[ 276 ]
Talis vita finis ita. (380)
Si Capitan Tiago nagkaigwa nin marhay na katapusan, kun sa pagkasayod, sarong pambihirang lobong. [ 277 ]Totoo nganí na pinatanidan kan cura sa parroquia si Padre Irene na nagadán si Capitan Tiago daing kumpisal, alágad su marhay na padí, mapangologólog na nakahoyom, kinirikisí su punta kan dongó asin suminimbag: “Ngatá ta isasabi mo sakó !an mga bágay na iyan! kun isusúhay nyató an pagdápit sa gabós na magadán na dai nagkumpisal, magpapakalingaw kita kan De profundis! (381) An mga kahigpitán na iyán, síring sa talastas mong marhay, sinósonod kun an dai nakapagsolsol dai man nin ikakabáyad, alágad !ki Capitán Tiago!... !Asus! mga intsik na mga dai bonyag saimong irinolobong asin may misa de requiem!” Nginaranan ni Capitán Tiago na albacea asin ejecutor kan saíyang testamento si Padre Irene, asin kabtang kan saíyang mga dai-tibáad ipinamana nya sa Santa Clara, kabtang sa Papa, sa Arzobispo, sa mga Corporaciones religiosas, nagwalat nin duwang pólong pisos sa matrícula nin mga estudiante na mga daing súkat. An húring ining katogonan ipinagúhit sa mokná ni Padre Irene, bilang paraampon kan mga bagongtawo na mga mahigos magádal. Pinawaraan ni Capitán Tiago nin halaga an pamánang duwang poló may limang pisos na iwinawálat ki Basilio, huli kan mapasalúib na gawé kan hagbayon kan mga húring aldaw, alágad isinulit ni Padre Irene asin saiyang ipinatalastas na kokoahon ito sa saiyang bolsa asin sya an maninimbagan kun ito máging kasal-an.
Sa harong kan gadán, na kan sominonod na aldaw dinálaw nin mga dáting kamidbid asin mga kaúgay-nin-boot, pinagorolayan na gayo an sarong gíbong-ngangalasan. Sabi kan hidalé mansanang naghihingagdan, su kalag ni Capitán Tiago napahiling sa mga monja, palíbot nin maságang liwánag. Iliniligtas sya nin Dios, salámat sa dakol na saiyang mga pamisa asin sa banal na pamana. Pinagkomentar su huringhuding, iginogúhit, pinagdetalyar, asin dai lámang nin nagduwaduwa. Pinagsaysay su gúbing ni Capitán Tiago, garoto su frac, botog su limogmogan huli kan pinagsasapang buyó, dai nalingawán su pipa sa pagsigarilyo nin apyan siring man su lálong na ibulang. Su sacristan mayor, na itoon man sa pagiriba nagpapatotoo huli sa hiró kan saíyang payo, asin naghohoná na, gadán ito, mapahiling na dara su saíyang sarong tásang taju na [ 278 ]puti huli ta kun dai mapangginhawang itong pamahawan clai masasayod an kagayagayahan maging sa langit, maging sa daga: Nanon god kan temang iniho asin huli ta dai makakapagorolay dapit sa mga nangyari kan ominaging aldaw asin huli ta duman may mga tahur, ipinagpahayag an mga ganan na baga harayo sa katotoohan, may mga pagbana-bana kun baga salokon o dai ni Capitan Tiago si San Pedro sa sarong soltada, kun baga magpopostahan, kun baga daing kagadanan an mga manok, kun mga dai sa pagkalugad, asin sa bagay na ini, siisay an magiging sentenciaclor, siisay an manggagana asin iba pa, mga pasuruhay na namumuyahan na gayo kan mga nagtotogdas nin kadonongan, mga teoria, mga sistema na mga natutugmad sa sarong texto na ibinibilang na dai magkakamale ipinahayag o dogmatico. Laen pa kaini, may mga sinasambit pang mga pasage sa mga novena, mga libro nin mga milagro, mga sabi nin mga cura mga descripcion kan langit asin iba pang mga bagaybagay na siring. Si Don Primitivo, na filosofo, nasa saiyang muraway, nagsasambit nin mga ganan nin mga teologo.
“Huli ta dai nin madadaog,” an sabi sa makuring kapangvarihan; “an pagkadaog ginigikanan nin mga kamondoan asin sa langit dai magkakaigwa nin mga kamondoan.”
“Alagad may kaipuhan gumana,” an simbag kan tahur na si Aristorenas, “sa panggana yaon an biyaya!”
“Magkasi nanggana an duwa!”
Na magkasi manggana an duwa dai maaako ni Martin Aristorenas, na pinaagi an saiyang buhay sa bulangan asin sa giraray nakita na sarong manok daog asin saro gana; kun baga man nangyaring may magpatas. Sayang lamang kan pagtaram ni Don Primitivo nin latin, magkikirikiri si Martin Aristorenas, bago an latin ni Don Primitivo madaleng masabotan; pigsasabi nya dapit sa an gallus talisainus, acuto tari armatus, an gallus beati Petri bulikus sasabungus sit etc (382), sagkod pinagmarahay na gamiton na pangatanosan na ginagamit nin kadaklan tanganing dai nang magkaalo asin magtiwala.
“Makokondenar ka, amigong Martin nahoholog ka sa sarong heregia! Cave no codas! (383). Dai na ako
makikisugal saimo nin monte! Dai na kita magbabakas! Sinosuhay mo an pagkamakakamhan nin Dios, [ 279 ]peccatum mortale! (384) Sinosuhay mo an katunayan kan Santisima Trinidad: an tolo saro asin an saro tolo! Magingat-ingat ka! Sinosuhay mo indirectamente sa duwang naturaleza, duwang isip asin duwang boot magkaigwa nin saro sanang giromdom! Magingat ka! Quicumque non crediderit, anathema sit! (385)”
Kominirikot si Martin Aristorenas malungsi asin tinatakigan, asin si intsik Quiroga sa dakulang pagaaladka tinangro su filosofo nin sarong marayrahay na tabako asin hinapot sa saiyang mapagyabang tingog:
“Sigulo, puwele makolontalata sikilisto gibo bulanan, ha? Ako gadan. ako kolontalata, ha?” Sa ibang mga tompok iyong labis na pinagoorolayan su gadan; pinagpapasuruhayan lamang su gubing na isosol-ot saiya. Iminomokna ni Capitan Tinong an habito nin sarong franciscano igwa pati sya nin saro, daan, rahig asin tinagabangan, mahalagang gamit na, alinsunod sa fraile na, na nagtao saiya ribay sa limos sa tolong polo may anom na pisos, iliniligtas an bangkay sa laad kan gagamban (386) asin sa pangangatig saiya nagbareta nin nagkapirang banal na orosipon na ginono sa mga libro na ipinagtataltag kan mga cura. Si Capitan Tinong, minsan kaniguan an paghalaga sa reliquiang ito, natatalagang itogot ito sa dayupot nyang katood, na kan naghehelang dai nya nagiaw. Alagad sinolang nin sarong sastre sa makuring pangatanosan na, mantang nakita kan mga monja na nagsakat sa langit si Capitan Tiago nakafrac, sukat na sol-otan sya nin frac digdi sa daga asin dai kaipuhan an mga preservativo siring man an mga impermeables, minagubing nin frac kun maduman sa sarong sayawan, sa sarong fiesta, asin bakong ibang bagay an sukat maghalat saiya sa kaitaasan. . . asin Ihilinga! nagkataragbo man na igwa sya nin sarong haman, na ikakatao nya sa halagang tolong polo may duwang pisos barato nin apat na pisos sa habito kan franciscano, huli ta ki Capitan Tiago habo syang magkamit nin ano man na tubo; suki nya, kan nabubuhay pa asin ngunyan pintakasi nya sa langit! Alagad si Padre Irene, albacea asin ejecutor kan testamento, hinaboan su duwang mokna asin nagboot na gubingan su bangkay kan arin man kan saiyang mga daan na gubing, na an olay an Dios dai naghihiling sa gubing.
Su dapit solemneng marhay. May mga responso sa [ 280 ]harong, sa lansangan, tolong fraile an nagoficio na garo bagang an saro dai makakayang sa siring kadakulang kalag, ginibo an gabos na mga rito asin mga ceremonias na mahihimo, asin bantog na igwa pa nin mga iinabot, igwa nin mga extra siring sa mga beneficio sa mga toroteatro. Saro itong gayagaya: dakol na mga kamangyan an tinotong, dakol na mga inawit sa latin, dakol na ginamit na bendita _ _ Si Padre Irene bilang alay sa saiyang katood nagkanta sa tingog na falsete kan Dies irae (387), sa coro — asin su mga tawo kinorologan na talaga nin payo dahel sa kababagting nin doblas.
Si Dona Patrocinio, su dating kalaban ni Capitan Tiago sa pagkabanal, nagmawot na bulanos na magadan sa masunod na aldaw ta matogon nin dapit na orog pa kasolemne. An banal na gurang na babaye dai mangyaring makatios na itong ibinibilang nyang nalupig nang padagos, pagkagadan, mabuhay liwat huli sa dakulang kasolemnehan. Oho, nagmamawot na magadan asin garong nadadangog nya su hinagayhay kan mga tawo na iritoon sa saiyang mga responso:
“Iyan an talagang dapit! iyan an talagang sa pagkatataong magadan. Dona Patrocinio!”