siring kan sa mga bilanggo!” sabi ni Tadeo.
“Sarong dulaan na kita gabos mamondo asin maghilwas kita nin sa gadan na mga talumpati,” an dugang ni Sandoval.
“Sarong serenata na kaiba an Marsellesa asin mga [ 220 ]togtog na sa gadan,” an sadol ni Isagani.
“Dai, mga ginoo,” an sabi ni Pecson kaiba an kalaberang saiyang ngisi; “sa pagselebrar kan pangyari daing ibang marahay kundi an dulaan sa sarong pansiteria na pagsirbihan nin mga intsik na mga huba, mga daing bado!”
Su pakiran huli ta mapanglanghad asin sa dusta inako; si Sandoval iyo an enot na ominopak kaito; haloy nang boot nyang makita an sa laog kan mga establecimientong iniho na kun banggi garong mga maogmahon asin mga animado.
Asin kan horas na nagtotogtog su orquesta pagipoon kan ikaduwang acto, nagpangburuhat su satong mga bagong-tawo asin binarayaan su teatro sa makuring escandalo kan mga gabos na mga duduman.