[ 267 ]
May sa paratuyaw na pasabong ki Ben Zayb kan pangatigan nya sa saiyang pahayagan kan nagkapirang enot na aldaw na an adal makangingirhat, makangingirhat na marhay sa Filipinas: ngunyan huli kan mga pangyari digdi kan viernes nin mga paskin, nagparabora.su manunurat asin iinaawit su saiyang tagumpay, naging kuyumpos asin ribong su saiyang kalaban na si Horatius, na nangahas na magbasangbasang saiya sa dahon kan Pirotecnia siring sa minasunod:
Sa talagad (376) nyamong El Credo:
“An pagtokdo mangirhat, mangirhat na gayo sa Filipinas nasasabotan!”
Haloy nang panahon na an El Grito naglolobang pinagkakatawanan nya an banwaan na Filipino; ergo... siring sa masasabi ni Fray Ibanez kun tatao nin latin.
Alagad si Fray Ibanez minaluwas na musulman kun nagsusurat, asin aram nyato kun pinapan-o kan mga musulman an tokdo. [ 268 ]Saksi, sabi nin sarong dakulang predicador bibliotica di alejandria!
Ngunyan tania sya, sya, si Ben Zayb! ISya Sana nanggad an nagiisip sa Filipinas, an iyoyong nakagalinaw kan mga mangyayari!
Tara, su bareta na may nagkakoroang mga paskin na laban sa pamahalaan sa mga pinto kan Universidad, bako sanang nakahale kan kamuyahan sa pagkaon sa kadaklan asin dai nagkaturunawan su iba, kundi nakaribaraw sa mga daing karibarawan na mga intsik, na dai nangarahas na tumukaw sa saindang tindahan sa-itaas an sa-ibong na bitfs siring sa pinagtotod-an, sa takot na kulangon sinda nin panahon sa pagdalagan. Pag-ikakagsarong horas nin aga, minsan padagos su lakaw kan tala-init asin su Saiyang Kahalangkawan, su Capitan General, dai minatunga sa atubang kan mga nandaog nyang hukbo, minsan siring nagdugang su kahandalan: su mga fraile na parating magralaog sa bazar ni Quiroga, dai magturunga asin an kamugtakan na ini nagpapahayag na may nagdadangadang na mga makagigiram na mga pagkabaragsak. Kun su tala-init suminirang na sangkal (377) asin an mga Cristo, mga nakasol-ot nin mga pantalon, dai magta takrang-marhay si Quiroga: maghohona sya na su tala-init sarong liampd asin an mga sinaglitan na longon mga parasugal nin chapdiqui na nagkahurubaan nin bado; alagad, !dai magduman su mga fraile pag-abuti pa naman saiya nin mga bareta!
Sa togon nin sarong provincial na saiyang katood, ipinangalad ni Quiroga an paglaog sa saiyang mga pasugalan nin liampo asin chapdiqui sa gabos na mga indio na bakong mga dating kamiribbid; an magiging consul ngapit kan mga intsik natatakot na samsamon su mga halaga na sinasayang duman kan mga makauugay. Pakatapus na mapamugtak su saiyang bazar na mapintoan nin madale sa horas nin kasibutan, pominaiba sa sarong guardiang veterano sa hayakpit na dalan na minasiblag kan saiyang harong sa kan ki Simoun. Nasompongan ni Quiroga an bahigay na ito na angay na angay na gayong magamitan kan mga badil asin kan mga bala na nagkakasararay sa saiyang mga almacen, sa palakaw na itinokdo kan joyero: mapapaghalat na sa mga masunod na aldaw magkakaigwa nin mga rekisa asin dangan Ipira daw na mga bilanggo, pira katawo an mga nakokolong [ 269 ]an dai magtarao kan saindang mga tinikistikisan! Kawat nin mga carabinero kaito na magwaltak sa mga sirong nin mga harong nin mga tabako asin dahon na contrabando, pakatapus sagin magrororikisa asin pakatapus piriton an makauugay na kagrogaring sa pagsohol o sa paghalus! (378) lyo sana ta pinakakarhay na gayo an patama asin, desentankado an tabako, iyo naman ngunyan an sinasarahotanan an mga hamong ipinangangaralad! Alagad si Simoun habong makipagkita sa kiisay man asin pinasabihan su intsik Quiroga na pabayaan su mga bagay sa dating kamugtakan, huli kaini napaduman sya ki Don Custodio sa paghapot saiya kun sukat nyang sangkapon nin hamo o dai su saiyang bazar, alagad dai man sya inako ni Don Custodio: nagaadal kaito nin mokna nin pangalasag kun halimbawa talikopan nin kaiwal. Naromdoman si Ben Zayb sa paghagad saiya nin mga bareta, alagad, kan maabtan syang sangkap nin hamo asin naggagamit nin duwang revolver na kargado bilang pangatog sa papel, madaleng madaleng nagpaaram si Quiroga asin lominaog sa saiyang harong, hominigda na nagsagin igwa nin kababloyan.
Pag-ikaapat na horas nin hapon bako nang mga masipag na paskin an pinaghororonan. Pinaghihiringhingan an mga huringhuding na may pagkasinarabotan su mga estudiante asin su mga remontado sa San Mateo; senesegurong lubos na sa sarong pansiteria nangagsurumpa na saindang gagabaan su lungsod; may pinagsarabisabing mga sakayan na aleman sa luwas kan palabuhan, sa pagpangatig kan panggarakan, na may sarong pangkat nin mga bagong-tawo na, sagin mga solang asin makikastila, mapa Malacanang tanganing ibugtak an saindang sadiri sa kapagbootan kan General, asin ta nagkabirilanggo kan matuklasan na mga hamohan an mga ito. An Kasoripotan nagligtas sa Saiyang Kahalangkawan, an olangon syang umako sa mga madasig na itong mga criminal, huli ta kan hidaleng ito nakikipagolay sa mga Provincial, sa Vice Rector asin ki Padre Irene, sogo ni Padre Salvi. Kaniguan na katotoohan sa mga huringhuding na ini kun maniniwala kita ki Padre Irene, na pagkahapon naggiaw ki Capitan Tiago. Alinsunod saiya, may mga tawong naghatol sa Saiyang Kamahalan pangorawahon an bahigay na ito sa pagpatulahok kan katakutan asin taohan magkagu[ 270 ]276
rang man nin sarong marhay na adal an mga poropilibustero.
“Magkapirang badilon, an sabi nin saro, "mga duwang dozena nin mga reformistas, ipatarapok tolos sa tahaw kan kamoninongan nin banggi, mapapara sagkod noarin pa man an alisngaw kan mga dai nagkakasirinangan!”
"Dai,” an simbag nin sarong maugayon an boot; “igo nang liboton kan mga soldados an mga lansangan, an batallon nin mga kabayohan, halimbawa, lapnot an sable; igo nang gumoyod nin nagkapirang canon...tama na iyan! Matatakton an banwaan asin gabos maralaog sa saindang harong.”
“Dai, dai,” an sadol nin sarod; “iyo ini an bahigay sa pagrompas sa kaiwal; dai igo na magralaog sana sa saindang harong, kaipuhan na paruluwason an mga iyan, siring kan mga maraot na alisngaw huli sa sinapismo. Kun dai sinda magdalo-dagong magparibok, kaipuhan na dinggiton an mga iyan sa pamamatahaw nin mga mang-aasisang... Nasa ganan ako na an mga soldados nasa-handang mga hamo asin sagin mangaliwalas asin sagin magsipabaya, tanganing omirisog asin sa ano man na karibukan, gabaan sinda, asin marigon na boot!”
“An katuyohan minamaging matanos kan mga palakaw,” an olay nin saro; “an satong katuyohan iyo an satong banal na katuyohan asin an marhay na dangog kan Bansa. Ipahayag an estado de sitio asin an pinaka-sadit na karibukan, koroahan an gabos na mga mayaman asin mga haralangkaw an adal asin.... linigan an bansa!”
“Kun bakong tamang tama an sakong pagdatong sa pagsadol kan kamayokdan,” an sabi pa ni Padre Irene, na inatubang si Capitan Tiago, “daing duwaduwa na nagbolos na kutang dugo an mga lansangan. Ika an sakong pinagisip, capitan... an pangkat nin mga purington dai nakahimong makakoa nin dakol sa General, asin nahidaw si Simoun... Ah! kun dai homenélang si Simoun...”
Huli kan pagkabilanggo ki Basilio asin huli man kan nakasonod na rekisa sa saiyang mga libro asin mga kapapelan, nanganaan si Capitan Tiago... Ngunyan ominabot si Padre Irene sa pagpadakula kan katakutan huli sa mga orosipon na mga nakakapatorongkag nin [ 271 ]buhok. Dinapuan su makauugay nin dai masabing takot na nahayag enot hull sa kadikit na pangibigkibig, na madaleon na magkosog sagkod na dai na sya nakataram. Muklat su mga mata, ginagan-ot su angog, nangapot sa takyag ni Padre Irene nagbuhat, alagad dai nakahimo, asin makaagmarog nin makaduwa, malagabong na hominogpa sa olonan. Muklat su niga mata ni Capitan Tiago asin nagtataragak su liwoy: gadan na. Sa takot ni Padre Irene dominolag asin huli ta su bangkay nangapot saiya, sa saiyang pagdulag nahawas nya ito sa higdaan, asin saiyang binayaan sa tahaw kan lalamban.
Pagkabanggi nakaabot na sa kotod su katakutan. Nagkaigwa nin nagkapirang pangyayari na nakasadol sa mga maluyang boot na maniwala sa mga mapangasusang.
Huli sa pagkaigwa nin sarong binonyagan sinarabwagan nin kuwarta su mga barobata asin natural na gayong magkaigwa nin kariribukan sa tata kan simbahan. Nanagbo man na ominagi duman sarong mapusong militar na, mantang rororibaraw nin kadikit sinabot su kaparalyakan na kagigibohan nin mga filibustero, asin kapot su sable dinaragoso su mga bagongtawo, lominaog sa simbahan, asin kun dai nasabdan kan tabing na nabibitay sa coro, daing tatadaon na buhay sa mga itoon sa laog. Nakita ito kan mga maluyang boot asin magdalagan sa pagbalangibog na nagpoon na su himagsikan, may mga sarong segundo lamang. Sinibot na pinirintoan su nagkakapira pang nagkataradang mga tindahan, may mga piniyesang damit na nagkabarayaan kan mga intsik sa luwas, asin bakong na mga babaye an nagkawawaraltakan nin chinelas sa sainclang pagdalagan sa mga lansangan. Sa marhay na kapaladan saro sana su nalugadan asin nagkapirang nagkakirintalan, kabilang sa mga ini su militar mansana na nagsongasong sa pagpaparahihilbad sa tabing, na parong na nin filibusterismo. An siring na kabayanihan nakatao saiya nin dakulang kabantogan asin sarong kabantogan na dalisay na gayo na !awot pang! an gabos na mga dangog makamtan sa siring na palakaw! dai maghihiribi nin marhay an mga ina asin lalong madakol an tawo sa ibabaw nin daga!
Sa sarong nayon sa paglaog sa banwaan may duwa katawong nadakop su mga tagaduman na may piglolo[ 272 ]bong na mga hamo sa sirong nin sarong harong na tab la. Nagkariribok sa nayon, boot na lamagon kan mga taga duman su duwang dai midbid tanganing gadanon asin itao sa mga may kapangyarihan, alagad pinatiwasay sinda nin sarong taga duman sa pagsabi sainda na igo nang iatubang sa hokoman an bagay na ipinagkasala. Mga daraan mansanang escopeta na balanos na nagpakalugad sa enot na boot gumamit kan mga ito.
“Bueno!” an sabi nin sarong mapuso-puso; “kun muyang humimagsikan kita, dagos!”
Alagad su mapuso ginoyagoya sa badol asin sa mga kodot kan mga babaye na baga iyong kagrogaring kan mga badil.
Sa Ermita su bagay magabaton na marhay minsan ngani bakong maribok na gayo asin may mga potok nin badil. Sarong empleado na sa giraray handa sangkap nin hamo, nakakita pagsinarom nin sarong bulto sa harani kan saiyang harong, inakala nyang sarong estudiante asin pinapotokan nin duwang potok nin revolver. Natuklasan pakatapus na an bultong ito sarong guardiang veterano asin ilinobong asin, pax Christi! Mutis! (379)
Sa Dulumbayan nagdaraging man an nagkapirang potok nin badil, nagadan an sarong gurang na bongog, na dai nakadangog kan quien vine kan bantay, asin sarong orig na dai nakadangog asin dai nagsimbag nin Espana. Mapawot su paglobong kan gurang ta daing ikinabayag kan sa paglobong, asin su orig kinaraon.
Sa Manila, sa sarong gibohan nin dulce sa harani kan Universidad, na parating pagtiripunan nin mga estudiante, pinag-oorolayan su mga pagbirilanggo nin siring:
“Nakoger na ba si Tadeo?” an hapot kan babayeng kagrogaring.
“Abaa, senora,” an simbag nin sarong estudiante na nagoontok sa Parian, binadil na!”
“!Binadil na! Naku po dai pa nakabayad kan utang sako!”
“Ay! dai ka magkosog nin pagtaram nama kun makadamay ka. ISinolo ko su libro na sinobli ko saiya! Baka magrikisa asin matuklasan! marhay na magingat, senora!”
“Nabilango, sabi, si Isagani?” “!Loko-loko man an Isaganing iyan,” sabi kan estu[ 273 ]diante anggot: “bako sanang nagpabayang madakop sya, kundi nagpresentar pa! O, marhay man na tamaan iyan kan linti! Binadil na seguro!”
Kominirogkirog su ginang.
“!Sako daing utang na ano man! Asin anong mangyayain ki Paulita?”
“Dai sya kukulangon nin novio, señora. Mahihibi gayod nin kadikit, dangan mapakasal sa sarong kastila!”
An bangging ito iyo an pinakamamondo sa gabos. Sa mga harong nagpapangaradye kan rosario asin may mga banal na babaye nangagdolot nin makuring mga ama nyamo asin mga requiems sa mga kalag nin mga kadudugo asin mga kaugay-nin-boot. Pag-ika-walong horas nin banggi pahanga nang may makitang maglakaw: nagtataga-kadangog sana an dinalagan nin sarong kabayo na an kigiriran pinagtatapaktapakan nin sarong sable, dangan mga siwik nin mga guardia, mga coche na kosog an dalagan na baga pinaglalamag nin mga pangkat nin mga filibustero. Minsan siring bakong sa gabos na gampi naghahade an kangirhatan.
Sa plateria na pinagsakatan ni Placido Penitente, pinagoorolayan man su mga nangyari asin hiwas na gayong pinagpapasuruhayan.
“!Dai ako naniniwala sa mga paskin!” an sabi nin sarong manggagamlang na maniwang asin aralang sa kabobotobot kan soplete; “sa ganan ko kagigibohan ni Padre Salvi!”
“!Ehem, ehem!” ominabo su platerong maestro, tawong maalam na marhay na, natatakot na ibilang na matalaw, dai nangahas na pomotol kan orolay. Su tawong marahay nasisinangan na mag-abo, nagkikiyat sa saiyang kahinuwang asin nagtatan-aw sa lansangan, na baga sa pagsabi saiya: “Mangyaring hiniribon kita!”
“!Huli kan sa opereta!” an padagos kan manggagamlang. “Oho!” an hagayhay nin sarong sa mangmang an pamandokon; “sinabi ko na! Kaya ...”
“Hm!” an simbag nin sarong escribiente sa tingog na may pagkaugay; “cierto an dapit sa mga paskin, Chichoy, alagad ipapaliwanag ko saimo!”
Asin nagsabi pa sa dai masayod na tingog:
“Sarong kagigibohan ni intsik Quiroga!”
“!Ejem, ejem!” ominabo uli su maestro na pigpapa[ 274 ]Borobalyo sa magibongibong na limogmogon su pigsasapang buyo.
“Maniwala ka sako, Chichoy, dapit ki intsik Quiroga! Nadangog ko sa oficina!”
“Naku, segurong gayo!” an hagayhay kan masipag, na dati nang naniniwala.
“Si Quiroga,” an padagos kan eseribiente, “igwa nin sanggatos na ribong pisos na connant sa palabuhan.
Paanong mapalaog an mga iyan? Madaléng gayo; nagtogdas kan mga paskin, na inorawa nya su mapadapit sa nga estudiante, asin alintanang nagkakagorohot su gabos pum! linahidan su mga empleado asin nakaagi su mga kahon!”
“!Tama, tama!” an hagayhay kan tubodtubodan na tominolop sa lamesa.
“!Tama! Kaya palan si intsik Quiroga. . . kaya!”
Asin napiritan na omalo ta dai tatao kun anong masasabi nya dapit ki intsik Quiroga.
“Asin babayadan ta an mga nagkaparasang pinggan. ..?”’ dagit na nagkapot si Chichoy.
“Ehem, ehem, ehem!” ominabo su platero na nakadangog nin mga lindkad sa lansangan na naghaharani.
Tara naghaharani man nanggad su mga lindkad, asin sa plateria su gabés nagpangaralo.
“Si San Pascual Bailon sarong dakilang santo,” an pasagin na sabi sa halangkaw na tingog kan platero na kinikiyatan su iba: “si San Pascual Bailon. . .”
Kan hidaleng ito ominotwal su pandok ni Placido Penitente, kairiba su pirotécnico na satong nakitang nagsakamot ki Simoun nin mga pagboot. Pinalibotan kan kagabsan su mga bagong datong na pinaghaharapot nin mga bareta.
"Dai ako nakapakihoron sa mga bilangg6,” an simbag ni Placido; “may mga tolong polé!”
“Magingat kamo!” an digang kan pirotécnico, na naghinilingan kasi Placido; “sabi ngunyan na banggi nin mga pagpopogot. . .”
“Ha? Lintik!?" an hagayhay ni Chichoy, na nangangalagkalag nin hamo asin kan daing makitang ano man, kominoa nin sarong botobot.
Tomintkaw su maestro; nangingibigkibig su mga paa. Su matitinubdon naghohénang pinogotan na sya asin pinagtatangisan an kapaladan kan saiyang angkos.
“Kal? an sabi kan escribiente, “dai magkakaigwa [ 275 ]nin mga pagpopogot! Su tagapaghatol kan”—asin gominibo nin sarong katatakang pasabot—“sa marhay na kapaladan naghehélang.”
“Si Simoun!”
"Ehem, ehem, ehem!”’
Maghinilingan naman si Placido asin su pirotéenico.
“Kun ini dai hominélang, . .”
“Isasaginsagin an sarong himagsikan!” an baga dai pinagisip na dugang kan pirotécnico, na nagpadokot nin cigarrilio sa ibabaw kan tubo nin sarong quinque; “asin ané kaiyan sa satong gigibohon?”
“Patotoohan na nyato, mantang poporogotan kita. . .”
Su panaleng abo na dominapo sa platero iyong nakaolang na madangog su kadagosan kan kataga nin tataramon. Garong mangirhat su mga pigsabi ni Chichoy tara huli kan saiyang botobot nagpapahiling nin mapanggadan na mga hiro-hiro asin su pamandokon nya sa malipungaw na japones.
“Sabihon nindo na nagooyok huli ta natatakot na lumuwas! Kun makita ko sya...”
Ominabo naman nin kotkot na marhay su maestro asin natapus sa nakimahérak sa kagabsan na magharalé.
“Alagad minsan siring, maghanda, maghanda,” an sabi kan pirotécnico. duu boot kitang piriton na gumadan asin magadan..."
Pinaabo naman su makauugay na patron asin su mga manggagamiang o mga kahinuriiwang nagpuruli sa saindang harong, may mga darang donsol, mga lagadi asin iba pang mga kasangkapan na mga matarom na gayo o bako man na labi, pamamanas o bako man na gayo; harandang ipabakal nin mahal su saindang bu- hay. Lominuwas giraray si Placido asin su priotécnico.
“Pagkaalam, pagkaalam!” an togon kan maestro sa luha-luhaan na tingog.
“Ika na sana an bahala kan sakong balo asin mga ilo!” an pakimayo kan matitinubdon sa tingog na orog pang luhaluhaan.
Su makautigay naghohonang toktok na sya nin bala asin ilinobong na. Kan bangging ito su mga bantay sa mga tata kan lungsod pinagsaralihidan nin mga artillero na mga peninsular asin kan sumonod na aldaw, sa mga énot na siring kan talé-init, si Ben Sayb na nangahas na maglakaw na amay sa paghiling kan kamugtakan kan mga muralla, nadayag nya sa rorologsotan sa may Lumeta, an bangkay nin sarong daragitay na india, huba [ 276 ]276
sa kabtang kan hawak asin pinabayaan. Nangirhat si Ben Sayb asin pakadotdota kaito kan saiyang baston, asin pakatanaw sa mga tata, nagpadagos kan saiyang lakaw, nagiisip na sumurat sa pangyaring ito nin sa rong mamondong osipon. Alagad, dai lamang ito nasambit sa mga pahayagan kan mga aldaw na sominonod, su mga pahayagan iyong pinangataman su mga pagkapadarasmag asin pagkadaralinas, na gikan sa mga obak nin batag, asin, huli ta kulang nin bareta, si Ben Zayb mansana na magkomentar nin halawig dapit sa sarong makosog na doros na sa America nakalaglag nin dakol na mga banwaan asin ginikanan nin pagkagadan nin mahigit sa duwang ribo katawo. Sa mga mabansay na saiyang sinabi kabilang an minasunod: “An kamatean nin pagkaugay na orog na gayong HAYAG sa mga banwaan na CATOLICO KI SA ARIN PANG IBA asin an giromdom Kaitong huli kaiyan mansana nagpakasakit huli sa kasangtawohan, nakasadol samuya sa pagdara nin ugay sa mga kapahamakan kan samong mga kapuwa asin magpasalamat ta sa bansang iniho na pinasasakitan na marhay nin mga makokosog na bagyo, daing minaluwas na mga makamoromondong mga hilingon na siring kan mga nagkakirita kan mga nageerok sa Estados Unidos!” Dai pinabayaan ni Horatius su bahigay asin, dai nagorawi kan mga gadan, siring man kan makauugay na ginadan na india, mani kan mga pagpasakit, sinimbag nya sa saiyang Pirotecnia: “Pakatapus nin makuring mga pagkaugay asin mga pagkamaheherakon, si Fray Ibaez, sabi ko si Ben Zayb, naholog sa paghagad manongod sa Filipinas. Alagad nasasabotan. Huli ta bakong catolico asin an kamatean nin pag kaugay lalong hayag na gayo, asin iba pa. asin iba pa, asin iba pa.”